Του Αβραάμ Παναγιωτίδη, Θεολόγου.
Βρισκόμαστε ήδη στην Κυριακή της Απόκρεω, προς το τέλος δηλαδή του πρώτου προπαρασκευαστικού σταδίου λίγο πριν εισέλθουμε στην Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Η εκκλησία πάντοτε πριν από σημαντικές εορτές όπως είναι π.χ. το Πάσχα, τα Χριστούγεννα, το Δεκαπενταύγουστο και άλλες προαναγγέλλει το γεγονός μέσα από ένα χρονικό περιθώριο προετοιμασίας. Και αυτό γιατί όπως μας λέει και ο Αλέξανδρος Σμεμαν στο βιβλίο του Μ. Σαρακοστή, η εκκλησία έχοντας βαθιά επίγνωση της έλλειψης αυτοσυγκέντρωσης κα της τρομακτικής κοσμικότητας της ζωής μας, αναγνωρίζει την αδυναμία μας να αλλάξουμε αυτόματα να πάμε ξαφνικά από τη μία πνευματική ή διανοητική κατάσταση στην άλλη. Έτσι αρκετά πριν αρχίσει η ουσιαστική προσπάθεια με την Μεγάλη Τεσσαρακοστή η εκκλησία προκαλεί την προσοχή μας στη σοβαρότητα της προσπάθειας και μας καλεί να συντονιστούμε στη σημασία της. Πριν μπούμε στο στάδιο των αρετών η εκκλησία μας καλεί να αναλογιστούμε το βαθύτερο νόημα της και να προετοιμάσουμε την ψυχή και το σώμα μας.
Έτσι από αυτή την Κυριακή, την Κυριακή της Απόκρεω, και στη διάρκεια της εβδομάδας που ακολουθεί αρχίζει μια περιορισμένη νηστεία – αποχή κρέατος» – όπως παραγγέλλουν τα λειτουργικά βιβλία. Αυτή η παραγγελία γίνεται κατανοητή μόνο μέσα στο φως όσων είπαμε παραπάνω για τα νόημα της προετοιμασίας. Η Εκκλησία αρχίζει να μας «προσαρμόζει» στη μεγάλη προσπάθεια που θα απαιτήσει άπα μας επτά μέρες αργότερα. Σταδιακά μας βάζει στο μεγάλο αγώνα, γιατί γνωρίζει την ευπάθεια μας και προβλέπει την πνευματική μας αδυναμία.
«4. Σαλπίσατε, ιερείς, με την ιερή σάλπιγγα τη χαρμόσυνη μέρα της εορτής 5. Σαλπίσατε διότι ο χαρμόσυνος εορτασμός της ημέρας αυτής αποτελεί προσταγή του Θεού»
(Ψαλμ. 80, 4-5).
Ας εναρμονιστούμε και εμείς αδερφοί μου, με την ιερή σάλπιγγα της προετοιμασίας της εκκλησίας μας. Ας προσπαθήσουμε να εντρυφήσουμε σε ένα από τα βασικότερα συστατικά της προσπάθειας αυτής, την νηστεία και να διαπιστώσουμε γιατί η εγκράτεια από τα φαγητά είναι κάτι το τόσο ευάρεστο στο Θεό.
Πριν ξεκινήσουμε όμως την ενασχόληση μας αυτή ας δούμε τη σημαίνει ο όρος νηστεία. Η λέξη νηστεία είναι σύνθετη και προέρχεται από το αρνητικό μόριο νη και το ρήμα εσθίω που είναι άλλος τρόπος του ἔσθω και ἔδω που σημαίνει τρώω. Νήστις – η πρώτη λέξη που δημιουργήθηκε – σημαίνει αυτός που δεν εσθίει, που δεν τρώει. Από τη λέξη αυτή στη συνέχεια προήλθε το ρήμα νηστεύω και το ουσιαστικό νηστεία, που αρχικά σήμαινε την πλήρη αποχή από τροφές και ποτά δηλαδή την ασιτία. Αργότερα με την αύξηση της χρονικής διάρκειας και την προοδευτική διαμόρφωση του θεσμού η νηστεία δεν σήμαινε την ολοκληρωτική αποχή από τις τροφές αλλά την μερική αποχή δηλαδή από ορισμένες μόνο τροφές, που ονομάστηκαν αρτύσιμες.
