Η σημασία της λέξης “Αρετή”  στην αρχαία ελληνική γλώσσα.

“Αυτό που με απασχολεί είναι το πολύ πιο απλό ζήτημα ότι η λέξη αρετή έχει στα αρχαία ελληνικά ένα απείρως ευρύτερο πεδίο εφαρμογής σε σύγκριση με τη συμβατική αγγλική απόδοση “virtue”, ενώ η πιο πρόσφατη απόδοση, “excellence”, μου φαίνεται υπερβολικά αδύναμη και αόριστη. Ο όρος αρετή δεν εφαρμόζεται απλώς σε περισσότερες ανθρώπινες ποιότητες από ό,τι ο όρος “virtue”, αλλά καλύπτει και χαρακτηριστικά που με κανένα τρόπο δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινα. Αυτό γίνεται, βέβαια, πλήρως σαφές στην Πολιτεία 352d-354a, όπου ο Πλάτων συζητά ρητά την αρετήν των οργάνων και , ως εκ τούτου, την αρετήν των ζώων, Αλλά αυτή η χρήση δεν απαντά μόνο στον Πλάτωνα. Ήδη στον Όμηρο, τα άλογα φέρονται να κατέχουν αρετήν (Ιλιάδα Ψ 276, 374). Ακόμα και άψυχα πράγματα μπορούν να έχουν τη χαρακτηριστική τους αριστεία: το γόνιμο έδαφος (Θουκυδίδης 1,2,4) και το λεπτό βαμβάκι (Ηρόδοτος 3.106.2) είναι τέτοιες περιπτώσεις. Αν δεν συνέβαινε αυτό, ίσως θα ήταν σωστό να ερμηνεύσουμε την αρετήν ως “επιτυχία” ή ως την ποιότητα που συνιστά την επιτυχία ή λογίζεται ως τέτοια. […]

Για να εξηγήσουμε την εφαρμογή του όρου αρετή τόσο στα ζώα όσο και στα άψυχα αντικείμενα, ίσως είναι καλύτερο να την αποδώσουμε ως την ποιότητα ή το σύνολο των ποιοτήτων, όποιο κι αν είναι αυτό, που καθιστά κάτι διακεκριμένο εντός της τάξης πραγμάτων στην οποία ανήκει. Ή ίσως να την συλλάβουμε ως αυτό που εξηγεί γιατί κάτι είναι δικαιολογημένα αξιοσημείωτο. Και οι δύο παραπάνω προτάσεις δεν αφορούν μόνο τα εγγενή χαρακτηριστικά τέτοιων αντικειμένων αλλά και, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, τη φήμη τους. Και ακριβώς έτσι πρέπει να είναι. Γιατί, από τον πρώτο καιρό, η έννοια της αρετής ήταν εγγενώς κοινωνική και, μάλιστα, κάποιες φορές η αρετή ήταν σχεδόν ισοδύναμη με τη φήμη (κλέος). Το ότι αυτό συνέβαινε ακόμα και αργότερα το δείχνει ο Υπερείδης, που έγραψε στον Επιτάφιό του ότι αυτοί που πεθαίνουν για την πόλη τους “αφήνουν πίσω τους αρετήν” . Επίσης, μια επιγραφή στη μνήμη των Αθηναίων που έπεσαν στην Ποτίδαια λέει ότι “έχοντας βάλει τις ζωές τους στη μια πλάστιγγα της ζυγαριάς, ως αντάλλαγμα έλαβαν αρετήν”.

Αλέξανδρος Νεχαμάς “Αρετές της αυθεντικότητας – Δοκίμια για τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη” Επιμέλεια Παύλος Κοντός, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, σελ. 55,56.

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης; Διαφέρει ο τρόπος που δημιουργείται και αναπτύσσεται το κάθε είδος;

Όπως δείχνει και ο συμπερασματικός σύνδεσμος «δή» το κείμενο μας πρέπει να συνδεθεί με το τέλος του Α’ βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων (1103a 4-8): Διορίζεται δὲ καὶ ἡ ἀρετὴ κατὰ τὴν διαφορὰν ταύτην· λέγομεν γὰρ αὐτῶν τὰς μὲν διανοητικὰς τὰς δὲ ἠθικάς, σοφίαν μὲν καὶ σύνεσιν καὶ φρόνησιν διανοητικάς, ἐλευθεριότητα δὲ καὶ σωφροσύνην ἠθικάς. λέγοντες γὰρ περὶ τοῦ ἤθους οὐ λέγομεν ὅτι σοφὸς ἢ συνετὸς ἀλλ᾿ ὅτι πρᾶος ἢ σώφρων· ἐπαινοῦμεν δὲ καὶ τὸν σοφὸν κατὰ τὴν ἕξιν· τῶν ἕξεων δὲ τὰς ἐπαινετὰς ἀρετὰς λέγομεν.

Όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή των Ηθικών Νικομαχείων στον φιλοσοφικό λόγο σελ. 135, αλλά και στο εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας 12 η ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη.

