Αρχαία ελληνικά – Φάκελος υλικού: 9η διδακτική ενότητα

Το σπήλαιο και οι συμβολισμοί του

Ενδεικτικές Δραστηριότητες

 Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Το απόσπασμα βασίζεται στη σύγκριση των εννοιών παιδεία και εκπαίδευση. Ποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα αποδίδει στην εκπαίδευση και ποια στην παιδεία;

Η διάκριση παιδείας και εκπαίδευσης διαφαίνεται στις δύο πρώτες παραγράφους.

Αφενός αναφέρονται οι κατ’ επάγγελμα παρέχοντες την εκπαίδευση στους ανθρώπους «ἐπαγγελλόμενοι τινές» (εννοούνται εδώ οι σοφιστές), οι οποίοι πιστεύουν ότι αυτοί βρίσκονται σε πλήρη άγνοια και ίδιοι τους εφοδιάζουν  με γνώσεις και τους καθιστούν μορφωμένους. Αυτή η αντίληψη θυμίζει κάποιον που έχει μάτια, αλλά δεν βλέπει και κάποιος του χαρίζει την όραση.

     Αντίθετα ο Σωκράτης διατείνεται ότι η γνώση προϋπάρχει στον άνθρωπο, αυτός όμως πρέπει με όλη του την ψυχή να στραφεί προς το Ἀγαθόν, στο ὄν  και μετά  θα ανακαλέσει τις γνώσεις και την αλήθεια που ενυπάρχει σ’ αυτόν. Αυτή η ανάκληση στην πλατωνική φιλοσοφία ονομάζεται ἀνάμνησις, δηλαδή «η αθάνατη ψυχή αναγνωρίζει (κυριολεκτικά βλέπει) τις ιδέες κατά τη ζωή της έξω από το σώμα· έπειτα διατηρεί μια συγκεχυμένη μνήμη, η οποία με την κατάλληλη βοήθεια του διαλόγου (μαιευτική τέχνη) αναδύεται στην επιφάνεια, οδηγώντας στην ανάμνηση». [Ιστορία της φιλοσοφίας U. Eco, R. Fedriga τ. 1  σελ. 253 Το Βήμα].

Για να κατανοήσουμε τη διαφορά πρέπει να έχουμε υπόψη μας την αναλογία του Ἀγαθοῦ με τον Ἥλιο, με την οποία αισθητοποιείται η επίδραση που ασκεί το Ἀγαθόν στην ψυχή του ανθρώπου. Ο ήλιος δηλαδή, δεν προσφέρει μόνο το φως, για να δει ο άνθρωπος τα φαινόμενα, αλλά αποτελεί και την αιτία της όρασης και άρα της ύπαρξης των όντων. Ανάλογα το Ἀγαθόν ενεργοποιεί τη νόηση στον άνθρωπο, ο οποίος διανοείται τις ιδέες και άρα έρχεται σε επαφή με την Αλήθεια.

Επιπλέον η αντίληψη των αρχαίων για την όραση και τη σχέση του ματιού με το φώς είναι διαφορετική από την σύγχρονη: «Η αρχαία οπτική διαφέρει από τη δική μας, όπου το μάτι γίνεται όργανο: εκεί βλέπει τρόπον τινά το φως, το δε μάτι μετέχει της θέας στο μέτρο που το ίδιο είναι φώς.  Άρα δεν αρκεί ν α κοιτάζεις τα ίδια τα πράγματα, για να βλέπεις καλά, αλλά πρέπει να σε βλέπει και ο ήλιος. Η λύση των δεσμών εν τούτοις δεν αρκεί για να ελευθερωθούν οι άνθρωποι του σπηλαίου. Πρώτο βήμα για την απελευθέρωση είναι να μάθουν  ότι η όψη δεν αποτελεί έργο του βλέμματος, ότι το βλέμμα εξαρτάται από το φως του Ήλιου. Ουσιώδες δεν είναι ο δεσμώτης να αποκτήσει ακριβή αντίληψη των αντικειμένων, αλλά να λυθεί (λυθείη), να σταθεί όρθιος (ἀνίσταται), να γυρίσει το κεφάλι (περιάγειν τον αὐχένα), να βαδίσει (βαδίζειν) και να κοιτάζει τι φως (προς το φῶς ἀναβλέπειν), με ένα λόγο η ενεργοποίηση όλης της υπάρξεως και ποτέ η ματιά ή η γνώση.» [Στέλιος Ράμφος «Φιλοσοφία ποιητική: Μύηση στο φως, σελ. 171,173]

Η παιδεία λοιπόν στρέφει τον άνθρωπο προς την αλήθεια, άρα αλλάζει πλήρως τον άνθρωπο και δεν αποτελεί μιαν απλή μετάδοση έξωθεν γνώσεων.