Η νηστεία εμφανίστηκε στον κόσμο αμέσως μετά τη δημιουργία του ανθρώπου. Ο Μέγας Βασίλειος (Λόγος Α΄ για τη νηστεία) αναφέρει: «Η νηστεία είναι παλαιότερη και από το νόμο. Εάν αναμείνεις λίγο, θα βρεις την αλήθεια του λόγου. Η νηστεία είναι η πρώτη εντολή του Θεού στον Παράδεισο. Η παράβασή της από τους πρωτοπλάστους είναι η πτώση του ανθρωπίνου γένους στην αμαρτία. Μη νομίζεις ότι η ημέρα του εξιλασμού, που έχει διαταχθεί για τον Ισραήλ τον έβδομο μήνα (Λευϊτ. 16 – 29· 23, 27), την δεκάτη ημέρα του μήνα, αυτή είναι η αρχή της νηστείας. Έλα λοιπόν, βαδίζοντας μέσω της ιστορίας, ερεύνησε την αρχαιότητά της. Διότι δεν είναι νεώτερο το εφεύρημα. Το κειμήλιο είναι των πατέρων. Κάθε τι που είναι αρχαίο, είναι σεβαστό. Να σέβεσαι την παλαιότητα της νηστείας. Είναι συνομήλικη με την ανθρωπότητα· η νηστεία νομοθετήθηκε στον παράδεισο. Είναι η πρώτη εντολή που έλαβε ο Αδάμ· «από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού δεν θα φάτε» (Γεν. 2, 17). Το «δεν θα φάγετε» είναι νομοθεσία νηστείας και εγκρατείας. Εάν είχε νηστεύσει από τον καρπό του δένδρου η Εύα, τώρα δεν θα είχαμε ανάγκη από τη νηστεία αυτή». Ο Αδάμ και η Εύα για να παραμείνει στον παράδεισο έπρεπε να ζήσει μια ασκητική ζωή, βασικό στοιχείο της οποίας ήταν η νηστεία. Συνεπώς ο αμαρτωλός άνθρωπος μέσω της κακοπάθειας από τη νηστεία, ταπεινώνεται μπροστά στο Θεό επιζητώντας το έλεός Του και δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο τη μετάνοιά του.
Και στη Παλαιά Διαθήκη όμως έχουμε παραδείγματα για την τήρηση ή μη της νηστείας. Τι ήταν άλλωστε αυτό που δεν είχε ο Ησαύ και έγινε δούλος του αδερφού του; Φυσικά η εγκράτεια. (Γεν. 25, 30-34). Αλλά ο Σαμψών και ο Σαμουήλ συνελήφθησαν χάρη στη νηστεία και προσευχή των μητέρων τους. (Κριτ. 13,14 & Α΄Βασ. 1,13-16). Και Δανιήλ, ο άνδρας επιθυμιών νήστευσε τρεις εβδομάδες αυστηρά, χωρίς φάει ή να πιεί τίποτα (Δαν. 6,16-22) και «δίδαξε στα λιοντάρια να νηστεύουν» κατά τον Μ. Βασίλειο. Αυτή έκαμε τον Ηλία θεατή του μεγάλου θεάματος· διότι αφού επί σαράντα ημέρες με νηστεία καθάρισε την ψυχή, έτσι καταξιώθηκε να δει στο σπήλαιο του Χωρήβ (Γ’ Βασιλ. 19, 8-13), όσον είναι δυνατόν στον άνθρωπο να δει, τον Κύριο. Νηστεύοντας έδωσε πίσω στην χήρα το παιδί της, αφού αποδείχθηκε ισχυρός με τη νηστεία κατά του θανάτου. Από στόμα που νήστευε βγήκε η φωνή που σταμάτησε για τον παράνομο λαό τη βροχή του ουρανού για τρία χρόνια και έξι μήνες. Διότι για να μαλακώσει την αδάμαστη καρδιά των σκληροτράχηλων, προτίμησε και τον εαυτό του στην κακοπάθεια να τον καταδικάσει μαζί με τους άλλους. Για τούτο «ζει Κύριος, είπε, δεν θα υπάρξει στη γη νερό, παρά μόνο με τον λόγο μου» (Γ’ Βασιλ. 17, 1).
Αλλά και στην Καινή Διαθήκη τι να πρωτοπεί κανείς. Μέγα παράδειγμα νηστείας ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Ή ζωή δε του Ιωάννου υπήρξε μια συνεχής νηστεία· ο οποίος δεν είχε κρεβάτι, ούτε τραπέζι, ούτε καλλιεργήσιμη γη, ούτε βόδι για όργωμα, ούτε αρτοποιό, ούτε τίποτε άλλο από τα πράγματα της ζωής. Για τούτο «μεταξύ των γεννηθέντων από τις γυναίκες μεγαλύτερος δεν έχει αναφανεί άλλος από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή» (Ματθ. 11, 11). Ο Χριστός με τον ερχομό του ανανέωσε την εντολή του Πατέρα του με το προσωπικό του παράδειγμα. Ο Ιησούς πριν ξεκινήσει τη δημόσια δράση του οδηγήθηκε στην έρημο όπου για σαράντα μέρες δεν έφαγε τίποτα. Αναφέρει ο Μέγας Βασίλειος: «Ο Κύριός μας, αφού οχύρωσε με νηστεία την σάρκα, που επήρε για χάρη μας, έτσι δέχθηκε σ’ αυτή (Ματθ. 4, 2) του διαβόλου τις προσβολές, και για να μας διδάσκει να ετοιμαζόμαστε με νηστείες και να γυμναζόμαστε για τους αγώνες κατά των πειρασμών, και για να προσφέρει στον αντίπαλο με την στέρηση κατά κάποιο τρόπο λαβή». Επιπλέον στην Επί του Όρους ομιλία ο Χριστός καθόρισε ποια είναι η αληθινή νηστεία. Προτρέπει όσους νηστεύουν να μην είναι σκυθρωποί μόνο και μόνο για να δείχνουν στον κόσμο πως νηστεύουν αλλά να περιποιούνται για να μη φανερώνουν τη νηστεία τους στον κόσμο παρά μόνο στον Θεό που βλέπει τις κρυφές πράξεις.