Κατά τον Αριστοτέλη διδασκαλία προϋποθέτει κατά κύριο λόγο η διανοητική αρετή, ενώ η ηθική προϋποθέτει κατά τρόπο μάλιστα απόλυτο την θέληση του ατόμου να εθιστεί σιγά –σιγά σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (με την ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών). Αν λοιπόν η διανοητική  προϋποθέτει διδασκαλία, τότε τόσο η απόκτηση της όσο και η αύξησή της είναι απόλυτα συναρτημένες αφενός προς τον χρόνο (η διδασκαλία δεν μπορεί παρά να απλωθεί σε μια έκταση χρόνου) και αφετέρου προς την πείρα που κερδίζει με το πέρασμα επίσης, του χρόνου. Γίνεται λοιπόν έτσι φανερό ότι για την απόκτηση των διανοητικών αρετών ο Αριστοτέλης ρίχνει όλο σχεδόν το βάρος στην πλευρά του «δασκάλου». Αντίθετα, για την απόκτηση των ηθικών αρετών ολόκληρη η ευθύνη πέφτει στον «εθιζόμενο», το ασκούμενο δηλαδή άτομο, αφού στην περίπτωση αυτή το παν εξαρτάται από την προαίρεσιν, την προσωπική δηλαδή επιλογή του ατόμου, και από την επιμονή του στην διαδικασία της μάθησης. ( Δ. Λυπουρλής “Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια”  τ. Α’ ΤΟ ΒΗΜΑ σελ. 301)

2. Στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου εισάγεται με το επίρρημα ἔτι ένα δεύτερο επιχείρημα για τη βασική θέση της ενότητας. Με ποιο αντιθετικό ζεύγος εννοιών αναπτύσσεται ο συλλογισμός του Αριστοτέλη;

Το δεύτερο επιχείρημα με το οποίο αποδεικνύει την θέση του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται» στηρίζεται στο αντιθετικό ζεύγος των εννοιών: δύναμις – ἐνέργεια.(σχόλιο  Φακέλου σελ. 117).

Οι φυσικές ιδιότητες ενυπάρχουν στον άνθρωπο δυνάμει, ως δυνατότητες, οι οποίες ενεργοποιούνται αυτόματα με τη γέννησή μας, π.χ. οι αισθήσεις.

Δυνάμει →ἐνεργεία

ἔχοντες →ἐχρησάμεθα

ὅραση (δυνατότητα εκ φύσεως της όρασης) ⇒ ὁρῶμεν

Αντίθετα για να αποκτήσουμε τις ηθικές αρετές προηγούνται οι κατάλληλες ενέργειες, οι οποίες με τη σταθερή και ελεύθερα επιλεγμένη  επανάληψη τους οδηγούν στην παγίωση της αντίστοιχης αρετής από την οποία απορρέουν οι ταιριαστές με αυτήν ενέργειες.

τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Με αφετηρία τον αποφατικό ισχυρισμό οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται να αναφερθείτε στον τρόπο απόκτησης των ηθικών αρετών που περιγράφει ο φιλόσοφος. Να προσέξετε τις λέξεις που επαναλαμβάνονται πολλές φορές.

Η φράση  οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται αποτελεί το συμπέρασμα του συλλογισμού που έχει ως προκείμενες:

Α’ οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται

Όλα τα πράγματα που είναι καμωμένα από τη φύση έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου εθισμού.

Β’ ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται

Η ηθική δεν υπάρχει άλλος τρόπος να γεννηθεί παρά μόνο με τον εθισμό.

Για να κάνει πιο κατανοητό το νόημα της α’ προκείμενης δίνει δύο παραδείγματα με την φωτιά και την πέτρα  η φορά των οποίων είναι η δεδομένη από τη φύση και δεν αλλάζει σε καμμιά περίπτωση.

«Για τον Αριστοτέλη η πράξη δεν εξαντλείται στην σφαίρα του λόγου (λογικής)˙ και γι’ αυτό και η αρετή δεν είναι ολοκληρωτικά διδακτή, καθώς πάλι ο Σωκράτης νόμιζε. Στο κέντρο όπου γεννιέται η πράξη, στο βουλητικό, συνυπάρχει με τον λόγο και το άλογο στοιχείο της όρεξης, της επιθυμίας. Και για να καμφθεί αυτό, σε τρόπο που η διδαχή να είναι γόνιμη, πρέπει να δουλευθή σαν τη γή που θα θρέψει τον σπόρο. Το δούλεμα αυτό γίνεται με τον εθισμό στην ενάρετη πράξη. Για να τελεσφορήσει η επιταγή του λόγου, πρέπει να βρή μια ψυχή προδιατεθειμένη˙ πρέπει να έχει με την άσκηση, την τυχαία ή την αναγκαστική, δημιουργηθεί ένα ήθος πρόσφορο, για να δεχθή την επιταγή του λόγου.» Κ. Τσάτσος «Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων» Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1996, σελ. 234 (ΚΕΕ Αξιολόγηση τ. β’ σελ. 148)

Οι λέξεις που επαναλαμβάνονται είναι: 

φύσει: αναφέρεται στην φυσική ιδιότητα της πέτρας και την φύσεως.

