ΠΛΑΤΩΝΟΣ ‘ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ’ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ενότητες 6η-7η

Ενότητα 6^η

ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται–οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη–ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος  μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα:

ερώτηση:

Ποιος είναι ο σκοπός της ποινής σύμφωνα με τον Πρωταγόρα;

Απάντηση:Έχει παιδευτικό και όχι κατασταλτικό σκοπό, σωφρονιστικό και όχι εκδικητικό. Απορρίπτονται τα κίνητρα της ανταπόδοσης και αντεκδίκησης. Οι απόψεις του Πρωταγόρα για το σκοπό της ποινής μπορούν να συγκριθούν με αυτές που διατύπωσε ο Ιταλός Cesare Beccaria την εποχή του διαφωτισμού. Σκοπός της ποινής δεν είναι η εκδίκηση, αλλά ο σωφρονισμός εκείνου που διέπραξε το αδίκημα και ο παραδειγματισμός των άλλων.

Αντίφαση: στην 4^η ενότητα ο Δίας είπε πως ο άδικος πρέπει να θανατώνεται για να μην μολύνει την ανθρώπινη κοινωνία, τώρα όμως δεν μιλά για θανατική ποινή αλλά για τον παιδαγωγικό ρόλο γενικά της ποινής. Ποιος είναι όμως ο μη δυνάμενος μετέχειν αιδούς και δίκης;  Υπάρχει κάποιος που αρνείται τελείως την έννοια του δικαίου;ἰσως εννοούσε τον αδιόρθωτο και αμετανόητο εγκληματία, ρον ηθικά ανίατο.

ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει: τονίζεται ο αποτρεπτικός ρόλος της ποινής, η ποινή αποθαρρύνει ηθικά ασταθείς ανθρώπους να αδικήσουν.

κολάζει – τιμωρεῖται: η διαφορά των δύο λέξεων εντοπίζεται στον χαρακτήρα της τιμωρίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη το α’ αποβλέπει στη τιμωρία του αδικήσαντος, ενώ το β ’στην ικανοποίηση του αδικηθέντος, άρα ο κολασμός σκοπό έχει τη διόρθωση του ανθρώπου που έσφαλε, ενώ η τιμωρία στην εκδίκηση.

καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν/ κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ ᾿Αθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν

ερώτηση:

Να εξηγήσετε αν, κατά τη γνώμη σας, η επιβολή των ποινών είναι έγκυρο και πειστικό επιχείρημα για το διδακτόν της αρετής.

Απάντηση:

• η άποψη του για τον σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής αποτελεί γενίκευση, διότι μπορεί να θεωρείται σωστή, αλλά δεν αποδεικνύεται ότι όλοι οι άνθρωποι την εφαρμόζουν σε κάθε περίπτωση, αφού σε καταστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης οι άνθρωποι τιμωρούν για εκδίκηση (αυτοδικία).
• Παρουσιάζεται το σόφισμα της λήψης του ζητουμένου, αφού πρέπει πρώτα να αποδείξει λογικά το διδακτό της αρετής και μετά να πει ότι οι άνθρωποι τιμωρούν, επειδή πιστεύουν ότι η αρετή διδάσκεται.
• Το ίδιο ισχύει και για την ενότητα 5 στην οποία στην οποία πρώτα έπρεπε να αποδείξει το διδακτό της αρετής και μετά να εξηγήσει, γιατί οι άνθρωποι δεν αντιδρούν στα φυσικά ελαττώματα παρά μόνο στα ηθικά.
• Πρέπει πρώτα αποδειχθεί ότι η αρετή είναι διδακτή, γιατί αλλιώς οι νουθεσίες και οι κατακρίσεις και οι τιμωρίες είναι άδικες και μάταιες, αφού δεν ευθύνεται ο άδικος που είναι άδικος.

ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι  φαίνεται:

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της ενότητας αυτής;

Ο Πρωταγόρας με σιγουριά και αυτοπεποίθηση εκφράζει τη βεβαιότητα ότι έχει αποδείξει πειστικά τα ζητούμενα. Το ύφος του είναι θριαμβευτικό.

Ενότητα 7^η

Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; (ἔστι τι ἕν, ἢ οὐκ ἔστιν, οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας μετέχειν, εἴπερ μέλλει πόλις εἶναι;)

Ερώτηση:

Ποιο είναι το «ένα», «αναγκαίο» για την ύπαρξη της πόλης; Nα εντοπίσετε τη σχέση ανάμεσα στην άποψη αυτή και στον πρωταγόρειο μύθο.