«Όταν λέμε παιδεία εδώ δεν εννοούμε αυτήν που διαμόρφωσαν και επέβαλαν οι αντιλήψεις των σοφιστών. Γιατί, σύμφωνα με την σοφιστική διδασκαλία, η παιδεία ήταν μια από το τίποτα εμφύτευση μες στην ανθρώπινη ψυχή καινούργιων δυνάμεων. Εννοούμε τη στροφή των ματιών της ψυχής προς τη γνώση και προς το είναι. Παιδεία σημαίνει: καθοδήγηση του θείου στοιχείου που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο προς την αληθινή περιοχή του όντος και προϋποθέτει την αποκάθαρση της ψυχής από τις γήινες επιθυμίες της». [Ἅπαντα Πλάτωνος τ. 7 Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων].

2. Πώς βοηθά η παιδεία την ψυχή του ανθρώπου να προσεγγίσει το Αγαθό;

Στην 2η παράγραφο αναφέρεται πώς, όπως ένας άνθρωπος πρέπει να στρέψει όλο το σώμα του προς το φως, έτσι και η παιδεία στρέφει τον άνθρωπο και όλη του την ψυχή από τα φαινόμενα προς τα όντα, ώστε να καταφέρει σταδιακά η εσωτερική όραση να αντέχει την ακτινοβολία του αληθινού φωτός, του Ἀγαθοῦ. Όπως τα σωματικά μάτια δεν αντέχουν την απότομη μετάβαση από το σκότος στο φως και χάνουν την ικανότητα να βλέπουν, έτσι και ο άνθρωπος, όταν ελευθερώνεται από τα δεσμά των αισθήσεων και μεταβαίνει στον κόσμο των ιδεών, τυφλώνεται και περιέρχεται σε σύγχυση. Η παιδεία, λοιπόν βοηθά τον άνθρωπο να συνηθίσει προοδευτικά το φώς που ακτινοβολεί το Ἀγαθόν. Η ψυχή εισερχόμενη στον χώρο των ιδεών χρειάζεται κάποιο χρόνο, για να προσαρμοστεί. Πρώτα θα διακρίνει τις σκιές των όντων που ρίχνει ο ήλιος, έπειτα τα είδωλα των ανθρώπων και των άλλων πραγμάτων στα νερά και στα ίδια τα πράγματα. Επιπλέον τον ίδιο τον ουρανό και τα ουράνια σώματα θα τα βλέπει πρώτα την νύχτα και ύστερα θα αντικρύσει τον ίδιο τον ήλιο και θα γνωρίζει την ίδια τη φύση του. [Πολιτεία, 516 A-C]

«Η μεταστροφή αυτή είναι αντιστροφή της τάξης του ομηρικού κόσμου· σ’ εκείνον υπάρχει μια μεταθανάτια ζωή των ψυχών στον Άδη, εδώ η καθημερινή επίγεια ζωή είναι αιχμαλωτισμένη σε μια υπόγεια σπηλιά· εκεί η ψυχή είναι η σκιά του σώματος, εδώ το σώμα είναι η σκιά της ψυχής· εκεί η ψυχή είναι νεκρή στον Άδη, εδώ δεν έχουν νόημα οι πράξεις των ανθρώπων, αφού δεν βγαίνουν από τη σπηλιά να αντικρύσουν τις αιώνιες ιδέες».  [Πλάτων, Πολιτεία τ. Γ’ σελ. 1152, ΤΟ ΒΗΜΑ]

Επομένως η παιδεία με την περιαγωγή θα στρέψει την ψυχή προς την αλήθεια. Χρέος λοιπόν είναι να βρει τρόπο ώστε πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά η ψυχή να στραφεί προς την αλήθεια. Η γνώση λοιπόν, παρουσιάζεται ως μια δύναμη που γίνεται ενέργεια με την επίδραση της παιδείας.

