Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, τα σημάδια του στην τέχνη

Είναι παράδοξο, αλλά το «1917» είναι από τις ελάχιστες προβεβλημένες βρετανικές ταινίες, με χαρακτήρες Βρετανούς στρατιώτες, που να διαδραματίζεται στα χαρακώματα του 1914-18. Τα δύο φιλμ που έρχονται αμέσως στον νου από τον Μεγάλο Πόλεμο, και ειδικά τα χαρακώματα, δεν είναι βρετανικά: είναι οι «Σταυροί στο μέτωπο» (1957) του Αμερικανού Στάνλεϊ Κιούμπρικ (με Γάλλους στρατιώτες ως χαρακτήρες) και το «Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο», που ο Αμερικανός Λούις Μάιλστοουν γύρισε το 1931 με έναν απρόσμενα ωμό, για την εποχή του, ρεαλισμό (με Γερμανούς στρατιώτες ως χαρακτήρες). Είναι παράδοξο αυτό διότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (Α΄ Π.Π.) στοιχειώνει ακόμα τη Βρετανία, η οποία έδωσε και σχετική λογοτεχνική παραγωγή μεγάλης έκτασης και υψηλής αξίας, γνωστή ως «Λογοτεχνία του Πρώτου Παγκοσμίου».

Ο Α΄ Π.Π. πήρε γρήγορα τη μορφή του στατικού πολέμου χαρακωμάτων που τον χαρακτήρισε συνολικά (και που βλέπουμε στο «1917»). Ως γνωστόν, ο πόλεμος ξέσπασε τον Αύγουστο του 1914 και το γεγονός που καθόρισε τη μορφή που θα έπαιρνε ήταν η Πρώτη Μάχη του ποταμού Μάρνη (6-12 Σεπτεμβρίου 1914). Μια πολύνεκρη σύγκρουση κατά την οποία και οι δύο αντίπαλοι έχασαν μεγάλες ευκαιρίες: οι Γερμανοί, αν ήταν λίγο πιο ριψοκίνδυνοι, θα μπορούσαν να έχουν καταλάβει το Παρίσι, ενώ οι Σύμμαχοι της Αντάντ θα μπορούσαν να έχουν καταστρέψει τουλάχιστον μία γερμανική στρατιά. Απέτυχαν σε αυτό, διέσωσαν όμως το Παρίσι. Οι δε απώλειες υπήρξαν βαρύτατες: περίπου 200.000 Γερμανοί και 250.000 Βρετανοί και Γάλλοι.

Ο Αγγλος ποιητής και πεζογράφος Ρόμπερτ Γκρέιβς. Τραυματίστηκε σοβαρά στη μάχη του Σομ (δεξιά).

Με τη μάχη αυτή σηματοδοτήθηκε το τέλος του πολέμου κινήσεων και η απαρχή του «πολέμου θέσεων». Δημιουργήθηκε έτσι μια εκτενής, λαβυρινθώδης σειρά χαρακωμάτων σε όλο το Δυτικό Μέτωπο, με συνθήκες άθλιες για τους μάχιμους και των δύο πλευρών, οι οποίοι βίωσαν τις πολεμικές τους εμπειρίες μέσα στα χαρακώματα ή ταμπουρωμένοι μέσα στα μουχλιασμένα, κλειστοφοβικά αμπριά. Τη μεγάλη ζημιά την έκανε το πυροβολικό: μόνο στη μάχη του Σομ (1916-17), οι Βρετανοί είχαν στη διάθεσή τους 2.960.000 βλήματα (σε αντίθεση με τον Ναπολέοντα που είχε στο Βατερλώ περίπου 20.000 βλήματα).

Μονάχα οι Βρετανοί έχασαν σ’ εκείνο τον πόλεμο ένα εκατομμύριο άνδρες. Οσοι επέζησαν υπέφεραν από το λεγόμενο «σοκ του βομβαρδισμού» (Shell Shock), αυτό που στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Β΄ Π.Π.) ονομάστηκε «κόπωση της μάχης» και σήμερα πια «μετατραυματικό σύνδρομο άγχους».

Τα ψυχικά τραύματα

Ο Α΄ Π.Π. ήταν ο πρώτος πόλεμος κατά τον οποίο, έστω και με δυσκολία, έγινε αποδεκτό ότι οι στρατιώτες της πρώτης γραμμής υπέφεραν όχι μόνον από σωματικά τραύματα, και για πρώτη φορά η ψυχιατρική και η νευρολογία άρχισαν να ακολουθούν οδούς άλλες από εκείνη των ηλεκτροσόκ.

