Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Με ποια κριτήρια αποδίδεται ηθικό πρόσημο στα πάθη, που καθ’ εαυτά είναι ηθικώς ουδέτερα; Συμβαίνει κάτι αντίστοιχο και με τις ανθρώπινες πράξεις;

Σύμφωνα με την α’ περίοδο του κειμένου ο άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται ποικίλα συναισθήματα, όπως  φόβο, θάρρος,  πόθο,  οργή,  ευσπλαχνία και γενικά να βιώσει είτε ευχάριστα είτε δυσάρεστα συναισθήματα σε διαφορετικό βαθμό και ένταση.

Ένα συναίσθημα μπορεί να κριθεί ηθικό ή όχι μόνον όταν εκδηλώνεται στο επίπεδο των ανθρώπινων σχέσεων (βλέπε α’ σχόλιο φακέλου σελ. 139).

Πιο συγκεκριμένα τα κριτήρια είναι τα εξής:

• Ο χρόνος «ὅτε δεῖ»: δηλαδή να μην εκδηλώνεται ούτε πρώιμα ούτε καθυστερημένα.
• Η αιτία και οι συνθήκες «ἐφ’ οἷς δεῖ» που προκαλούν το συναίσθημα να είναι ανάλογες με την ένταση και την ποιότητα του συναισθήματος.
• Οι άνθρωποι προς τους οποίους εκδηλώνεται το συναίσθημα «προς οὕς»: το ίδιο συναίσθημα δεν πρέπει να εκδηλώνεται ομοιότροπα απέναντι σε όλους τους ανθρώπους αδιακρίτως.
• Ο σκοπός «οὗ ἕνεκα»: το κάθε συναίσθημα, όταν εκδηλώνεται, πρέπει να αποσκοπεί σε κάποιο ωφέλιμο αποτέλεσμα.
• Ο τρόπος «ὡς δεῖ» καθορίζει την ηθικότητα και την αποτελεσματικότητα του συναισθήματος, διότι ακόμα και όλα τα παραπάνω να υπάρχουν, αν ο τρόπος είναι άστοχος τότε χάνεται το ηθικό στοιχείο από το συναίσθημα.

Όλα τα παραπάνω χαρακτηρίζονται ως ηθικά κριτήρια για την αξιολόγηση ενός συναισθήματος, διότι επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις είτε θετικά είτε αρνητικά.

Τα ίδια κριτήρια ισχύουν και για τις πράξεις, διότι αυτές επιλέγονται από τον πράττοντα με βάση τα εκάστοτε συναισθήματα, τα οποία τον ωθούν σε συγκεκριμένη συμπεριφορά. Τα συναισθήματα λοιπόν πρέπει να καθοδηγούνται από τη λογική (διανοητικές αρετές), ώστε να οδηγούν σε πράξεις που αποφεύγουν τά άκρα και χαρακτηρίζονται από μεσότητα.

2. Πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία την ηθική διάσταση των ανθρωπίνων παθών και πράξεων;

Η κοινωνία έχει εσωτερικεύσει το κριτήριο της μεσότητας, με βάση το οποίο χαρακτηρίζει μια πράξη ηθική, ενώ απορρίπτει τα άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή.

Στο κείμενο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τις λέξεις «ψέγεται» =κατακρίνεται για την ακραία συμπεριφορά, ενώ την λέξη «ἐπαινεῖται» για την μεσότητα. Μάλιστα αυτά τα ρήματα συνοδεύονται αντίστοιχα από το «ἁμαρτάνεται και το κατορθοῦται», για να δείξει ότι για την κοινωνία τα άκρα αποτελούν σφάλμα και αστοχία, ενώ η μεσότητα περιέχει την ορθότητα και ως προς τα συναισθήματα και τις πράξεις. (βλέπε και σχόλιο σελ. 55 και β’ σχόλιο βιβλίου σελ. 139)

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Είναι ο κάθε άνθρωπος απόλυτα υποκειμενικός στις ηθικές του επιλογές ή οφείλει να λάβει υπόψη του και ορισμένα αντικειμενικά (ανεξάρτητα από τον ίδιο) δεδομένα;

Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική (προς ημάς). Όμως, για να μη καταστήσει την ενάρετη συμπεριφορά αυθαίρετη επιλογή, προσθέτει το αντικειμενικό κριτήριο της φρόνησης (φρόνιμος) που ανήκει στις διανοητικές αρετές και είναι η λογική ικανότητα του ανθρώπου να κάνει ηθικές επιλογές. Επιπλέον τονίζει πώς η αρετή καθορίζεται από τη λογική, άρα η ενάρετη πράξη δεν μπορεί να είναι παράλογη, επικίνδυνη και επιβλαβής για τον ίδιο αλλά και για τους άλλους,  αλλά ο άνθρωπος οφείλει να ζυγίζει τις συνέπειες κάθε  επιλογής του με βάση τη λογική, η οποία μπορεί να προσδιορίσει την ωφέλεια, προσωπική  και κοινωνική, από κάθε πάθος και πράξη.

