Η λατρεία του Σαράπιδος στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια ως «γέφυρα» της φαραωνικής Αιγύπτου με το ελληνιστικό στοιχείο
ΕΛΕΝΗ ΦΑΣΣΑ
Η γένεση μιας λατρείας: ο Σάραπις και οι Πτολεμαίοι στην Αλεξάνδρεια του 3ου αιώνα π.Χ.
εκδ. Εστία, 2021, σελ. 224
Στις «Historiae» του Ρωμαίου ιστοριογράφου Τάκιτου, όπως και στο θρησκειολογικό δοκίμιο του Πλούταρχου «Περί Ισιδος και Οσίριδος» (χρονολογούνται μετά τον 1ο αιώνα μ.Χ.), αναφέρεται ότι την εποχή κατά την οποία ο βασιλιάς Πτολεμαίος Α΄ σχεδίαζε τα τείχη, τους ναούς και τις λατρευτικές τελετουργίες της Αλεξάνδρειας, ένας άγνωστος θεός εμφανίστηκε στον ύπνο του, προστάζοντάς τον να μεταφέρει το λατρευτικό άγαλμά του από τη Σινώπη, ελληνική αποικία του Εύξεινου Πόντου, στην πτολεμαϊκή πρωτεύουσα. Το άγαλμα έφερε τη μορφή του Πλούτωνα συνοδευόμενου από τον Κέρβερο και από ένα φίδι. Με την έλευσή του στην Αλεξάνδρεια θα ονομαστεί Σάραπις.
Σε ένα κράμα θρύλου και ιστορίας δημοφιλές στην υστερορωμαϊκή περίοδο, τον «Βίο Αλεξάνδρου» του Ψευδο-Καλλισθένη, ο Σάραπις εμφανίζεται και πάλι σε όνειρο, αυτή τη φορά του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προφητεύοντας ότι η πόλη του Αλεξάνδρεια θα γίνει σπουδαία, εκεί θα έχει τον τάφο του ο στρατηλάτης, όπου μετά θάνατον θα συνεχίσουν να τον προσκυνούν ως βασιλιά.
Ο χριστιανός θεολόγος Κλήμης Αλεξανδρείας (2ος-3ος αιώνας μ.Χ.) παραθέτει στον «Προτρεπτικό προς Ελληνας» τη διήγηση του στωικού φιλόσοφου Αθηνόδωρου, ο οποίος έδρασε στην αυλή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυγούστου: ο φαραώ Σέσωστρις διέταξε τον γλύπτη Βρύαξι να κατασκευάσει το άγαλμα του προπάτορά του Οσίριδος. Ο τεχνίτης ανέμειξε κονιορτοποιημένα μέταλλα, μαζί με όλους τους αιγυπτιακούς πολύτιμους λίθους. Προέκυψε μια κυανή μάζα την οποία στη συνέχεια ανακάτεψε με στάχτη που προερχόταν από τις νεκρικές τελετουργίες για τον Οσιρι και τον Απι. Το άγαλμα που έπλασε πήρε το όνομα Σάραπις από το «Οσέραπις», τη σύνθετη μορφή του Οσίριδος και του Απιδος.