Ο Ιησούς και μέσα από τα θαύματα του δίδαξε τους μαθητές του τη σπουδαιότητα της νηστείας. Μετά τη θεραπεία του παιδιού με το δαιμονικό πνεύμα όταν οι μαθητές τον ρώτησαν γιατί δεν μπόρεσαν οι ίδιοι να βγάλουν το δαιμόνιο από μέσα του, τους απάντησε ότι δεν μπορεί κανείς να το βγάλει με τίποτε παρά μόνο με προσευχή και νηστεία.
Αλλά και ο απόστολος Παύλος, όπως βλέπουμε και από το σημερινό αποστολικό ανάγνωσμα καθορίζει τη σωστή χρήση της νηστείας. Ο απόστολος Παύλος στο ιερό ανάγνωσμα μας λέει κάτι πολύ μεγάλο: ότι θα πρέπει για να την αγάπη των αδελφών μας να θυσιάζουμε ακόμη και νόμιμα δικαιώματά μας, προκειμένου να μη σκανδαλίζουμε τους ευαίσθητους αδελφούς μας. Καθετί που κάνουμε να σκεφτόμαστε αν θα ωφελήσει τους γύρω μας, ακόμη κι όταν δεν είναι αμαρτωλό. Και να θυσιάζουμε, είπαμε, ακόμη και νόμιμα δικαιώματά μας σε θέματα καθημερινής ζωής και συμπεριφοράς, για την αγάπη των αδελφών μας. Για να μη σκανδαλισθούν οι αδελφοί μας. Αυτό είναι ύψος και πλάτος αγάπης. Αυτό έκανε ο θείος Παύλος, αυτό έκαναν όλοι οι άγιοι. Το ίδιο να κάνουμε κι εμείς.
Ο απόστολος Παύλος με την αναφορά του αυτή, θέτει τα πλαίσια του ήθους και της συμπεριφοράς μας όσον αφορά τη νηστεία σε συσχετισμό με τη συμπεριφορά μας απέναντι στους αδελφούς μας. Η κλήση απευθύνεται σε όλους να χρησιμοποιήσουν αυτό το πνευματικό μέσο. Αν όμως μερικοί δεν νηστεύουν, δεν πρέπει να γίνονται προκλητικοί προς εκείνους που νηστεύουν και εκείνοι που νηστεύουν δεν πρέπει να υπερηφανεύονται και να κατακρίνουν εκείνους που δεν νηστεύουν. Αλλά βεβαίως το ζήτημα δεν περιορίζεται στο θέμα της κρεοφαγίας ή της νηστείας. Αυτό είναι ένα παράδειγμα μεταξύ των πολλών. Εκείνο που πρέπει να έχουμε κατά νουν ως βασική αρχή, είναι η μη απολυτοποίηση των δικών μας θέσεων και επιλογών, όταν αυτές κινδυνεύουν να δημιουργήσουν διαιρέσεις και όξυνση στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους για θέματα που είναι δευτερεύοντα. Όπως ο Θεός, για παράδειγμα, θα καταργήσει και την κοιλία που δέχεται τα φαγητά, αλλά και τα ίδια τα φαγητά, έτσι και πολλά άλλα υλικά πράγματα θα καταργηθούν όταν ο άνθρωπος εισέλθει στη βασιλεία του Θεού. Και το βασικό ερώτημα είναι κατά πόσο με τη συμπεριφορά μας οικοδομούμε την κοινωνία, την οικογένεια, την Εκκλησία, τους άλλους, ή συμβάλλουμε στον σκανδαλισμό, στην καταστροφή των θεμελίων της βασιλείας του Θεού μέσα στον κόσμο μας.
Με όλα τα παραπάνω, πολύ συνοπτικά είδαμε ότι η Αγία Γραφή βρίθει από παραδείγματα των ωφελειών της νηστείας και εγκράτειας.
Δεν είναι όμως μόνο η Αγία Γραφή αλλά και το ζωντανό παράδειγμα της εκκλησίας μας η άγιοι και οι πατέρες. Που να πρωτοκοιτάξει κανείς; Τι να πρωτοπεί; Από τους μεγάλους ασκητές (Μέγας Αντώνιος, Όσιος Παχώμιος, Οσία Μαρία η Αιγυπτία κλπ.) μέχρι και τους μεγάλους πατέρες Τερτυλλιανός, Αμβρόσιος Μεδιολάνων, Ιερώνυμος, Μέγας Αθανάσιος, Μέγας Βασίλειος, Ιερός Χρυσόστομος και άλλοι πατέρες και διδάσκαλοι της εκκλησίας σε ανατολή και δύση, Ασία Ευρώπη και Αφρική μέσα από τα έργα τους και το παράδειγμα τους επισημαίνουν την αναγκαιότητα της νηστείας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παρακάτω ιστορία από ένα γέροντα ασκητή στη Ρουμανία για πόσο σημαντική είναι η τήρηση της νηστείας :
Ο μοναχός Γαλακτίων Ιλίε, κοινοβιάτης στη μονή Συχάστρια της Ρουμανίας από το 1918, τηρούσε με ακρίβεια τη νηστεία.
Αν δεν τελείωνε τον μοναχικό του κανόνα, δεν έτρωγε τίποτα. Την Τετάρτη και την Παρασκευή νήστευε μέχρι το βράδυ, την ώρα που έβγαιναν τ’ αστέρια.