Ο Αριστοτέλης επιστρατεύει ως κοινό κανόνα την ανθρώπινη λογική, τον Ορθό λόγο: η αναγωγή της ανθρώπινης λογικής σε στοιχείο καθοριστικό της μεσότητας εξασφαλίζει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα. Ο Αριστοτέλης προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που βουλεύεται εὖ.

«Η σχετικότητα που εμπερικλείεται στην εξάρτηση της ηθικής αρετής από τον παράγοντα προς ημάς ωθεί πολλούς να συμπεραίνουν ότι στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης υπεραμύνεται ενός ηθικού σχετικισμού που θα έδινε προτεραιότητα στην ιδιαιτερότητα του φύλου, της πόλης, του ατόμου κ.λπ. Αυτή όμως, η εντύπωση είναι απατηλή. Ο Αριστοτέλης ισορροπεί ανάμεσα στο αίτημα της αντικειμενικότητας και το αναπόδραστο δεδομένο ή γεγονός της σχετικότητας. Από τη μια πλευρά, υπάρχει ένα ιδεατό, το οποίο αντιστοιχεί στον ώριμο άνδρα (ενήλικα) που έχει διαπαιδαγωγηθεί σωστά στην τέλεια πόλη και θα έχει κατακτήσει τη φρόνηση. Αυτός μπορεί να αναγνωρίσει τη μεσότητα και να επιδείξει τις ηθικές αρετές, τις μέσες έξεις στον ακριβή και απόλυτα σωστό βαθμό. Άρα, υπάρχει ένα έδαφος αντικειμενικότητας (Δεδομένου ότι ο Αριστοτέλης ορίζει και ποια είναι η τέλεια πόλη και τι είναι φρόνηση.) Ταυτόχρονα όμως- και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό – ο Αριστοτέλης δεν παραγνωρίζει τον παράγοντα της σχετικότητας. Διότι δεν πιστεύει ότι προσήκει να απαιτούμε από όλους τους ανθρώπους τα ίδια επιτεύγματα. Θα ήταν τρομακτικά άδικο και πολιτικά επικίνδυνο να κρίνουμε με τα ίδια κριτήρια όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το αν έχουν γεννηθεί ή όχι σε μια ευνομούμενη και καλά νομοθετημένη πολιτεία, αν έχουν φτάσει ή όχι στην ώριμη ηλικία του κ.λπ.»

Παύλος Κόντος «Τα δὐο ευ της ευτυχίας, Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη» Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 89-90. 

Η φρόνηση

«Ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά. Γνωρίζουμε πως οι Λατίνοι μετέφρασαν με τη λέξη prudentia την φρόνηση των Ελλήνων και κυρίως του Αριστοτέλη και των στωικών. Περί τίνος πρόκειται; Περί μιας αρετής διανοητικής, εξηγούσε ο Αριστοτέλης, με την έννοια πως έχει να κάνει με την αλήθεια, με τη γνώση, με τη λογική: η φρόνηση είναι η έξις να αποφασίζουμε σωστά σχετικά με το τι είναι καλό ή κακό για τον άνθρωπο (όχι καθεαυτό, αλλά μέσα στον κόσμο ως έχει, όχι γενικά, αλλά στην άλφα ή βήτα συγκεκριμένη κατάσταση) και κατά συνέπεια να πράττουμε καταπώς αρμόζει. Είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ευθυκρισία, μια ευθυκρισία όμως στην υπηρεσία μιας καλής θέλησης. Ή ευφυΐα, ευφυΐα όμως ενάρετη. Σ’ αυτό το σημείο η φρόνηση καθορίζει όλες τις άλλες αρετές: δίχως αυτήν καμιά δεν θα ήξερε τι να κάνει, ούτε πώς να πετύχει αυτό στο οποίο αποσκοπεί (το καλό). Ο Θωμάς ο ΑΚινάτης έδειξε σαφώς πως από τις τέσσερις βασικές αρετές η φρόνηση είναι αυτή που πρέπει να κατευθύνει τις άλλες τρεις: η εγκράτεια, το θάρρος και η δικαιοσύνη δίχως αυτή δεν θα ήξεραν ούτε τι να κάνουν ούτε πώς θα ήταν αρετές τυφλές, αφηρημένες ( ο δίκαιος θα ήθελε τη δικαιοσύνη δίχως να ξέρει πώς να την εφαρμόσει, ο θαρραλέος δεν θα ήξερε τι να κάνει με το θάρρος του κ.λπ.). Από την άλλη, και η φρόνηση δίχως αυτές θα ήταν κενή περιεχομένου, μια απλή επιτηδειότητα. Η φρόνηση έχει κάτι το ταπεινό, το εργαλειακό: τίθεται στην υπηρεσία σκοπών που δεν είναι δικοί της και ασχολείται μόνο με την επιλογή των μέσων. Ωστόσο αυτό ακριβώς την καθιστά αναντικατάστατη: καμία πράξη, καμία αρετή – εν πάση περιπτώσει, καμία έμπρακτη αρετή – δεν μπορεί να την παρακάμψει. Η φρόνηση δεν δεσπόζει, δεν βασιλεύει (η δικαιοσύνη είναι σπουδαιότερη, όπως και η αγάπη), ωστόσο κυβερνά. Και τι θα ήταν ένα βασίλειο δίχως διακυβέρνηση; Δεν αρκεί να αγαπάμε τη δικαιοσύνη για να είμαστε δίκαιοι ούτε να θέλουμε ειρήνη για να έχουμε ειρήνη: χρειάζεται επιπλέον η ορθή κρίση, η σωστή απόφαση, η ενδεδειγμένη πράξη. Η φρόνηση αποφασίζει για όλα αυτά, για την πραγμάτωσή τους όμως αναλαμβάνει το θάρρος.