Ο Α΄ Π.Π. ήταν επίσης ο πόλεμος που γέννησε ίσως το πρώτο οργανωμένο ειρηνιστικό, αντιμιλιταριστικό κίνημα (στο οποίο πρωτοστατούσε ο φιλόσοφος και μαθηματικός Μπέρτραντ Ράσελ μεταξύ άλλων), ενώ για πρώτη φορά Βρετανοί από εντελώς διαφορετικές κοινωνικές τάξεις βρέθηκαν όλοι μαζί στους ίδιους χώρους, μοιράστηκαν τον ίδιο σκοπό και την ίδια μοίρα. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, αυτή η ριζική κοινωνική ανακατάταξη στον μικρόκοσμο του στρατού έφερε τα πάνω-κάτω στον μακρόκοσμο της βρετανικής κοινωνίας.

Ενα από τα σημαντικότερα έργα που βγήκαν εκείνη την περίοδο είναι το αυτοβιογραφικό έργο «Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά» (εκδ. Κάκτος), του Ρόμπερτ Γκρέιβς. Ο ουαλλικής καταγωγής Αγγλος ποιητής και πεζογράφος υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και τραυματίστηκε τόσο σοβαρά, που αναφέρθηκε λανθασμένα ως νεκρός. Αμέσως μετά τον πόλεμο ο Γκρέιβς πήγε στην Οξφόρδη για σπουδές, παρότι υπέφερε από ψυχικά τραύματα. Του πήρε μία δεκαετία για να μπορέσει να αποθεραπευτεί. Δίκαια ο «Αποχαιρετισμός» συγκαταλέγεται σε ένα από τα κορυφαία έργα της πολεμικής λογοτεχνίας. Ο νηφάλιος, αποστασιοποιημένος λόγος του Γκρέιβς, συχνά πυκνά διανθισμένος με ένα μαύρο χιούμορ και αυτοσαρκασμό, μετατρέπει το βίωμα σε κάτι ανοίκειο, φανερώνοντας έτσι μιαν υψηλή, ευρεία εποπτεία του θέματός του. Το παράλογο, η φρίκη, η άγνοια των άκαπνων πολιτών πίσω στην πατρίδα, τα φαντάσματα των διαμελισμένων συμπολεμιστών είναι στοιχεία που κυριαρχούν σε αυτό το εμπνευσμένο βιβλίο.

Από το «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» στον «Καλό στρατιώτη Σβέικ»

Η ποίηση του Α΄ Π.Π. αποτελεί επίσης ξεχωριστό κεφάλαιο. Αναφέρω εδώ ενδεικτικά μερικά από τα σημαντικότερα ονόματα των Βρετανών, όπως οι Ρούπερτ Μπρουκ (1887-1915), Ζίγκφριντ Σασούν (1886-1967) και Ουίλφρεντ Οουεν (1893-1918). Ο Οουεν σκοτώθηκε μόλις μία εβδομάδα πριν από την κατάπαυση του πυρός και θεωρείται ίσως ο κορυφαίος όλων αυτών των ποιητών. Σε δικούς του στίχους βάσισε, χρόνια αργότερα, ο συνθέτης Μπέντζαμιν Μπρίτεν το περίφημο «Πολεμικό Ρέκβιεμ».

Η ποίηση άνθησε μέσα στα χαρακώματα, όμως, κακά τα ψέματα, τη μερίδα του λέοντος διεκδικεί η πεζογραφία. Στο τιτάνιο μυθιστόρημά του «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» (εκδ. Εστία), ο αμφιλεγόμενος αλλά πάντως μεγάλος Γάλλος συγγραφέας Φερντινάντ Σελίν περιλαμβάνει μερικές εξαιρετικές αναφορές στις εμπειρίες που είχε ως νεαρός γιατρός στην πρώτη γραμμή του Δυτικού Μετώπου. Ο φημισμένος Αμερικανός συγγραφέας Τζον Ντος Πάσος, που μπόλιασε το μυθιστόρημα με στοιχεία ντοκουμέντου, μαρτυρίας και ρεπορτάζ, υπηρέτησε ως οδηγός ασθενοφόρου και μετέπλασε τις εμπειρίες του στο μυθιστόρημα «Τρεις στρατιώτες». Και, βέβαια, να μην παραλείψουμε το «Αποχαιρετισμός στα όπλα» του Ερνεστ Χέμινγουεϊ, ο οποίος τραυματίστηκε σοβαρά στη μάχη του Καπορέτο το 1918.

