Μπέκος Γρηγόρης
| 07.10.2018 – ΤΟ ΒΗΜΑ
Ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο είπε κάποτε ότι ο φασισμός γιατρεύεται με το διάβασμα και ο ρατσισμός με το ταξίδι. Το απόφθεγμα αρέσει και στον Κρίστοφερ Μέριλ, πλην όμως «η καθημερινή εμπειρία δείχνει ότι για πολλούς ανθρώπους η ανάγνωση, η γραφή και το ταξίδι είναι χρήσιμα μόνο στον βαθμό που επικυρώνουν τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις τους, όσο αποκρουστικές κι αν είναι αυτές» δήλωσε προς «Το Βήμα» ο 61χρονος αμερικανός ποιητής, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος και μεταφραστής· ένας αυθεντικός πολίτης του κόσμου. Το 2005 είχε κυκλοφορήσει στα ελληνικά το βιβλίο του Ταξίδι στον Αθω (εκδόσεις Μεταίχμιο), ένα δείγμα της θαυμάσιας πεζογραφίας του. Ο ίδιος αναμένεται να επισκεφθεί την Ελλάδα για το Διεθνές Συμπόσιο της Εταιρείας Συγγραφέων, στο πλαίσιο της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου». Γιατί διαβάζουμε; Ποιος είναι ο ρόλος του συγγραφέα και του βιβλίου τον 21ο αιώνα; Σε αυτά τα βασικά αλλά σύνθετα ερωτήματα καλούνται να απαντήσουν οι συμμετέχοντες. «Οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως αφηγηματικά όντα. Μπορεί τα μέσα της αφήγησης να αλλάζουν με κάθε νέα τεχνολογική εξέλιξη, πλην όμως η ανάγκη μας να λέμε ιστορίες παραμένει σταθερή και αναλλοίωτη. Γιατί οι ιστορίες είναι απαραίτητες στην πλοήγηση του βίου, στο ταξίδι που κάνει ο καθένας μας από τη γέννηση στον θάνατο. Δεν έχει κανένα νόημα να αρμενίζεις χωρίς ημερολόγιο, χωρίς ένα βιβλίο συμβάντων» υπογράμμισε ο πολυπράγμων Κρίστοφερ Μέριλ. Το 2012 διορίστηκε από τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα στο Εθνικό Συμβούλιο για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (National Council on the Humanities).
Εμαθα ότι μικρός παίζατε ποδόσφαιρο, κ. Μέριλ. Το πρώτο σας αφήγημα μάλιστα αφορούσε το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1990. Υπάρχει κάτι «ποιητικό» σε αυτό το παιχνίδι;
«Οι ποιητές, όπως και οι ποδοσφαιριστές, πρέπει να είναι τεχνικά επιδέξιοι, πειθαρχημένοι, ευφάνταστοι και ικανοί να αυτοσχεδιάσουν ανά πάσα στιγμή. Γιατί η ποίηση είναι ένα παιχνίδι που απαιτεί υψηλή συγκέντρωση και, πράγματι, αυτά που έμαθα στο γήπεδο εξακολουθούν να με διδάσκουν στην καθημερινή μου εργασία, που είναι η σύνθεση ποιημάτων. Σε εμένα, λοιπόν, φαντάζει λογικό να αποκαλείται ποίηση εν δράσει αυτό το όμορφο παιχνίδι».
