ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 :Ο πρωταγόρειος μύθος: η διανομή των ιδιοτήτων στα ζώα
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Ποια χαρακτηριστικά συνάγουμε για τους θεούς γενικά και για τον Δία ειδικότερα; Να εντοπίσετε στο κείμενο τα κατάλληλα σημεία με τα οποία μπορείτε να τεκμηριώσετε την απάντηση.
Οι θεοί παρουσιάζονται στο μύθο να έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
1) Υπακούουν στην «εἱμαρμένη». Όπως μας δείχνει το και στο σημείο “και τούτους” υπήρξε “εἱμαρμένος χρόνος γενέσεως” και για τους θεούς δηλαδή η εἱμαρμένη καθόρισε το χρονικό σημείο γενέσεως και των θεών.
2) Υπήρξε εποχή κατά την οποία ζούσαν μόνο οι θεοί οι οποίοι παραβάλλονται προς τα θνητά γένη (αθάνατοι οι θεοί).
3) Οι θεοί σύμφωνα με το καθορισμένο σχέδιο της εἱμαρμένης αναλαμβάνουν το πλάσιμο των θνητών γενών εντός της γης (τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον)
4) Οι θεοί είναι ανώτεροι από όλα τα όντα και διατάζουν τον Επιμηθέα και τον Προμηθέα να προετοιμάσουν την έξοδο των θνητών όντων στο φως διανέμοντος τα κατάλληλα εφόδια.
5) «προς τάς ἐκ Διός ὥρας» Ο Δίας είναι αυτός ο οποίος κυριαρχεί πάνω στα στοιχεία της φύσης και ειδικότερα στις καιρικές και κλιματολογικές συνθήκες. (π.χ. Νεφεληγερέτης)
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Με ποια δεδομένα για την κατάσταση του κόσμου αρχίζει ο μύθος; Πώς συνδέεται με την προσωκρατική φιλοσοφία;
Ο μύθος παρουσιάζει τον κόσμο στην περίοδο κατά την οποία δεν υπήρχαν θνητά όντα παρά μόνο οι θεοί. Στην επόμενη φάση κατά την οποία έπρεπε και αυτά να έρθουν στην ύπαρξη, oι θεοί τα πλάθουν χρησιμοποιώντας τη γη και τη φωτιά και όσα φυσικά στοιχεία αναμειγνύονται με τη φωτιά και το χώμα, δηλαδή το νερό και τον αέρα ακολουθώντας έτσι τις απόψεις των προσωκρατικών και κυρίως του Εμπεδοκλή. (σχόλιο σελ . 16)
«Σύμφωνα τώρα με τις θεωρίες του Θαλή, το νερό αποτελεί την αρχή της δημιουργίας, το στοιχείο από το οποίο δημιουργήθηκαν όλα τα άλλα, ενώ η Γη στηρίζεται πάνω στον Ωκεανό.»
«Στη θέση του νερού, που για τον Θαλή αποτελούσε την αρχή του κόσμου, ο Αναξίμανδρος τοποθετεί το ἄπειρον, από το οποίο όλα δημιουργούνται και στο οποίο όλα επιστρέφουν. Η πρόοδος είναι μεγάλη για την εξέλιξη της αφηρημένης σκέψης, αφού στη θέση ενός καθαρά υλικού, συγκεκριμένου στοιχείου, ο Αναξίμανδρος τοποθετεί μια έννοια σχεδόν μαθηματική.»
«Ο Αναξιμένης πρότεινε ως αρχή του σύμπαντος όχι το νερό ή το άπειρο, αλλά τον αέρα. «Όπως η ψυχή, που είναι αέρας, συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας συνέχει το σύμπαν». Δυστυχώς, πολύ λίγα πράγματα διέσωσε η αρχαία παράδοση από την ενδιαφέρουσα θεωρία του Αναξιμένη.»