Χαράκωμα των Γάλλων στην κλασική ταινία «Σταυροί στο μέτωπο» (1957) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Μεγάλα έργα, διαχρονικά, όμως έδωσε και η «κακή» Γερμανία: μετά το πασίγνωστο, κλασικό «Ουδέν νεώτερον απ’ το Δυτικό Μέτωπο» του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ (εκδ. Ζαχαρόπουλος), θα πρέπει, να αναφέρουμε ένα πραγματικό αριστούργημα, το «Καταιγίδα από ατσάλι» του επίσης μπαρουτοκαπνισμένου βετεράνου Ερνστ Γιούνγκερ, ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς και δοκιμιογράφους της Γερμανίας του 20ού αιώνα. Σε ηλικία 19 ετών κατατάσσεται ως εθελοντής, την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου. Πολύ γρήγορα η εμπειρία της μάχης διαλύει τον όποιο ρομαντισμό του. Ωστόσο, στον Γιούνγκερ δεν θα βρει κανένας φιλειρηνιστικές και αντιμιλιταριστικές κορώνες. Θα βρει φρίκη, αγωνία, βρωμιά, κοινώς ένα ρεαλισμό που δεν λυπάται κανέναν. Δεν τον απασχολεί η στρατηγική και η γενική έκβαση του πολέμου· η περιοχή στην οποία κινείται είναι στην κυριολεξία ο χώρος που καταλαμβάνει η αρβύλα και έως εκεί που φτάνει η ματιά του απλού φαντάρου (όπως και στο «1917»).

Το βιβλίο του Γιούνγκερ κυκλοφόρησε το 1924 για πρώτη φορά και προκάλεσε αμέσως τεράστια αίσθηση. Προηγουμένως όμως, το 1917, ο Γάλλος Ανρί Μπαρμπίς εξέδωσε ένα ανέλπιστο μπεστ σέλερ, τη «Φωτιά». Το βιβλίο βγήκε σε μια χρονιά που κάθε πίστη στον πόλεμο είχε χαθεί, προκάλεσε τη δημιουργία του πρώτου γαλλικού συνδέσμου βετεράνων, ενώ στρατιώτες από το μέτωπο έγραφαν φλογερά γράμματα στον συγγραφέα.

Ενα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα για τον Α΄ Π.Π. είναι ο «Καλός στρατιώτης Σβέικ» του Γιάροσλαβ Χάσεκ (εκδ. Μίνωας), που εκδόθηκε το 1923. Ο ίδιος ο Χάσεκ είχε υπηρετήσει στις τάξεις του αυστροουγγρικού στρατού και μέσα από σειρά κωμικών επεισοδίων καυτηριάζει τον μιλιταρισμό, τη διαφθορά και την υποκρισία στο στράτευμα και το μάταιο του πολέμου.

Αν στη συντριπτική τους πλειονότητα, τα βιβλία για τον Α΄ Π.Π. αφορούν τον κόσμο των χαρακωμάτων, υπάρχουν και κάποια κείμενα που μας παραπέμπουν σε ένα τελείως διαφορετικό σκηνικό. Εμβληματικό παράδειγμα, οι «Επτά στύλοι της σοφίας» του Τ. Ε. Λόρενς (εκδ. Εστία), του περίφημου Λόρενς της Αραβίας. Ενα από τα σημαντικότερα πεζογραφήματα που έδωσε η Αγγλία μέσα στον εικοστό αιώνα, στο οποίο ο Λόρενς μετέφερε αριστοτεχνικά την αραβική εξέγερση εναντίον της παρακμασμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμμάχου της Γερμανίας την περίοδο του Α΄ Π.Π.

Οσον αφορά τους σύγχρονους Βρετανούς συγγραφείς, ο Μεγάλος Πόλεμος φιγουράρισε στα πολύ επιτυχημένα στη Βρετανία μυθιστορήματα του Σεμπάστιαν Φοκς (ειδικά το «Birdsong»), καθώς και σε μια βραβευμένη με Μπούκερ τριλογία (το 1995) της Πατ Μπάρκερ (εκδ. Οδυσσέας). Οπως και ο Μέντες, η Μπάρκερ επηρεάστηκε από τη μορφή του παππού της. Οταν τη συνάντησα το 1996, στο σπίτι της στο Ντάραμ, μου έλεγε ότι είχαν εντυπωθεί μέσα της οι ουλές από γερμανική ξιφολόγχη στο κορμί του παππού της – ο οποίος δεν μίλησε ποτέ σε κανέναν γι’ αυτές.

Εκπληκτικό non-fiction novel είναι το «The Missing of the Somme» του Τζεφ Ντάιερ: ο συγγραφέας αναζητά και αυτός τα ίχνη του παππού του σε ένα στοχαστικό, υπαρξιακό οδοιπορικό περί τον ποταμό Σομ, πολλές δεκαετίες μετά τη μαζική σφαγή που συντελέστηκε εκεί.