Πριν από το βιβλίο για το Αγιον Ορος είχατε γράψει ένα άλλο για τα εμπόλεμα Βαλκάνια. Αναρωτιέμαι αν συνδέονται κάπως αυτά τα δύο και πώς ήταν για εσάς εκείνη η μεταβατική φάση…
«Η δημοσιογραφική κάλυψη των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία με άφησε έναν άνθρωπο μισό, ψυχή τε και σώματι, και η απόφασή μου να κάνω εκείνο το πρώτο προσκύνημα στο Αγιον Ορος ήταν, καταλαβαίνω σήμερα, μια πράξη απελπισίας. Νόμιζα πως το δυσκολότερο μέρος στη συγγραφή τού «Only the Nails Remain: Scenes from the Balkan Wars» θα ήταν απλώς να επιζήσω για αρκετό διάστημα ώστε να μπορέσω να αφηγηθώ όσα είχα συλλέξει στα ταξίδια μου. Αποδείχθηκε όμως ότι ήταν πολύ πιο δύσκολο να γράψω για τις προσωπικές συνέπειες που επέφερε η μακρά παραμονή μου στα πεδία των μαχών, κάτι που απέφευγα να αντιμετωπίσω μέχρι τη στιγμή που έφτασα στον Αθω και άρχισα να το επεξεργάζομαι, ενθαρρυμένος από τις συναντήσεις μου με τους μοναχούς και τους απολαυστικούς περίπατους από μοναστήρι σε μοναστήρι. To «Ταξίδι στον Αθω» είναι ένα χαμηλόφωνο βιβλίο, επειδή συνιστά ένα είδος πνευματικής εξομολόγησης, μιλάμε επομένως για ένα δράμα εσωτερικού χώρου, γεγονός που το κατέστησε αρκετά επίπονο για να αποτυπωθεί στο χαρτί. Παραμένει το αγαπημένο μου βιβλίο, και όλα όσα βίωσα στο Αγιον Ορος – τις ολονυχτίες, τις ουσιαστικές συνομιλίες με ανθρώπους της πίστης, τα απλά γεύματα, την αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική λαμπρότητα των μοναστηριών, το φυσικό μεγαλείο της χερσονήσου – συνεχίζουν να οδηγούν τη σκέψη και τη γραφή μου».
Ποιητής πώς γίνατε;
«Η ποίηση έχει τις ρίζες της στον έρωτα, έτσι δεν είναι; Οι ποιητές ερωτεύονται τις λέξεις και στη συνέχεια την ποίηση και μετά, κατά πάσα πιθανότητα, κάποιον άλλον που θα τους εμπνεύσει τις πρώτες απόπειρες να γράψουν. Από τα δεκατέσσερά μου ήθελα να γράφω ποιήματα και να παίζω μπάλα – δύο κλίσεις που ασφαλώς δυσαρεστούσαν τον πατέρα μου. (Ηταν τραπεζίτης και όπως κάθε γονιός ήθελε να βγάλω κάμποσα λεφτά για να επιβιώσω – κάτι που τότε ήταν τελείως αδύνατον στις Ηνωμένες Πολιτείες, και για τους ποιητές και για τους ποδοσφαιριστές.) Εγραφα, λοιπόν, για μια δεκαετία ώσπου τρία πράγματα συνέπεσαν και, όπως διαπιστώνω εκ των υστέρων, καθόρισαν τη ζωή μου ως ποιητή: 1) αρρώστησα πολύ σοβαρά· 2) ερωτεύτηκα τη γυναίκα που επρόκειτο να γίνει η σύζυγός μου· και 3) έγραψα ένα ποίημα με τίτλο «Ενα αγόρι κάνει ζογκλερικά με μια μπάλα ποδοσφαίρου», με το οποίο για πρώτη φορά συνέλαβα, ως φαίνεται, κάτι ουσιώδες για τον εαυτό μου. Κοντολογίς, για πολλά χρόνια προετοίμαζα το έδαφος – διαβάζοντας, γράφοντας, μεταφράζοντας – με σκοπό να απογειώσω ομαλά τη φαντασία μου. Ζω σε μια κατάσταση διαρκούς αγωνίας ότι οι αράδες που γράφω την οποιαδήποτε μέρα μπορεί να είναι και οι τελευταίες».