Τότε έκανε τον σταυρό του, ζητούσε συγχώρηση απ’ όλους, έπαιρνε αντίδωρο και ύστερα έτρωγε.
-Γέροντα, του είπε ο μαθητής του, η μέρα είναι μεγάλη, κι εσύ ηλικιωμένος και αδύνατος. Δεν είναι καλύτερα να τρως το φαγητό σου νωρίτερα;
-Κάποτε, αποκρίθηκε εκείνος, ένας άγιος είδε να πηγαίνουν κάποιο νεκρό στον τάφο. Μπροστά και πίσω των συνόδευαν δυο ωραίοι άγγελοι.
«Ποιοι είστε εσείς;» ρώτησε ο άγιος.
«Εγώ ονομάζομαι Τετάρτη και εγώ Παρασκευή!» απάντησαν οι άγγελοι. «Ήρθαμε εδώ, με εντολή του Κυρίου, να βοηθήσουμε αυτή την ψυχή, γιατί σ’ όλη τη ζωή της νήστευε την Τετάρτη και την Παρασκευή για να τιμήσει τα Πάθη του Κυρίου.»
Από τότε, συμπλήρωσε ο π. Γαλακτίωνας, δεν έφαγα ποτέ πια αυτές τις μέρες, για να με βοηθήσουν κι εμένα η Τετάρτη και η Παρασκευή την ώρα του θανάτου μου.
Για να κατανοήσουμε επιπρόσθετα τη δύναμη της νηστείας παραθέτουμε το παρακάτω περιστατικό από το βιβλίο «Χαρίσματα και χαρισματούχοι» της Ι. Μ. Παρακλήτου:
Ανέβασαν κάποτε στη σκήτη των Πατέρων ένα δαιμονισμένο νέο, για να τον θεραπεύσουν με την προσευχή τους. Εκείνοι όμως από ταπείνωση απέφευγαν. Πολύ καιρό βασανιζόταν έτσι ο δυστυχισμένος άνθρωπος, ώσπου κάποιος Γέροντας τον λυπήθηκε, τον σταύρωσε με τον ξύλινο σταυρό που είχε στη ζώνη του, και έδιωξε το πονηρό πνεύμα.
– Αφού με βγάζεις από την κατοικία μου, του είπε εκείνο, θα μπω μέσα σου.
– Έλα, του αποκρίθηκε θαρραλέα ο Γέροντας. Έτσι μπήκε μέσα του το δαιμόνιο και τον βασάνιζε δώδεκα ολόκληρα χρόνια! Υπέμεινε με καρτερία τον πόλεμο, αλλά αντιπολεμούσε κι εκείνος με τον εχθρό με υπεράνθρωπη νηστεία και ακατάπαυστη προσευχή. Όλα αυτά τα χρόνια δεν έβαλε ούτε μια φορά στο στόμα του μαγειρευμένη τροφή. Νικημένο τέλος το δαιμόνιο από τον ακατάπαυστο αγώνα, απομακρύνθηκε.
– Γιατί φεύγεις; το ρώτησε ο Γέροντας. Εγώ πάντως δεν σε διώχνω.
– Με αφάνισε η νηστεία σου! κραύγασε εκείνο και έγινε άφαντο.
Εκτός όμως από τους πατέρες της εκκλησίας και νεώτεροι άγιοι τονίζουν ιδιαίτερα την σημασία της για τους πιστούς και ως ακρογωνιαίο λίθος της ορθόδοξης μας παράδοσης. Ο Άγιος Παΐσιος αναφέρει χαρακτηριστικά:
« Πριν από λίγα χρόνια μαζεύτηκαν στην Γενεύη, θεολόγοι, καθηγητές Πανεπιστημίου και έκαναν προσύνοδο. Είπαν να καταργήσουν τη νηστεία των Χριστουγέννων και των Αγίων Αποστόλων και από την νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής να κόψουν κάνα δύο εβδομάδες, αφού ο κόσμος δεν τις κρατάει. Πήγαν και καθηγητές από δω. Τόσο πολύ αγανάκτησα, όταν ήρθαν και μου το είπαν, που έβαλα τις φωνές: «Δεν καταλαβαίνετε τι κάνετε; Αν ένας δεν είναι άρρωστος δικαιούται να φάει, δεν έχει κανόνα. Αν ένας δεν είναι άρρωστος αλλά από αδυναμία έφαγε να πει ἤμαρτον Κύριε και να ταπεινωθεί. Δεν θα τον κρεμάσει ο Χριστός. Αν όμως δεν είναι άρρωστος τότε να κρατήσει την νηστεία. Ο αδιάφορος πάλι τρώει και δεν τον νοιάζει. Όποτε το πράγμα πάει κανονικά. Αν οι περισσότεροι δεν κρατούν τις νηστείες και μάλιστα χωρίς σοβαρό λόγο και πάμε να αναπαύσουμε τους πολλούς είναι δυνατόν η επόμενη γενιά να είναι καλύτερη; Οι Δυτικοί έχουν μία ώρα νηστεία πριν από τη Θεία Κοινωνία. Θα πάμε και εμείς με αυτό το πνεύμα; να ευλογούμε τις αδυναμίες και τις πτώσεις μας; Δεν έχουμε το δικαίωμα για τις αδυναμίες μας να κάνουμε το Χριστιανισμό στα μέτρα μας. Και λίγοι να είναι που μπορούν πρέπει να κρατηθεί η τάξη». ( Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο, Λόγοι Α΄ σελ.359-360).