Απάντηση:

Ο μύθος έδειξε την πεποίθηση του Πρωταγόρα ότι η αρετή του πολίτη είναι κτήμα όλων «δυνάμει» (όλων αφού σε όλους δόθηκε η αἰδώς και η δίκη σύμφωνα με το μύθο). Χρειάζεται όμως η διδασκαλία και η εξάσκηση για να αφομοιωθεί (βλ. ενότητα 4η), διαφορετικά δε θα υπήρχε ποινικό δίκαιο (ενότητα 5η), ούτε θα έθετε νόμο ο Δίας για την τιμωρία όσων δε μετέχουν στην αἰδῶ και στη δίκη (βλ. ενότητα 3η).

Ερώτηση:

Ο Πρωταγόρας θεωρεί την ἀνδρὸς ἀρετήν, την πολιτική αρετή, ως μοναδικό θεμέλιο για τη συγκρότηση και διατήρηση του οικοδομήματος της πολιτείας. Πώς κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό; Να κρίνετε την εγκυρότητα του συλλογισμού του.

Απάντηση:

Αφετηρία ήταν η πρόταση ότι, αφού υπάρχει πόλη ως οργανωμένη κοινότητα, δεν μπορεί παρά να υπάρχει ένα συνεκτικό στοιχείο, θεμελιώδες για την ίδια την ύπαρξη και τη διατήρησή της. Αυτό το ένα δεν μπορεί να είναι κάποια ειδική τέχνη, αλλά κάτι που κατέχουν όλοι, που έχει – αν θυμηθούμε την απάντηση του Δία στον Ερμή – μείνει έξω από τον καταμερισμό εργασίας. Αυτό είναι η ἀνδρὸς ἀρετή, η πολιτικὴ ἀρετή, που τη συναποτελούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα. Αφού υπάρχει λοιπόν αυτό το ένα, τότε πρέπει όλοι να μετέχουν σ’ αυτό και όποιος δε μετέχει, ούτε διδασκόμενος ούτε κολαζόμενος, να τιμωρείται με εξορία από την πόλη ή με θάνατο. Η οργανωμένη ζωή δε θα ήταν εφικτή χωρίς το αίσθημα σεβασμού και δικαίου. Σε κάποια φάση της εξέλιξης, όταν οι άνθρωποι κατάλαβαν τη σημασία της ζωής σε οργανωμένη κοινότητα, όταν ἐζήτουν ἁθροίζεσθαι, δέχτηκαν την αἰδῶ και τη δίκη ως προϋποθέσεις της «συνάθροισης» αυτής. Ούτε η αἰδώς και η δίκη – θεμέλια της πολιτικής – ούτε η ίδια η πολιτική «δόθηκαν», ή υπήρχαν, εξ αρχής στον άνθρωπο. Αναπτύχθηκαν σε μια φάση της εξέλιξης. Η οργανωμένη κοινωνική ζωή επιβάλλει κανόνες, νόμους. Οι νόμοι αυτοί δεν είναι φυσικοί γενικά, αλλά «φυσικοί για την κοινωνική ζωή», επειδή είναι αναγκαίοι. Γι’ αυτό και είναι σκληρές οι ποινές στους παραβάτες τους, σε όσους δηλαδή δε ρυθμίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με την πολιτική αρετή – με τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, την οσιότητα.  Η αποδεικτική διαδικασία του Πρωταγόρα έχει βέβαια δεοντολογικό χαρακτήρα (ἀναγκαῖον μετέχειν, δεῖ μετέχειν) λόγω του οποίου παρουσιάζεται ως «λογικά αδύνατη» και επικρίνεται γιατί «ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε μῦν».  ο Πρωταγόρας δεν λέει τι πραγματικά συμβαίνει ή δεν συμβαίνει, αλλά τι δεν πρέπει να συμβαίνει ή τι πρέπει να συμβαίνει. Το σημαντικό, κατά τη γνώμη μας, στο διάλογο του Πρωταγόρα δεν είναι οι κανόνες της τυπικής λογικής αλλά η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του σοφιστή.

αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και τοὅσιον (και αυτά τα ονομάζω όλα μαζί ἀνδρὸς ἀρετήν)

εδώ αναφέρει τα τρία συστατικά της αρετής στα οποία ο Σωκράτης θα προσθέσει την ανδρεία και την σοφία με σπουδαιότερη τη σοφία. Ακόμη οι άνθρωποι δεν συμμετέχουν εξίσου  σε όλα τα μέρη της αρετής .

εάν, σε περίπτωση που κάποιος δεν μετέχει σ’ αυτό, είτε παιδί είναι, είτε άνδρας είτε γυναίκα, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, μέχρι που, με την τιμωρία, να βελτιωθεί· και εάν, σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία/μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οἴκου τους,

η σειρά είναι αδικία – διδασκαλία – τιμωρίες- έλλειψη συμμόρφωσης – θάνατος κ ά  βαρύτατες ποινές.