Διευθύνετε το περίφημο Διεθνές Κέντρο Δημιουργικής Γραφής (IWP – International Writing Program) στο Πανεπιστήμιο της Αϊοβα. Τι ακριβώς κάνετε εκεί;
«Διατηρούμε ένα πρόγραμμα φθινοπωρινής φιλοξενίας για διακεκριμένους ποιητές και συγγραφείς από όλον τον κόσμο. Χρηματοδοτείται σε σημαντικό βαθμό από το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ και αποτελεί κατά κάποιον τρόπο τα «Ηνωμένη Εθνη των Συγγραφέων». Για 50 και πλέον χρόνια παρέχουμε χώρο και χρόνο σε συγγραφείς από όλα τα μέρη της υφηλίου ώστε να διαβάσουν και να γράψουν, να ερευνήσουν και να μεταφράσουν και να λάβουν μέρος σε εκτεταμένες συζητήσεις επί παντός επιστητού. Τούτο το φθινόπωρο φιλοξενούμε 28 συγγραφείς από 27 χώρες, μεταξύ άλλων από τη Ρωσία και την Ουκρανία, από την Ινδία και το Πακιστάν, από το Ισραήλ και την Αλγερία. Ανάμεσα στους αποφοίτους μας (1.500 συγγραφείς από 150 χώρες) συμπεριλαμβάνονται νομπελίστες (ο Τούρκος Ορχάν Παμούκ και ο Κινέζος Μο Γιαν), τιμηθέντες με το Βραβείο Neustadt, και γενικότερα ταλαντούχοι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, που έχουν αναδιαμορφώσει τις λογοτεχνικές παραδόσεις του τόπου τους. Προσωπικά μιλώντας, είναι αληθινή απόλαυση να είσαι οικοδεσπότης μυθιστοριογράφων, ποιητών, δραματουργών, δοκιμιογράφων και κινηματογραφιστών που καθημερινά σου υπενθυμίζουν πόσα λίγα ξέρεις για τον υπόλοιπο κόσμο, πέρα από τα δικά σου σύνορα».
Επιτελείτε, δηλαδή, ένα είδος πολιτιστικής διπλωματίας;
Η πολιτιστική διπλωματία, που έχει οριστεί ως ανταλλαγή πληροφοριών και ιδεών, τέχνης και λογοτεχνίας, με σκοπό την προώθηση της αμοιβαίας κατανόησης, είναι ακριβώς αυτό που κάνουμε στο IWP, και πιστεύω πως σήμερα είναι πιο απαραίτητο από ποτέ. Σε έναν υπερ-συνδεδεμένο κόσμο, στον οποίο έννοιες όπως η αλήθεια σακατεύονται και τα διαδικτυακά τρολς ανατροφοδοτούν αδιάκοπα τη συνωμοσιολογία, κολακεύοντας τα κατώτερα ένστικτά μας, είναι επιτακτική η ανάγκη να συναντήσουμε τον Αλλο – όπως κι αν προσδιορίσουμε αυτούς που δοκιμάζουν τις αντιλήψεις μας – και να μπούμε στη θέση του, έστω και για λίγο. Με αυτές τις συναντήσεις, πρόσωπο με πρόσωπο, αποδυναμώνουμε τα στερεότυπα που βρίσκονται στο επίκεντρο κάθε αυταρχικής εξουσίας που επιβάλλεται μέσα από τον φόβο. Οταν τρώμε μαζί, έχουμε τη δυνατότητα όχι μόνο να μοιραστούμε το φαγητό και τις ιστορίες μας αλλά να διευρύνουμε την κατανόηση μεταξύ μας και να περιορίσουμε τον οργή και τις αξιώσεις των fake news που κυριαρχούν τόσο πολύ στη δημόσια σφαίρα».
Η ομιλία που θα κάνετε στην Αθήνα τιτλοφορείται «Γράφοντας στην εποχή του Τραμπ». Γιατί;
«Λένε ότι η αλήθεια είναι το πρώτο θύμα του πολέμου και ο πόλεμος που έχει εξαπολύσει ο Ντόναλντ Τραμπ εναντίον της αλήθειας έχει καταστήσει ακόμη πιο περίπλοκη την υποχρέωση των συγγραφέων να αναζητήσουν την αλήθεια στις επιμέρους εμπειρίες τους. Εχει εκστομίσει σε δημόσιες ομιλίες ή έχει αναρτήσει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης περισσότερα από 5.000 ψέματα (ή ανακρίβειες) και το μέτρημα συνεχίζεται. Ολα αυτά συσκοτίζουν ένα επίπεδο εγκληματικής διάθεσης και σκληρότητας που είναι πρωτοφανές στην πρόσφατη ιστορία μας. Πώς να αντιμετωπίσουμε αυτή την εθνική κρίση, η οποία έχει και οικουμενικές επιπτώσεις, είναι το ερώτημα που στοιχειώνει τις μέρες και τις νύχτες μου, και απαιτεί μια αναζωογονητική απάντηση που να εγγράφεται στο συλλογικό μας καθήκον».