φερόμενος, φέρεσθαι: η φυσική ιδιότητα της  φοράς / κατεύθυνσης.

ἐθίζεται, ἐθισθείη, ἐθίζῃ: ο εθισμός δεν μεταβάλλει τις φυσικές ιδιότητες των όντων.

3. πεφυκόσι δέξασθαι […] τελειουμένοις: Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη οι αρετές δεν είναι ούτε έμφυτες ούτε ενάντιες στην ανθρώπινη φύση. πώς, όμως, φτάνει τελικά ο άνθρωπος να τελειοποιεί τις ηθικές αρετές του; (Να αξιοποιήσετε στην απάντησή σας και το αντιθετικό ζεύγος δυνατότητα-πραγμάτωση.)

«πεφυκόσι δέξασθαι […] τελειουμένοις»

Η φράση αυτή του Αριστοτέλη στόχο έχει να καθορίσει τη σχέση των ηθικών αρετών με τη φύση. Προηγουμένως με ένα συλλογισμό απέδειξε ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται», άρα οι ηθικές αρετές δεν μας έχουν δοθεί ως ολοκληρωμένες ιδιότητες τις οποίες μπορούμε να εξασκήσουμε, μόλις γεννηθούμε.

Όμως, για να μην υπάρξει παρανόηση ότι η ανθρώπινη φύση είναι εντελώς ξένη και ανεπίδεκτη των ηθικών αρετών, προβαίνει στην διευκρίνιση «οὔτε παρὰ φύσιν» ότι δηλαδή αυτές δεν είναι ενάντια στη φύση μας. Αυτό το ενισχύει με το «πεφυκόσι ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς» δηλαδή, έχουμε την δυνατότητα (δυνάμει) από τη φύση μας να τις δεχθούμε, να τις ολοκληρώσουμε (ένεργείᾳ) μέσω του εθισμού.

Ο άνθρωπος δηλαδή ολοκληρώνεται, γίνεται τέλειος με την απόκτηση της αρετής, εκπληρώνοντας έτσι τον σκοπό (τέλος) της ύπαρξής του. Στην απόκτηση, όμως των αρετών ο άνθρωπος οδηγείται μέσω του εθισμού, δηλαδή των συνειδητά επιλεγμένων επαναλαμβανόμενων ενεργειών.

«Η ἕξις αυτή είναι η πηγή της πράξης. Σε αυτήν την πηγή πρέπει να εδρεύει η ηθικότητα. Δεν αρκεί να είναι ηθική η πράξη˙ πρέπει και η στάση της συνείδησης, η ἕξις που την κινεί να είναι ηθική. Και αν ακόμη δεν μπορούμε να πούμε εδώ, πως «τίποτε άλλο δεν μπορεί να είναι ηθικό από την ηθική βούληση», βέβαιο είναι πως το κριτήριο της ηθικότητας είναι η ηθική βούληση, το εσωτερικό στοιχείο της έξης. Γιατί δεν ενδιαφέρει μόνον τι πράττει κάποιος αλλά και «πῶς ἔχων» πράττει.»  Κ. Τσάτσος «Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων» Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1996, σελ. 235 (ΚΕΕ Αξιολόγηση τ. β’ σελ. 151)..

Δύναμις – ἐνέργεια

“Η ύλη είναι η δυνατότητα εκείνου που μέσα στο ολοκληρωμένο πράγμα έχει γίνει δια της μορφής πραγματικό. Επομένως η ουσία υπάρχει στην ύλη μόνο ως δυνατότητα (δυνάμει, potentia)* μόνο η μορφή κάνει ώστε να υπάρχει πραγματικά (ενέργεια, actu) η ουσία στην ύλη. Το γίγνεσθαι είναι η πορεία κατά την οποία η ουσία, διαμέσου της μορφής, μεταβαίνει από την κατάσταση της απλής δυνατότητας στην κατάσταση της πραγματικότητας. Η ουσία δεν έχει κάποια δεύτερη, ανώτερη πραγματικότητα, πέρα από τα φαινόμενα, αλλά είναι μόνο μέσα στη σειρά των εμφανίσεών της, με τη βοήθεια των οποίων πραγματοποιεί τη δική της δυνατότητα. το γενικό είναι πραγματικό μόνο μέσα στο μερικό, το μερικό είναι υπαρκτό μόνο επειδή μέσα του πραγματοποιείται το γενικό.”

“ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση:  Σκουτερόπουλος, Ν.  ΜΙΕΤ” σελ. 161 τ. 1

ΔΕΙΤΕ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ:

Η ηθική κατά τον Αριστοτέλη

Από πού παράγεται η λέξη «ηθική»;