Οι στωικοί έβλεπαν τη φρόνηση σαν επιστήμη (“η επιστήμη των πραγμάτων που πρέπει ή δεν πρέπει κανείς να κάνει”, έλεγαν), πράγμα που ο Αριστοτέλης είχε ευλόγως αρνηθεί γιατί η επιστήμη έχει να κάνει με το αναγκαίο και η φρόνηση με το ενδεχόμενο. Η φρόνηση προϋποθέτει την αβεβαιότητα, το τυχαίο, το άγνωστο. Ένας θεός δεν θα τη χρειαζόταν, στον άνθρωπο όμως είναι απαραίτητη. Η φρόνηση δεν είναι επιστήμη, είναι αυτό που υποκαθιστά την επιστήμη όπου αυτή εκλείπει. Δεν μπορούμε να αποφασίζουμε παρά εκεί όπου υπάρχει δυνατότητα επιλογής, με άλλα λόγια εκεί όπου καμιά αποδεικτική διαδικασία δεν είναι εφικτή ή επαρκής: σε μια τέτοια περίπτωση πρέπει να έχουμε τη βούληση όχι μόνο για να επιλέξουμε τον αγαθό σκοπό, αλλά και τα αγαθά μέσα για την επίτευξή του! Δεν αρκεί να αγαπά κανείς τα παιδιά του για να είναι καλός πατέρας ούτε αρκεί να θέλει το καλό τους για να το κάνει. Το να αγαπάς, θα έλεγε ο Κολίς, δεν σε απαλλάσσει από το να είσαι έξυπνος. Οι Έλληνες το ήξεραν, καλύτερα ίσως από εμάς. Η φρόνηση είναι κάτι σαν πρακτική σοφία: σοφία της πράξης, για την πράξη, κατά την πράξη. Δεν υποκαθιστά ωστόσο την πραγματική σοφία, γιατί δεν αρκεί το καλώς πράττειν για το ευ ζην, ούτε αρκεί να είναι κανείς ενάρετος για να είναι ευτυχισμένος. Εδώ ο Αριστοτέλης, κόντρα σε όλους σχεδόν τους αρχαίους, έχει δίκιο: για την ευτυχία δεν αρκεί η αρετή, όπως ούτε η αρετή για την ευτυχία. Η φρόνηση είναι ωστόσο απαραίτητη τόσο για την ευτυχία όσο και για την αρετή, και η σοφία ακόμη δεν μπορεί να την παρακάμψει. Σοφία δίχως φρόνηση θα ήταν μια τρελή σοφία και δεν θα ήταν πια σοφία.

Ο Επίκουρος λέει ίσως το ουσιώδες: η φρόνηση που επιλέγει (μέσω ¨της σύγκρισης και της εξέτασης των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων”)  εκείνες τις επιθυμίες που είναι συμφέρον να ικανοποιήσουμε, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους θα τις ικανοποιήσουμε, είναι πολυτιμότερη από τη φιλοσοφία” και από αυτήν “προέρχονται όλες οι άλλες αρετές”.»