3. Με ποια αρετή της η ψυχή θα πραγματοποιήσει τη μεταστροφή που επιζητεί ο Πλάτων; Σε τι διαφέρει αυτή η αρετή από τις υπόλοιπες αρετές της ψυχής;

 Η φρόνηση (έλλογη σκέψη) διαφέρει από τις άλλες αρετές της ψυχής, οι οποίες μοιάζουν με τις σωματικές, δηλαδή δεν προϋπάρχουν αλλά γεννιούνται με τον εθισμό και την άσκηση, δηλαδή την επίμονη επανάληψη των ενεργειών που οδηγούν στην εμπέδωσή τους.

Αντίθετα η φρόνηση, έχει θεϊκό χαρακτήρα, αφού προϋπάρχει μέσα μας και διαθέτει δύναμη η οποία ενεργοποιείται μέσω της περιαγωγής. Γι’ αυτό και η φρόνηση αποτελεί την αρετή που η παιδεία θα χρησιμοποιήσει για τη στροφή της ψυχής στην αλήθεια.

Αυτό συμβαίνει γιατί η επαφή με το αγαθόν είναι κατάληξη μια μακρόπνοης γνωστικής διαδικασίας. «Ακόμα και οι ίδιες οι λέξεις που περιγράφουν την ιδέα – αρχικά η λέξη είχε τη σημασία του είδους, δηλαδή ορατή μορφή –προέρχονται από το θέμα –ιδ του ρήματος ὁρῶ. Ο Πλάτων περιγράφει συνεχώς τη διανοητική γνώση, αντικείμενο της οποίας είναι οι ιδέες, ως πράξη νόησης αντίστοιχη με τη πράξη της θέασης·  το ίδιο ρήμα που περιγράφει τη θεωρητική δραστηριότητα (θεωρεῖν) είχε αρχικά τη σημασία βλέπω, παρατηρώ» [Ιστορία της φιλοσοφίας U. Eco, R. Fedriga τ. 1  σελ. 258 Το Βήμα]

“Kατά την πλατωνική αντίληψη οι επιμέρους ψυχικές λειτουργίες ανήκουν στον κόσμο του γίγνεσθαι, ακριβώς όπως οι λειτουργίες του κορμιού και των υπολοίπων υλικών σωμάτων·  και από την άλλη πλευρά, οι “μορφές” της σωματικότητας, οι ιδέες των αισθητών ιδιοτήτων και σχέσεων έχουν τη θέση τους στην αληθινή πραγματικότητα, όπως ακριβώς και οι μορφές των πνευματικών σχέσεων.”  “ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ WINDELBAND- HEIMSOETH Μετάφραση:  Σκουτερόπουλος, Ν.  ΜΙΕΤ” σελ. 136

Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Κεντρική θέση στο απόσπασμα έχει η έννοια της περιαγωγῆς. Αφού συγκεντρώσετε και μελετήσετε όλα τα χαρακτηριστικά που της αποδίδει ο φιλόσοφος, να προβληματιστείτε για το αν οι σύγχρονοι εκπαιδευτικοί θεσμοί περιλαμβάνουν αντίστοιχες λειτουργίες.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα «ο κόσμος μας είναι διχασμένος. Από τη μια μεριά, υπάρχει η ασαφής και χαοτική πραγματικότητα της καθημερινής μας εμπειρίας, με την οποία είναι εξοικειωμένοι όλοι οι άνθρωποι. Και από την άλλη, υπάρχει το σταθερό σύμπαν των αιώνιων Ιδεών, την ύπαρξη του οποίου ελάχιστοι υποψιάζονται. Ο ένας  είναι ο κόσμος της αίσθησης και της ανθρώπινης γνώμης, της ¨δόξας¨, και ο άλλος ο κόσμος της νόησης και της αλήθειας. Η μετάβαση από τον έναν κόσμο στον άλλο είναι ο δρόμος της φιλοσοφίας, ένα δρόμος που απαιτεί σκληρή προσπάθεια και εκπαίδευση» [Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι Β. Κάλφας και Γ. Ζωγραφίδης, σελ.122-123, Το Βήμα].

Περιαγωγή λοιπόν είναι αυτή προσπάθεια που καταλήγει στην ολοκληρωτική μεταστροφή του ανθρώπου προς το αγαθό και την αλήθεια: «σὺν ὅλῃ τῇ ψυχῇ» ολοκληρωτική με όλο το είναι της ψυχής, «ἐκ τοῦ γιγνομένου» από τα συμβαίνοντα «εἰς τὸ ὂν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον» στα αληθινά όντα, στις Ιδέες και στο πιο φωτεινό, στο  Ἀγαθόν.