Συνοπτικά, λοιπόν παρατηρούμε ότι η εκκλησία μας από τα κείμενα της μέχρι τους Αγίους και τους Πατέρες της τονίζει με εμφαντικό τρόπο την σημασία, την αξία και την ωφέλεια που προκύπτει από την τήρηση της νηστείας. Ας τα δούμε όμως αναλυτικά.
Ποιό είναι όμως το νόημα και ωφέλεια της νηστείας;
Κατ’ αρχήν με την τήρηση της αποσύρεις τις αισθήσεις σου από τις γήινες απολαύσεις, για να τις στρέψεις προς την απόλαυση της επαφής με το Θεό ˙ δε νηστεύεις για να στερηθείς, αλλά για να απολαύσεις, σε ένα άλλο, ανώτερο επίπεδο απόλαυσης γι’ αυτό τις περιόδους νηστείας αυξάνονται οι εκκλησιαστικές ακολουθίες και πυκνώνει η συμμετοχή στη θεία Μετάληψη. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μέγας Βασίλειος: «Για τούτο την έφερε o δίκαιος κριτής, επειδή έβλεπε το νου τους να λιμοκτονεί στην ατροφία των δογμάτων της αληθείας, τον δε εξωτερικό τους άνθρωπο να παραπαχαίνει και να γίνεται όλος σάρκες. Όλες λοιπόν τις επόμενες ημέρες θα σάς προσφέρει γεύμα το Πνεύμα το άγιο και με πρωινές και εσπερινές τέρψεις. Κανείς ας μη λείψει με την θέλησή του από την πνευματική ευωχία. Όλοι ας κοινωνήσουμε από το νηφάλιο ποτήριο που η σοφία, αφού ανέμιξε, μας προσέφερε εξίσου, για να αντλήσει ο καθένας όσον μπορεί. «Διότι ανέμιξε τον οίνο της, και έσφαξε τα θύματά της» (Παρ. 9, 2). Δηλαδή την τροφή των τελείων, «αυτών που έχουν γυμνασμένα τα αισθητήρια λόγω της συνηθείας προς διάκριση του καλού και του κακού» (Εβρ. 5, 14)».
Και συνεχίζει ο ιερός Χρυσόστομος: «Η νηστεία ανυψώνει στον ουρανό την προσευχή, γίνεται κατά κάποιο τρόπο φτερό της προσευχής στην πορεία της προς τα άνω, προς τα ουράνια σκηνώματα. Η νηστεία είναι όπλο στη μάχη εναντίον των δαιμόνων.» Επίσης ο Άγιος Ιννοκέντιος Μόσχας στο έργο του «Η πνοή του Αγίου Πνεύματος» αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ἂν θέλεις ἡ προσευχή σου ν’ ἀνεβεῖ κατευθείαν στὸ Θεό, δῶσε της δυὸ φτερά, τὴ νηστεία καὶ τὴν ἐλεημοσύνη “.Σκοπὸς τῆς νηστείας εἶναι νὰ ταπεινώσει καὶ νὰ ἐλαφρύνει τὸ σῶμα, κάνοντάς το ἔτσι πιὸ ὑπάκουο στὴν ψυχή.Γιατί ἕνα χορτάτο καὶ παχύσαρκο σῶμα ζητάει εὐκολίες καὶ ἀνέσεις, μᾶς κάνει ράθυμους καὶ δὲν μᾶς ἀφήνει νὰ συλλογιζόμαστε τὸ Θεό. Δένει τὴν ψυχή, τὴν πνίγει, τὴν κάνει ὅ,τι θέλει.»
Ώστε λοιπόν πρώτος αγώνας μας ας είναι να συγκρατούμε την κοιλιά μας και να υποδουλώνουμε το σώμα. Έτσι θα μπορούμε καλύτερα να οξύνουμε το πνεύμα μας και να έχουμε καλύτερη απόδοση στις πνευματικές ασκήσεις και στα πνευματικά αναγνώσματα.
Εδώ καλό θα ήταν να δούμε τα πράγματα λίγο πιο βαθιά. Ας δούμε για λίγο την έννοια της τροφής όχι μόνο ως τον χορτασμό ενός σώματος αλλά μιας ύπαρξης που πεινάει για Νόημα. Ο Αδάμ λαμβάνει την λάθος «τροφή» και αυτοεξορίζεται από τον παράδεισο. Όμως στην πραγματικότητα η διήγηση μάς λέει ότι χάνει την σχέση του με τον Θεό και αμέσως με τον συνάνθρωπό του, αφού έχει θρυμματίσει πρωτίστως την εικόνα του Εαυτού του. Η πτώση του δεν είναι ότι θέλησε να τραφεί, αλλά ότι το έκανε με λάθος τρόπο. Ότι διάλεξε λάθος τροφή να χορτάσει την πείνα του για νόημα, για ελευθερία, για Θεό. Αυτό άλλωστε κάνουμε και εμείς όλοι, διαλέγουμε λάθος τροφές ανίκανες να θρέψουν τις πραγματικές μας ανάγκες. Η επιθυμία του Αδάμ είναι αυτοκαταστροφική όπως των περισσοτέρων μας. Δεν θρέφει σωστά την επιθυμία του, αλλά την ξεγυμνώνει σε πιο βαθιά πείνα, που για να την καλύψει αργότερα θα χρειαστεί να φάει πολύ κατώτερες “τροφές”. Μήπως το ίδιο δεν πράττουμε και εμείς; Όταν δεν τρεφόμαστε από τις ανώτερες τροφές που ολοκληρώνουν την ύπαρξη, λαμβάνουμε βουλιμικά και ψυχαναγκαστικά, τροφές σκουπίδια, ανίκανες να καλύψουν την βαθιά μας πείνα. Ο Χριστός στην ίδια πρόταση του διαβόλου, αυτής της βαθιάς σκοτεινής επιθυμίας, απαντά με το «Οὐκ ἐπ’ άρτῳ μόνω ζήσεται ἅνθρωπος» διαμορφώνοντας ένα νέο πλαίσιο της κάλυψης της ανθρώπινης επιθυμίας και ανάγκης.