Andre Comte-Sponville: «Μικρή πραγματεία περί μεγάλων αρετών» Μετάφραση: Άντα Κλαμπατσέα (Εξάντας-Νήματα) σελ. 47-49.

2. Ο αριστοτελικός ορισμός της αρετής είναι τυπικός ως προς τη δομή του. Ποια είναι η έννοια γένους της αρετής και ποια η ειδοποιός διαφορά της; Πώς προσδιορίζονται ακριβέστερα αφενός η έννοια γένους, αφετέρου η ειδοποιός διαφορά;

῎Εστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική,

Οριστέα έννοι: Αρετή

Γένος ἕξις, ακριβής προσδιορισμός: προαιρετική

Όπως έχει δείξει ο Αριστοτέλης «ἡ ἠθική ἀρετή ἐξ ἒθους περιγίγνεται»  η αρετή επέρχεται στον άνθρωπο μέσω του εθισμού, ο οποίος για να πραγματωθεί απαιτείται ο άνθρωπος να τον επιλέγει με τη θέλησή του (προαιρετική). Η επανάληψη ομοίων ενεργειών οδηγεί στην παγίωση των έξεων. Εφόσον οι ενέργειες που επιλέγονται και ασκούνται με σταθερότητα είναι ποιοτικές, τότε οδηγούν στις ορθές έξεις οι οποίες με τη σειρά τους διαμορφώνουν την αρετή. (δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα).

Ειδοποιός διαφορά

ἐν μεσότητι οὖσα  τῇ πρὸς ἡμᾶς,

Η αρετή αφορά τον καθένα άνθρωπο ξεχωριστά, ο οποίος επιλέγει τις ορθές πράξεις, ώστε να πετύχει την ενάρετη συμπεριφορά και ιδιότητες. Η μεσότητα επιλέγεται από τον κάθε άνθρωπο, γιατί αυτή επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες (χρόνος, άνθρωποι, αιτία, σκοπός, τρόπος) άρα σχετίζεται με την υποκειμενική μεσότητα.

ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.

Η υποκειμενικότητα όμως δεν είναι άκρατη αλλά πρέπει να συνδιαμορφώνεται σύμφωνα  με τις λογικές παραμέτρους τις οποίες καθορίζει ο άνθρωπος εκείνος που έχει ενσωματώσει την φρόνηση, μια από τις διανοητικές αρετές που βοηθά τον άνθρωπο να λαμβάνει σε κάθε περίσταση τις ορθές αποφάσεις, ώστε να υιοθετήσει την ενδεδειγμένη και πρέπουσα συμπεριφορά.

Με την αρετή λοιπόν ο άνθρωπος μπορεί να εκδηλώνει ελεύθερα τις θετικές πλευρές του εαυτού του, ο οποίος ολοκληρώνεσαι ηθικά και τελειώνεται κοινωνικά και πολιτικά, αφού κυριαρχεί η υπεύθυνη και λογική εν γένει στάση του.

«Η ηθική αρετή είναι (1) έξις. Είναι (2) έξις προαιρετική: έχει σχέση με την προαίρεση, με το πώς επιλέγουμε τις πράξεις μας.

Το τρίτο στοιχείο (3) είναι ότι βρίσκεται σε ένα μέσον και μάλιστα σε αναφορά προς εμάς τους ίδιους. (4) Επιδέχεται έλλογο προσδιορισμό.

Πρός ἡμᾶς, σε σχέση με εμάς. Αυτή η αναφορά ας κατανοηθεί σε τρία επίπεδα: (α) Το ημάς θα σημαίνει, κατ’αρχήν, εμάς τους ανθρώπους. Για παράδειγμα, άλλη σχέση έχουν τα ζώα, άλλη ο Θεός κ.ο.κ. (β) Δεύτερο επίπεδο: το ημάς αλλάζει ανάλογα με το φύλο μας, την ηλικία, την κοινωνική μας ταυτότητα (ως προς την πόλη την οποία έχουμε διαπαιδαγωγηθεί). (γ) Τέλος, υπάρχει ένα επίπεδο ατομικό: ο καθένας από μας, και μάλιστα όχι ο ίδιος σε όλη του τη ζωή, αλλά στις συγκεκριμένες κάθε φορά περιστάσεις στις οποίες εμπλέκεται η πράξη του.»

Παύλος Κόντος «Τα δὐο ευ της ευτυχίας, Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη» Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 88-89. 

ΔΕΙΤΕ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ:

Η αριστοτελική αρετή ως μεσότητα

Ποιος είναι ο τελικός ορισμός της αρετής;