«Όσο για την αρχή του σύμπαντος, ο Εμπεδοκλής αρνείται επίσης τη θεωρία του Παρμενίδη για το αναλλοίωτο των πραγμάτων και διδάσκει πως η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά, τα τέσσερα βασικά στοιχεία, διαρκώς αναμειγνύονται και διαχωρίζονται δημιουργώντας, με τη συνεχή αλλαγή τους, την ποικιλία του σύμπαντος. Η διαρκής αυτή ένωση και διάσπαση προκαλείται από την παρέμβαση δύο μεγάλων αντίθετων δυνάμεων, της Φίλιας (Αγάπης) και του Νείκους (Εχθρότητας)». (Φιλοσοφικός λόγος Γ’ Λυκείου σελ. 13-18)
- Να σχολιάσετε τη φράση: ταῦτα δὲ ἐμηχανᾶτο εὐλάβειαν ἔχων μή τι γένος ἀϊστωθείη. Για ποιον λόγο πρέπει να υπάρξει μέριμνα να μην χαθεί κάποιο γένος; Μπορείτε να τη συνδέσετε με τη θεωρία της εξέλιξης και με την αντίληψη για την ισορροπία στη φύση;
Ο Επιμηθέας κατά την διανομή των εφοδίων ακολούθησε τα εξής κριτήρια:
- ύπαρξη – επιβίωση και διαιώνιση κάθε είδους
- εξασφάλιση της ισορροπίας στη φύση μέσω της σύμμετρης κατανομής των ιδιοτήτων στα ζώα (νόμος της αναπλήρωσης).
«Η οικολογική ισορροπία ορίζεται επιστημονικά ως εξής: μια δυναμική κατάσταση ισορροπίας μέσα σε μια κοινότητα οργανισμών όπου η γενετική, είδος και ποικιλομορφία του οικοσυστήματος παραμένει σχετικά σταθερή, υπό την επιφύλαξη σταδιακών αλλαγών. Το πιο σημαντικό σημείο σε ένα οικοσύστημα είναι η διατήρηση της φυσικής ισορροπίας. Αυτή η ισορροπία μπορεί να διαταραχθεί από την εμφάνιση νέων ειδών, ξαφνικούς θανάτους ορισμένων ειδών, φυσικούς κινδύνους ή ανθρώπινες αιτίες. Η οικολογική ισορροπία είναι μια έννοια που περιγράφει τον τρόπο οργάνωσης των οικοσυστημάτων σε μια κατάσταση σταθερότητας όπου τα είδη συνυπάρχουν με άλλα είδη και το περιβάλλον τους.
Η οικολογική ισορροπία είναι μια έκφραση που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ισορροπία μεταξύ ζωντανών οργανισμών όπως ανθρώπων, φυτών και ζώων και του περιβάλλοντος τους. Οι αρμονικές σχέσεις αντικατοπτρίζουν μια υγιή και επιθυμητή οικολογική ισορροπία. Ο άνθρωπος παίζει βασικό ρόλο στη διασφάλιση της οικολογικής ισορροπίας. Επειδή οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγαλύτερη ικανότητα να σκέφτονται από άλλα ζωντανά πράγματα. Η επιβίωση κάθε οργανισμού εξαρτάται από την ομαλή του λειτουργία και τη δυνατότητά του να προσαρμόζεται στο περιβάλλον του.»
Όλα τα παραπάνω εξηγούν το ενδιαφέρον του Επιμηθέα για την επιβίωση των ειδών. Η επικράτηση ενός είδους και η εξαφάνιση κάποιων άλλων θα οδηγήσει στην διατάραξη της φυσικής ισορροπίας.
Επιπλέον οι ιδιότητες των ζώων προβάλλονται ως δώρα των θεών, ολοκληρωμένες εις των προτέρων ιδιότητες, άρα στην αντίληψη του Πρωταγόρα δεν λειτουργεί καθόλου η εξελικτική διαδικασία των ζωικών ειδών.
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 5: Ο πρωταγόρειος μύθος: η κλοπή της φωτιάς – έντεχνη σοφία και λόγος
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Σε ποια κατάσταση βρίσκεται ο άνθρωπος συγκριτικά με τα άλλα ζώα μετά από τη μοιρασιά που έκανε ο Επιμηθέας;
Το γένος των ανθρώπων χαρακτηρίζεται “ακόσμητον” δηλαδή ανεφοδίαστο, αφρόντιστο. Δεν διαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα φυσικά εφόδια που προσφέρθηκαν στα ζώα και τα οποία θα του εξασφάλιζαν την επιβίωσή του (προστασία τους εχθρούς, αντιμετώπιση των καιρικών συνθηκών, εύρεση τροφής). Έτσι λοιπόν το ανθρώπινο είδος κινδυνεύει με άμεσο και αναπόφευκτο αφανισμό. Ως αιτία παρουσιάζεται η νοητική κατωτερότητα του Επιμηθέα, ο οποίος χωρίς να εκτιμήσει σωστά την κατάσταση κατανάλωσε όλα τα διαθέσιμα εφόδια στα ζώα.