Τα κοινά μοτίβα που διατρέχουν τις ετερόκλητες παραδόσεις της αρχαίας γραμματείας για την προέλευση του Σαράπιδος αντανακλούν την ιστορική πραγματικότητα της Αλεξάνδρειας των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων (3ος αιώνας π.Χ.) Εκεί, ο Πτολεμαίος Α΄ ιδρύει ταυτόχρονα δύο δημόσιες λατρείες: μία του Σαράπιδος και μία του Αλέξανδρου, οι οποίες θεμελίωσαν τη λατρεία της δυναστείας των Πτολεμαίων. Επιφανείς ονειροκρίτες στην αυλή του ηγεμόνα διαμορφώνουν το θεολογικό υπόβαθρο της λατρείας του Σαράπιδος. Ο Αιγύπτιος ιερέας Μανέθων, καταγράφει στην «Ιερά Βίβλο», το σύγγραμμά του για τη φαραωνική θρησκεία, τις τελετουργικές πράξεις, όπου ο Σάραπις συνδέεται με τις παραδοσιακές αιγυπτιακές θεότητες. Ο Αθηναίος Τιμόθεος, με καταγωγή από την ιερατική οικογένεια των Ευμολπιδών ως εξηγητής του απόκρυφου λόγου των Ελευσινίων Μυστηρίων, συνενώνει τη λατρεία του Πλούτωνα με τον χθόνιο αιγυπτιακό θεό Οσιρι-Απι, δηλαδή τον νέο, αλεξανδρινό θεό Σάραπι. Ετσι, δημιουργείται ένας θρησκευτικός δίαυλος μεταξύ των δύο λατρευτικών κέντρων Αλεξάνδρειας-Μέμφιδας.
Ο Πτολεμαίος Α΄ ιδρύει τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο στην Αλεξάνδρεια επιδιώκοντας να φιλοξενήσει τους εξέχοντες λόγιους σε όλα τα επιστημονικά πεδία. Στη Μέμφιδα, μετατρέπει τον νεκρικό ναό του Οσίριδος-Απιδος σε Σαραπείο. Σε μια εξέδρα ημικυκλικού σχήματος τοποθετούνται γλυπτά των σημαντικότερων Ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων. Ο ανθρωπόμορφος Σάραπις εισάγεται στη νεκρόπολη, ενώ συνάμα διατηρούνται τα προηγούμενα τελετουργικά έθιμα (τα ταριχευμένα ιερά ζώα συνεχίζουν να εκτίθενται στις υπόγειες προθήκες του ναού καθ’ όλη τη διάρκεια της πτολεμαϊκής περιόδου).
Ο φιλόσοφος εξ Αθηνών Δημήτριος Φαληρέας, μαθητής του Θεόφραστου της Περιπατητικής Σχολής του Αριστοτέλη, κατά την παραμονή του στην Αλεξάνδρεια, αναλαμβάνει την εδραίωση του λατρευτικού τυπικού ενός θεού με τη διπλή ταυτότητα Ελληνα και Αιγύπτιου. Αφού ο Φαληρέας ξαναβρεί τη χαμένη του όραση κατόπιν ευεργετικής επέμβασης του Σαράπιδος μέσα από ονειρική επιφάνεια, γίνεται ο ίδιος ένθερμος θιασώτης του θεού. Του προσδίδει ιαματικές ιδιότητες, συνθέτοντας ύμνους προς τιμήν του και καταγράφοντας σε πέντε βιβλία τις θεραπείες που υπέδειξε ο Σάραπις μέσα σε όνειρα. Η μεταφυσική εμπειρία μεταλαμπαδεύεται ως ομολογία πίστης και ο Σάραπις αποκτά τα χαρακτηριστικά του θεού-σωτήρα, ταυτόσημα με του Ασκληπιού, του Διονύσου και της Ισιδος στον ελληνιστικό κόσμο. Οι περισσότεροι ναοί του Σαράπιδος λειτουργούν ως «εγκοιμητήρια». Οι λάτρεις κοιμούνται σε ειδικούς χώρους του τεμένους και την επομένη οι ιερείς ερμηνεύουν τα όνειρά τους, προσφέροντας θαυματουργή θεραπεία. Ο θεός παρέχει επίσης προστασία στις στρατιωτικές αποστολές, τις εμπορικές αναζητήσεις και στα ταξίδια των λατρευτών του.
Η λατρεία του Σαράπιδος στην Αλεξάνδρεια δηλώνει μια ιδιόμορφη θρησκευτικότητα. Γεφυρώνει το αρχέγονο, άχρονο παρελθόν της φαραωνικής ιστορίας της Αιγύπτου με το ελληνιστικό στοιχείο του πτολεμαϊκού πολιτισμού.