«Η περιαγωγή δεν είναι γέμισμα άδειου χώρου, αλλά παρέμβαση  για σωστή χρήση προϋπάρχοντος υλικού». [Πλάτων, Πολιτεία τ. Γ’ σελ. 1152, ΤΟ ΒΗΜΑ].

Η σύγχρονη εκπαιδευτική λειτουργία, από την άλλη,  ενώ θεωρητικά έχει ως σκοπό την συνολική  πνευματική-ηθική-διανοητική διαμόρφωση του ανθρώπου, καταλήγει στην πράξη να εξωραΐζει την επιφάνεια του ανθρώπου παραμελώντας την ουσία του. Δίνεται δηλαδή μεγαλύτερη έμφαση στον γνωστικό εξοπλισμό και στην επάρκεια των δεξιοτήτων, καθώς από μια κυρίαρχη οικονομοτεχνοκρατική οπτική η σύγχρονη εκπαίδευση στοχεύει να ετοιμάσει επαρκώς καταρτισμένους εργαζόμενους και όχι ολοκληρωμένους ανθρώπους.

5. Η περιαγωγή

(ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ & ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ Ο.Π.Α.Σ. σελ. 251 -252)

α. Εφόσον το γνωστικό μέρος της ψυχής δε λαμβάνει απέξω την ιδέα της αρετής, παρά αφυπνίζεται για να μάθει αυτό που ήδη γνωρίζει, ο πολίτης, υπνοβάτης του αισθητού κόσμου, έχει ανάγκη την παιδεία της ψυχής του για ν’ αρχίσει συνειδητά να συμμετέχει στη θεϊκή μοίρα, τη δική του και της πόλης. Η έξοδος από την άγνοια και η πορεία προς τη γνώση παρασταίνονται με την έξοδο από τη θαμπάδα του σπηλαίου στο φως. Αυτή η μεταφορά, καθαυτό ορφικής εμπνεύσεως, κάνει τον ορατό κόσμο σπήλαιο, φυλακή, δεσμωτήριο, κρατητήριο που το υπομένει κανείς με την ελπίδα της τελικής απελευθέρωσης. Μέσα στα φαντάσματα όπου ζουν οι δεσμώτες του σπηλαίου βλέπουν τις σκιαγραφίες πάνω στους τοίχους –θέατρο σκιών– ψυχανεμίζονται αυτό που συμβαίνει πίσω τους, αλλά είναι ανήμποροι τὰ ἄνω ὄψεσθαι. Η ιδέα του αγαθού, το αληθινό φως του ήλιου, η αιτία των πάντων θα μείνει σημείο απρόσιτο αν δεν βρεθεί τρόπος να γιατρευτούν από τη στέρησή τους, να λυθούν, ικανοί πια για τη μεγάλη πράξη: βαδίζειν πρὸς τὸ φῶς. Η παιδεία και το επιστέγασμά της, η διαλεκτική μέθοδος, έχουν αποκλειστικό χρέος να οδηγήσουν – ψυχαγωγία– την ψυχή στην περιαγωγή της από το σπήλαιο στο φως, από τα αισθητά στα νοητά, από τη φύση στις ιδέες, από το άλογο στο έλλογο, από τα πάθη στην αρετή. Στον ξένο τόπο που θα ταξιδέψει η ψυχή ξεναγό της έχει τον φιλόσοφο. 
Παπαγιώργης, Κ. (1980), Ο νομοθέτης που αυτοκτονεί. Μια πολιτική ανάγνωση του πλατωνικού έργου. Αθήνα (Νεφέλη), σσ. 80–81.

β. Σε αυτή την παράσταση της στροφής της κεφαλής και της κατεύθυνσης του βλέμματος στο θεϊκό Αγαθόν ριζώνει κατά τον W. Jaeger και η χριστιανική εκδοχή της θρησκευτικής μεταστροφής. Η μεταφορά της λέξης (περιαγωγή, αλλά και περιστροφή, μεταστροφή με τα αντίστοιχα ρήματα) στο βίωμα της χριστιανικής πίστης συντελέστηκε στο έδαφος του παλαιοχριστιανικού πλατωνισμού, υποστηρίζει ο Jaeger.
Σκουτερόπουλος, Ν. (2002), Πλάτων Πολιτεία. Εισαγωγικό σημείωμα, μετάφραση, ερμηνευτικά σημειώματα. Αθήνα (Πόλις), σ. 865.