Κατά δεύτερο λόγο με την πιστή εφαρμογή της αρνείσαι κάποιες απολαύσεις, για να πάψουν να σου είναι αναγκαίες, για να μάθεις να επιβιώνεις χωρίς αυτές ˙ με δυο λόγια, ασκείσαι στη στέρηση, για να μάθεις να απορρίπτεις και «αμαρτωλές» απολαύσεις (π.χ. την ξένη γυναίκα) ή και αμαρτωλή ικανοποίηση αναγκών (π.χ. τα ξένα χρήματα, ακόμα κι αν τα έχεις ανάγκη), αλλά και για να μπορείς να θυσιάσεις την άνετη ζωή σου, αν σου ζητηθεί να προδώσεις τον αδελφό σου ή ν’ αρνηθείς το Χριστό και τη διδασκαλία Του.
Η στέρηση από κάποια υλικά αγαθά εν προκειμένω τροφές είναι βασικό πρώτο στοιχείο ελέγχου του εαυτού μας. Θα ζητήσουμε πάλι τη βοήθεια του οξέως λόγου του Μεγάλου Βασιλείου: «Τι είναι ευκολότερο για την κοιλιά, να περάσει τη νύκτα με την λιτότητα της δίαιτας, ή με την αφθονία των φαγητών να κείτεται βαρεία; Μάλλον δε μήτε να κείτεται, αλλά να πυκνοστριφογυρίζει παραφορτωμένη και στενοχωρημένη με κίνδυνο να ανοίξει; Εκτός αν πεις ότι οι κυβερνήτες σώζουν ευκολότερα το βαρυφορτωμένο πλοίο από το καλά εφοδιασμένο και ελαφρό. Διότι αυτό μεν το οποίο πιέζεται από το πλήθος του φορτίου, η μικρή τρικυμία το καταβυθίζει, εκείνο δε που έχει σύμμετρα τα εμπορεύματα εύκολα διαπλέει την τρικυμία, επειδή τίποτα δεν το εμποδίζει να ανέβει ευκολότερα. Και τα σώματα λοιπόν των ανθρώπων όταν παραφορτώνονται με τον συνεχή χορτασμό, εύκολα υποκύπτουν στις ασθένειες· όταν δε κάνουν χρήση στερεάς και ελαφριάς τροφής, και το αναμενόμενο από τη νόσο κακό ξεφεύγουν, όπως την κακοκαιρία το πλοίο και το ήδη παρόν ενοχλητικό το ξεπερνούν, σαν κάποια έφοδο δίνης. … Διότι η δύναμη που κυβερνά τον άνθρωπο την αυτάρκεια και την λιτότητα εύκολα μεν επεξεργάσθηκε και την έκαμε οικεία στο τρεφόμενο· όταν όμως παρέλαβε την πολυτέλεια και ποικιλία των φαγητών, έπειτα επειδή δεν μπόρεσε προς το τέλος να αντέξει, δημιούργησε τα διάφορα είδη των ασθενειών.»
Η εγκράτεια έχει πολύ μεγάλες ωφέλειες και στην προσωπική και κοινωνική ζωή του κάθε ανθρώπου. Οδηγεί τους ανθρώπους σε μια ζωή απαλλαγμένη από επίπλαστες ανάγκες και υπερκατανάλωση. Έτσι αποφεύγονται καταστάσεις, που μπορεί να οδηγήσουν στον στραγγαλισμό της ζωής και της αξιοπρέπειας των ανθρώπων. Χαρακτηριστικά παραθέτει ο Μέγας Βασίλειος: «Η νηστεία δεν γνωρίζει την φύση του δανείου· δεν μυρίζει από τόκους η τράπεζα του νηστευτή· δεν πνίγουν το ορφανό παιδί οι πατρικοί τόκοι του νηστευτή, σαν φίδια περιπλεκόμενα. Και : «Ο άνδρας δεν υποψιάζεται κίνδυνο του γάμου, όταν βλέπει την γυναίκα να ζει με τη νηστεία. Δεν λιώνει η γυναίκα από την ζηλοτυπία, όταν βλέπει τον άνδρα να νηστεύει. Ποιος ζημίωσε το σπίτι του με τη νηστεία; Υπολόγισε σήμερα τα πράγματα του σπιτιού και υπολόγισε τα και μετά· δεν θα λείψει τίποτε με τη νηστεία από τα υπάρχοντα στο σπίτι.»