ως ανίατο:

Ο παραλληλισμός παιδείας και ιατρικής ή πολιτείας και ιατρικής ήταν συνηθισμένος στην αρχαία φιλοσοφία και σκέψη.(ὡς νόσον πόλεως)Στους «ανίατους» αυτούς επιβαλλόταν, όπως αναφέρει ο Πρωταγόρας, η πιο σκληρή τιμωρία, ο θάνατος. Τα προβλήματα που ανακύπτουν είναι πολλά: i) Η τιμωρία είναι πολύ σκληρή, άτεγκτη, ii) Ποιοι θα χαρακτηριστούν «ανίατοι», με ποια κριτήρια δηλαδή; iii) Από ποιους θα χαρακτηριστούν;

μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οἴκου τους

παρόλο που οι ποινές κλιμακώνονται από το ἐλασσον προς το μείζον, ο θάνατος δεν θεωρείται η σκληρότερη αλλά η εξορία, αφού η ζωή του ανθρώπου έχει νόημα μόνο στα πλαίσια της πόλης του, ενώ η βαρύτερη είναι το ξεθεμελίωμα ολόκληρης της γενιάς του άδικου, ώστε να μη μείνει κανένα ίχνος από αυτή στο μέλλον.

Ερώτηση:

Να καταγράψετε τα επιχειρήματα τα οποία χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και να τα αξιολογήσετε.

Απάντηση:

Aν υπάρχει πολιτική αρετή και είναι αναγκαίο όλοι οι πολίτες να μετέχουν σ’ αυτήν – διδασκόμενοι ή τιμωρούμενοι, αλλιώς αποβάλλονται από την πόλη ή θανατώνονται, τότε ⇒ οι αγαθοί άνδρες, αφού διδάσκουν στα παιδιά τους τα άλλα, θα ήταν παράδοξο να μη διδάσκουν την αρετή. ♦ Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή. Αν οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο, τότε δεν μπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιμένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ. Αποδεικνύει αρνητικά για ποιο λόγο δεν μπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.  Παρουσιάζεται πάλι εδώ το σόφισμα λήψη του ζητουμένου.

Ερώτηση:

Σε ποιες βαθμίδες εκπαίδευσης των νέων στην αρχαία Αθήνα αναφέρεται ο Πρωταγόρας στο απόσπασμα του βιβλίου σας, ποιοι ήταν οι φορείς της αγωγής και ποιος ο στόχος και το αντικείμενο διδασκαλίας;

Ερώτηση:

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αγωγή των νέων στην αρχαία Αθήνα, όπως την περιγράφει ο Πρωταγόρας, είναι αυταρχική;

Απάντηση:Θα μπορούσε επιπόλαια μάλλον και βιαστικά να θεωρηθεί αυταρχική, διότι ασκούν έλεγχο το οικογενειακό και «σχολικό» περιβάλλον και η πολιτεία, ώστε το παιδί να υποχρεώνεται να πειθαρχεί. Είναι άλλωστε χαρακτηριστική η χρήση του ρήματος ἀναγκάζω. Αλλά το αν θα αποδοθεί ο χαρακτηρισμός, εξαρτάται από το είδος της πολιτείας και την ποιότητα των σχέσεων. Η αγωγή στην Αθήνα απέβλεπε στο να δημιουργήσει ελεύθερους δημοκρατικούς πολίτες, υπεύθυνους και καλλιεργημένους ανθρώπους με υψηλό ήθος.

Ερώτηση:Να αποδώσετε με δικά σας λόγια τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα, η οποία καταλήγει στην ανάγκη να διδαχτεί η αρετή.

α) όλοι νουθετούν και διδάσκουν οι ίδιοι ή μέσω άλλων, β) κύρια επιδίωξή τους είναι η ηθική – πολιτική αγωγή, γ) η ίδια η πόλη παιδαγωγεί. Άρα, αφού όλοι συνεργάζονται στη μόρφωση των νέων κ.τ.λ., δεν μπορεί παρά να δεχτούμε ότι η αρετή είναι διδακτή*.

* Ο Δ. Γουδής (σσ. 149-150) θεωρεί ότι το συμπέρασμα του Πρωταγόρα (αφού όλοι δίνουν αγωγή, τη θεωρούν προφανώς διδακτή) μοιάζει με το γνωστό του Τιμοκλέους στον Λουκιανό εἰ εἰσὶ βωμοί, εἰσὶ καὶ θεοί. Το βασικό όμως ζήτημα που πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να μας απασχολεί, δεν είναι η τυπικότητα του συλλογισμού, αλλά ότι το κείμενο αυτό αποτελεί την πρώτη απόπειρα θεωρητικής θεμελίωσης της αγωγής και αποτίμησής της ως κοινωνικής λειτουργίας.