«Ο άνθρωπος για την αυτοσυντήρησή του δεν διαθέτει κανένα έμφυτο και πολύπλοκο σύστημα ενστίκτων, αλλά αντίθετα πάσχει από σημαντική κατωτερότητα. Για να επιβιώσει εξαρτάται υποχρεωτικά από την ευφυΐα του.» (Taylor, Πλάτων σελ. 288)
- Για ποιον λόγο κατηγορείται ο Προμηθέας για κλοπή (κλοπῆς δίκη μετῆλθεν);
Ο Προμηθέας αισθάνθηκε υπεύθυνος για το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθε το ανθρώπινο γένος και γι’ αυτό προσπάθησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και να παράσχει στον άνθρωπο τα μέσα για τη ζωή του (ευπορία).
Γι’ αυτό εισέρχεται κρυφά στο οίκημα στο οποίο ο Ήφαιστος και η Αθηνά ασκούσαν τις τέχνες τους (η Αθηνά κατέχει τις τεχνικές γνώσεις, ο Ήφαιστος τον τρόπο της πρακτικής εφαρμογής τους) και κλέβει την τεχνική – κατασκευαστική ικανότητα και έτσι τη δωρίζει στον άνθρωπο. Γι’ αυτή την κλοπή κατηγορήθηκε ο Προμηθέας. Η κλοπή αυτή όμως δεν καταδικάζεται ηθικά, γιατί ο Προμηθέας με αυτήν στην πραγματικότητα αναπληρώνει για χάρη του ανθρώπου τα εφόδια που δεν του δόθηκαν και έτσι αποκαθιστά την αδικία που υπέστη.
3. Τι άλλο χρειάζονται οι άνθρωποι που δεν μπορεί να το προσφέρει ο Προμηθέας;
Οι άνθρωποι χρειάζονται επιπλέον την πολιτική αρετή, την αντίληψη δηλαδή της δικαιοσύνης και τον τρόπο πολιτικής οργάνωσης του κοινωνικού σώματος. Την ανάγκη αυτή την αντελήφθη και ο Προμηθέας, η ύπαρξη όμως ανυπέρβλητων εμποδίων, όπως ο καθορισμένος από την μοίρα χρόνος ανόδου του ανθρώπου στο φως και κυρίως η ιδιαίτερη μέριμνα του Δία για την προστασία της και την αποτροπή της κλοπής της, (το Κράτος και η Βία αποτελούν τους ακαταμάχητους φρουρούς), τον κρατούν μακριά από αυτήν.
Γίνεται σαφές ότι η πολιτική τέχνη είναι ανώτερη κατάκτηση, η οποία στον μύθο χαρακτηρίζει την κοινότητα των θεών και όχι των ανθρώπων, και αποτελεί στοιχείο εξουσίας του Δία απέναντι στους άλλους θεούς και τον κόσμο.
Οι φύλακες του Δία ήταν η Βία και το Κράτος, που αναφέρονται τόσο στη Θεογονία του Ησιόδου όσο και στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Πρόκειται για τα όργανα εξουσίας του Δία. Στον μύθο του Πρωταγόρα συμβολίζουν τη δυσκολία και τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους να αποκτήσει την πολιτική τέχνη, τις γνώσεις δηλαδή για την οργάνωση κοινωνιών και για την ανάπτυξη πνευματικού πολιτισμού. Έμμεσα προβάλλει την αξία και τη σημασία της τέχνης που υπόσχεται ότι διδάσκει ο Πρωταγόρας στους νέους της Αθήνας.
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Να διευκρινίσετε τις έννοιες ἔντεχνος σοφία και ἔμπυρος τέχνη. Πώς σχετίζονται με την περὶ τὸν βίον σοφίαν και με την πολιτικὴ σοφία;
ἔντεχνον σοφίαν· ἔντεχνος: ο μέσα στα όρια της τέχνης, έμπειρος, επιδέξιος. – ἔντεχνος σοφία: η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, η σοφία που συμπορεύεται με την τέχνη. Αρχικά η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να κάνει με τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ.λ. Ο προσδιορισμός ἔντεχνος επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διευκρινίσει επομένως πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί, και όχι αυτήν που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία.
ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί, ἔμπυρος τέχνη: Με τις δύο αυτές νοηματικά ισοδύναμες εκφράσεις ο Πρωταγόρας αποτυπώνει κάτι άμεσα ρεαλιστικό: οι πρωταρχικές γνώσεις του ανθρώπινου είδους, η σοφία και η τέχνη με την οποία εξασφαλίζεται η επιβίωσή του, προϋποθέτουν τη χρήση της φωτιάς. Γι’ αυτό και ο σοφιστής αναφέρεται στη θεά της σοφίας Αθηνά και τον θεό της φωτιάς Ήφαιστο, παρουσιάζοντάς τους μάλιστα να εργάζονται σε οίκημα κοινό. Με την ἔντεχνον σοφίαν και την ἔμπυρον τέχνην ο άνθρωπος έγινε κατασκευαστής, δημιουργός (homo faber).