Τέλος με την νηστεία μαθαίνεις κάτι πολύ σημαντικό. Μαθαίνεις να είσαι ταπεινός, όχι για να υποτάσσεσαι εύκολα αλλά, αντίθετα, για να είσαι ελεύθερος από το παραπλανητικό διογκωμένο Εγώ σου. Έτσι, ενώ έχεις το δικαίωμα να φας ό,τι θες, αποποιείσαι αυτό το δικαίωμα και τρως αυτό που σου λένε κάποιοι άλλοι, οι παπάδες, η Εκκλησία, τα βιβλία των αγίων (αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο πολλοί δεν νηστεύουν – οι παπάδες θα Μου πούνε Εμένα τι θα φάω;)˙ γι’ αυτό, δε νηστεύουμε όταν, όπως και όσο θέλουμε, αλλά όταν, όπως και όσο ορίζει η Εκκλησία και, για να τροποποιήσουμε τη νηστεία, χρειαζόμαστε ευλογία απ’ τον πνευματικό μας. Αν π.χ. νηστεύω διπλές σαρακοστές, μπορεί να θεωρήσω πως είμαι άγιος κι αυτό να κλείσει εντελώς την καρδιά μου απέναντι στο Θεό και σε σένα, αδελφέ μου. Τότε η νηστεία μπορεί να λειτουργήσει σε βάρος της σωτηρίας, αυξάνοντας τον εγωισμό μας.
Συνεπώς μέσα από την εσκεμμένη «κακοπάθεια» οδηγούμαστε σε πνευματική και σωματική τελειότητα. «Κακοπάθησε σαν καλός στρατιώτης και άθλησε νόμιμα, για να στεφανωθείς, γνωρίζοντας εκείνο, ότι κάθε αγωνιζόμενος, πάντοτε εγκρατεύεται (Β΄ Τιμοθ. 2, 3-5· Α΄ Κορ. 9, 25). Αυτό που ήλθε στο νου μου τώρα που μιλώ, αξίζει να μην το παραβλέψουμε· ότι δηλαδή στους κοσμικούς μας στρατιώτες ανάλογα με τους κόπους αυξάνεται το συσσίτιο, στους πνευματικούς δε οπλίτες, αυτός που έχει την λιγότερη τροφή έχει το μεγαλύτερο αξίωμα.» μας επισημαίνει ο Μέγας Βασίλειος.
Κοιτάζοντας τα πράγματα και λίγο διαφορετικά η νηστεία μας οδηγεί στην πραγματική ελευθερία γιατί αλλάζει τη σχέση μεταξύ της τροφής και της ανάγκης και επιθυμίας του ανθρώπου. Για τον χριστιανό η τροφή δεν πρέπει εξαντλείται σε βιολογικό επίπεδο και μόνο. Ο άνθρωπος ο ελεύθερος, δεν ζει ουσιαστικά, λαμβάνοντας τροφή για λόγους σωματικής συντήρησης, αλλά τρέφεται ως συνολική ύπαρξη. Με νόημα, δημιουργία, έκφραση, αγάπη, με κοινωνία του Θεού και του άλλου. Και αυτό γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μόνο βιολογική ύπαρξη αλλά και πολύπλευρη πνευματική οντότητα. Το σώμα και η ψυχή είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα μεταξύ τους σε μία αδιάσπαστη ενότητα.
Παράδειγμα όταν ένα φαγητό δεν έχει αγάπη και σχέση δεν μπορεί παρά να θρέψει την βιολογική πλευρά του ανθρώπινου προσώπου αλλά ποτέ το σύνολο της παρουσίας του. Όταν προσκαλούμε κάποιον για φαγητό δεν θέλουμε απλά να τον χορτάσουμε βιολογικά, αυτό θα το κάναμε απλά στέλνοντας του το φαγητό στο σπίτι. Η ανάγκη που κρύβεται πίσω από το φαγητό, είναι κάτι πιο βαθύ. Είναι μια βασική τροφή της ύπαρξης. Είναι η επιθυμία για σχέση. Το φαγητό είναι το σύμβολο, η πραγματικότητα είναι, πείνα για τον άλλο.
Έτσι η νηστεία που καλούμαστε ελεύθερα να ακολουθήσουμε μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής ασκητικής, είναι μια ευκαιρία να δούμε ξανά την τροφή ως σχέση με τον Θεό, τον εαυτό μας, τον συνάνθρωπο και συνολικά την κτίση. Να γίνει ξανά η τροφή λήψη τού νοήματος.
Είναι ευκαιρία να κατανοήσουμε ότι χρειαζόμαστε μεγάλες τροφές για να ζήσουμε. Διαφορετικά θα γεμίσουμε το σώμα μας, με μικρές κατώτερες τροφές που θα παχαίνουν το κορμί μας για να κρύψουν την πείνα της ψυχής μας. Να αισθανθούμε ότι νηστεύοντας ελευθερώνουμε την επιθυμία μας από το σύμβολο και την οδηγούμε στο πρόσωπο του Άλλου. Νηστεύοντας κατανοούμε ότι στην πραγματικότητα πεινάμε τον Θεό. Το νόημα ζωής. Την νίκη του θανάτου. Την σχέση με τον πραγματικό εαυτό και τον συνάνθρωπό μας.