γ. H Hannah Arendt παρατηρεί γι’ αυτήν την περιαγωγή, τη στροφή δηλαδή προς νέες κατευθύνσεις, ότι «ισοδυναμεί πρακτικά με αντιστροφή του ομηρικού κόσμου. Όχι η μεταθανάτια ζωή, όπως στον ομηρικό Άδη, αλλά η καθημερινή επίγεια ζωή τοποθετείται σε ένα «σπήλαιο», σε έναν Κάτω Κόσμο· η ψυχή δεν είναι η σκιά του σώματος, αλλά το σώμα η σκιά της ψυχής· και η δίχως νόημα φασματική κίνηση, που αποδίδεται από τον Όμηρο στη νεκρή ύπαρξη της ψυχής στον Άδη, αποδίδεται τώρα στις δίχως νόημα πράξεις των ανθρώπων, οι οποίοι δεν βγαίνουν από το σπήλαιο της ανθρώπινης ύπαρξης για να αντικρύσουν τις αιώνιες ιδέες που είναι ορατές στον Ουρανό». Κατά την Arendt, αυτή η αντιστροφή «καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τα σχήματα σκέψης στα οποία η Δυτική φιλοσοφία ξαναγύριζε σχεδόν αυτόματα όποτε δεν εμπνεόταν από μία μεγάλη και πρωτογενή φιλοσοφική ορμή».
Σκουτερόπουλος, Ν. (2002), Πλάτων Πολιτεία. Εισαγωγικό σημείωμα, μετάφραση, ερμηνευτικά σημειώματα. Αθήνα (Πόλις), σσ. 865-866.

2. Ο πλατωνικός Σωκράτης αποφαίνεται: η ανθρώπινη φρόνησις έχει αμφίσημο χαρακτήρα, είτε χρήσιμο/ωφέλιμο είτε άχρηστο/βλαβερό. Να αναπτύξετε τη δική σας θέση.

Στο τέλος του κειμένου ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η φρόνηση ανήκει σε κάτι περισσότερο θεϊκό, σε κάτι που δε χάνει τη δύναμή του αλλά που με τη μεταστροφή γίνεται χρήσιμο και ωφέλιμο, αν στραφεί προς το Ἀγαθόν,  αλλιώς αποβαίνει άχρηστο και βλαβερό.

Στη συνέχεια όμως προσθέτει: «Ή μήπως δεν έχεις κατανοήσει ότι η ψυχή των ανθρώπων που λέμε ότι είναι φαύλοι αλλά πανέξυπνοι, πόσο κόβει με τη ματιά της και με πόση οξυδέρκεια διακρίνει αυτά στα οποία είναι στραμμένο το βλέμμα τους, ότι δεν βλέπει άσχημα η ψυχή τους, αλλ’ είναι αναγκασμένη να υπηρετεί την κακία, ώστε, με όσο μεγαλύτερη οξύτητα βλέπει, τόσο περισσότερα κακά κάνει;». [Πολιτεία, 519 A-Β]

Η ψυχή δηλαδή μπορεί να είναι ικανή να δει την αλήθεια αλλά είναι υποδουλωμένη στην κακία την οποία βοηθά να εκδηλώνεται. Αυτό οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος συνηθίζοντας να πράττει κακές και ανήθικες πράξεις, όπως η πολυφαγία και οι αισχρές πράξεις φορτώνει τη ψυχή του με βάρη που την τραβούν προς τα κάτω, προς τις ηδονές.

Ο αληθινά καλλιεργημένος άνθρωπος όμως, που έχει δηλαδή εμπεδώσει μέσα του τις αρετές όπως την  ανθρωπιά, το αίσθημα του δικαίου και την εγκράτεια, δεν μπορεί να υπηρετεί την κακία. Αντίθετα αυτός που έχει εξοπλιστεί με διανοητικά προσόντα, ευφυΐα, επινοητικότητα, οξυδέρκεια κ.ά. χωρίς όμως ηθική συγκρότηση θα χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες του, για να ικανοποιήσει την φιλαυτία του και τον ναρκισσισμό του και για να το πετύχει αυτό δεν θα έχει κανένα ενδοιασμό να βλάψει τους άλλους ανθρώπους.