περὶ τὸν βίον σοφία, πολιτική (τέχνη): Στη συγκεκριμένη έκφραση του Πρωταγόρα η λέξη σοφία δεν δηλώνει τις προχωρημένες, ολοκληρωμένες γνώσεις του σοφού ή επιστήμονα, αλλά τις πρακτικές γνώσεις που βοηθούν τον εκάστοτε άνθρωπο να επιβιώσει και να ρυθμίσει τη ζωή του σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο. Στα ίδια συμφραζόμενα η πολιτική τέχνη είναι το σύνολο των γνώσεων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να λειτουργήσει ως μέλος της κοινωνίας.
Από τους παραπάνω ορισμούς μπορούμε να συναγάγουμε ότι με την δημιουργική – κατασκευαστική ικανότητα (ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί, ἔμπυρος τέχνη) ο άνθρωπος μπόρεσε να αντιμετωπίσει τις πρακτικές του ανάγκες, να επιβιώσει μέσα σε ένα εχθρικό και ανασφαλές περιβάλλον και να βρει την τροφή του. Αυτά τα επιτεύγματα αποτελούν την περὶ τὸν βίον σοφίαν δηλαδή η τέχνη που τον βοηθά για να ζήσει. Αυτή αποτελεί την βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί η κοινωνική και πολιτική του οργάνωση με την απαραίτητη βέβαια συμβολής της πολιτικής αρετής.
- Ποιο συμβολικό ρόλο νομίζετε ότι έχουν στον μύθο ο Επιμηθέας, ο Προμηθέας, ο Ήφαιστος, η Αθηνά και ο Δίας; Σε τι εξυπηρετούν την ανάπτυξη της σκέψης του Πρωταγόρα;
Η παρουσία και ο πρωταγωνιστικός ρόλος των θεών στον μύθο φαίνεται να έρχεται σε σύγκρουση με τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα («περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι οὔθ’ ὡς εἰσίν, οὔθ’ ὡς οὐκ εἰσίν· πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι, ἥ τ’ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου». )
Το κείμενο όμως αποτελεί μυθική ανάπλαση της πραγματικότητας και τα πρόσωπα που δρουν κατέχουν συμβολική θέση και ρόλο.
Έτσι ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση, τον λόγο, τη λογική, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας και ο Ερμής αποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, η οποία ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων εξασφαλίζοντας τη μεταξύ τους ισορροπία. Άλλωστε, όπως φανερώνεται και από τη συνέχεια του μύθου, ο Πρωταγόρας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το θέμα της ύπαρξης των θεών όσο για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήματος.
Ο Επιμηθέας εκφράζει τη φάση της βιολογικής συγκρότησης των όντων, ενώ ο Προμηθέας τη φάση κατά την οποία ο άνθρωπος διαφοροποιείται ως είδος από τα άλλα είδη ζωικών οργανισμών έχοντας την ιδιότητα του έλλογου όντος. Το δεύτερο στάδιο είναι ανώτερο από το πρώτο και αρχίζει να διαγράφεται η αισιόδοξη αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους.
Η αναφορά του Πρωταγόρα στην Αθηνά και τον Ήφαιστο και στο εργαστήρι τους συνιστά και έναν σαφή υπαινιγμό οργάνωσης της θεϊκής κοινότητας στη βάση ενός «καταμερισμού των εργασιών», όπου ο Δίας κατέχει την ύψιστη πολιτική τέχνη, ενώ η Αθηνά και ο Ήφαιστος καταγίνονται με τέχνες συνδεδεμένες με την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών επιβίωσης, την πρακτική επινοητικότητα και την κατασκευαστική ικανότητα.
Η συμβολική χρήση των θεών δίνει την ευκαιρία στον Πρωταγόρα να εξηγήσει πως τα δώρα των θεών (ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί, ἔμπυρος τέχνη) δεν υπάρχουν εκ φύσεως αλλά η ανάπτυξή τους εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο και έτσι θα οδηγηθεί λογικά στο διδακτό της αρετής και στη δικαιοσύνη του ρόλου του ως δασκάλου της ευβουλίας.