Από όλα τα παραπάνω μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι νηστεία και εγκράτεια δεν αφορά μόνο την αποκλειστική στέρηση κάποιων τροφών. Είναι κάτι πολύ ευρύτερο και αποτελεί στάση ζωή και της χριστιανικής ασκητικής. «Μη λοιπόν περιορίζεις το καλό της νηστείας στην αποχή μόνον από τα φαγητά» επισημαίνει ο Μέγας Βασίλειος «Διότι η αληθινή νηστεία είναι αποξένωση από τα κακά. «Να λύσεις τα δεσμά της αδικίας» (Ησ. 63, 6)· συγχώρησε τον πλησίον για την λύπη, συγχώρησε τον για τα χρέη. «Να μη νηστεύετε χάριν διαμάχης και φιλονικίας» (Ησ. 63, 4). Δεν τρώγεις κρέατα, αλλά τρώγεις τον αδελφό σου. Δεν πίνεις οίνο, αλλά δεν είσαι εγκρατής στις ύβρεις. Περιμένεις το βράδυ για να λάβεις τροφή, αλλά ξοδεύεις την ημέρα στα δικαστήρια. «Αλλοίμονο σ’ αυτούς που δεν μεθούν με κρασί» (Ησ. 28, 1). Τι είναι ο θυμός, η λύπη και ο φόβος. Ο θυμός είναι η μέθη της ψυχής, διότι την κάνει παράφρονα όπως ο οίνος. Η λύπη είναι μέθη και αυτή, διότι καταπνίγει την διάνοια. Ο φόβος είναι άλλη μέθη, όταν συμβαίνει εκεί που δεν πρέπει. «Διότι, από τον φόβο, λέγει, του εχθρού να απαλλάξεις την ψυχή μου» (Ψαλμ.63, 2). Και γενικά, καθένα από τα πάθη που παραλογίζει το νου δικαίως θα ονομαζόταν μέθη».
Και επιπλέον: «Δεν αρκεί βεβαίως μόνον η αποχή από τις τροφές, για την επαινετή νηστεία, αλλά ας νηστεύουμε νηστεία δεκτή, ευάρεστη στο Θεό. Αληθινή νηστεία είναι η αποξένωση από το κακό, η εγκράτεια της γλώσσας, η αποχή από το θυμό, ο χωρισμός από τις επιθυμίες, την καταλαλιά, το ψεύδος, την ψευδορκία. H στέρηση από αυτά είναι αληθινή νηστεία. Μέσα σε αυτά λοιπόν η νηστεία είναι αγαθό. Η πνευματική νηστεία είναι η έλλειψη του ορθοδόξου λόγου που κάνει την ψυχή ατροφική και παγερή».
Συνεπώς ενώ ο πρώτος αγώνας μας είναι να συγκρατούμε την κοιλιά μας και να υποδουλώνουμε το σώμα πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό είναι το πρώτο απαραίτητο σκαλοπάτι. Δεν είναι όμως το μοναδικό! Όχι μόνο με νηστεία, αλλά και με αγρυπνία και κόπο και πνευματικά αναγνώσματα και με το να μαζεύουμε την καρδιά μας πάνω στο φόβο της κολάσεως θα καταφέρουμε να ενδυναμώσουμε μέσα μας τον πόθο της βασιλείας των Ουρανών.
«Εμπρός λοιπόν, κάνε τον εαυτό σου άξιο για την τόσο σεμνή νηστεία» μας προτρέπει ο Μέγας Βασίλειος. Και ας μην ξεχνάμε! Η νηστεία είναι εντολή του Θεού. Η πρώτη και η πιο παλιά από όλες. Την έδωσε στους πρωτοπλάστους μέσα στον παράδεισο, για να μπορέσουν να προφυλαχθούν οι πρωτόπλαστοι από επικίνδυνο και πρόωρο χρίση του δέντρου της γνώσεως . Έδωσε σε αυτούς εντολή ο καλός θεός να μην φάνε ( να νηστέψουν δηλαδή) από αυτό το δέντρο, έως ότου με την άσκηση και την τελείωση που θα προέλθει από αυτήν, να γίνουν ώριμοι. Δεν μπορούμε να λεγόμαστε Χριστιανοί και να λέμε ότι αγαπάμε το Χριστό, όταν δεν τηρούμε τις εντολές Του… και μάλιστα την πρώτη από όλες. Η ωφέλεια της βρίσκεται παντού σε κάθε έργο σε κάθε πράξη μας. Αποτελεί το πρώτο στάδιο κάθε αρετής και κάθε πνευματικού αγώνα. Εάν αυτή είχαμε ως σύμβουλο μας για αυτά που πρέπει να πράττουμε θα τα είχαμε καταφέρει σε όλους τους πνευματικούς μας αγώνες. Με αφορμή λοιπόν το προπαρασκευαστικό στάδιο στο οποίο βρισκόμαστε, μία εβδομάδα από την αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ας ευχηθούμε ολόψυχα, να μας δώσει δύναμη, θέληση και σταθερότητα ώστε να επιτύχουμε στους πνευματικούς αγώνες της ζωής μας, στον παρόντα αιώνα. Έτσι θα αξιωθούμε της δίκαιης ανταπόδοσης και στον μέλλοντα αιώνα, από τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό στον οποίο ανήκει η δύναμη και η δόξα στους αιώνες των αιώνων Αμήν.
