Πλάτωνος “Πολιτεία” Εισαγωγή (σχεδιάγραμμα)

ΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.      Νεανικές φιλοδοξίες και απογοητεύσεις.

πάπυρος της Οξυρρύγχου

Ο Πλάτωνας ενδιαφερόταν για την πολιτική. Απογοητεύτηκε όμως  γιατί:

• Το ολιγαρχικό καθεστώς των Τριάκοντα πολιτεύθηκε με ωμότητα και σκληρότητα παρά τις ελπίδες που του γέννησε ότι θα αποκαταστήσει την τάξη στην Αθήνα.
• Η αποκαταστημένη δημοκρατία καταδίκασε σε θάνατο τον Σωκράτη (τον δικαιότερο άνθρωπο της εποχής του)
• Αποκόμισε αρνητική εμπειρία στην αυλή του Διονυσίου του Α’ των Συρρακουσών.

Συνεπώς κατέληξε

I.        Στο συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα είναι διεφθαρμένα

II.        Στην πρόταση ότι μπορεί να υπάρξει υγιής πολιτική ζωή μόνο αν οι φιλόσοφοι αναλάβουν εξουσία ή οι ηγεμόνες γίνουν φιλόσοφοι

2.      Η συγγραφή της Πολιτείας

• Το έργο «Πολιτεία ή περί Δικαίου» περιέχει τις απόψεις του Πλάτωνα για την ιδεώδη πολιτεία «την Καλλίπολιν».
• Ολοκληρώθηκε το 374 π.Χ.
• Διαιρείται σε 10 βιβλία ( η διαἰρεση δεν έγινε από τον Πλάτωνα ούτε έχει θεματική λογική)
• Στην έκδοση του Ερρίκου Στεφάνου (1578) καταλαμβάνει τις σελίδες 327^a-621^d .
• Δραματικός χρόνος:421 π.Χ.

3.      Η σκηνοθεσία και τα πρόσωπα του διαλόγου.

Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων (αδελφός του Πλάτωνα) μετά την παρακολούθηση στον Πειραιά της γιορτής της Βένδιδας καταλήγουν στο σπίτι του Κέφαλου (πατέρα του Λυσία).

Στη συζήτηση που ακολουθεί συμμετέχουν ακόμα:

• Ο μεγαλύτερος γιος του Κέφαλου, ο Πολέμαρχος
• Ο σοφιστής Θρασίμαχος
• Ο Κλειτοφών
• Οι δύο μεγαλύτεροι αδερφοί του Πλάτωνα, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος
• Ο Σωκράτης

Όμως από το δεύτερο βιβλίο ως το τέλος οι κύριοι συζητητές είναι ο Σωκράτης, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος.

Την επόμενη μέρα ο Σωκράτης αναδιηγείται τον διάλογο σε κάποιον φίλο του.

Θέμα:

• η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας
• αν ο δίκαιος ή ο άδικος είναι ευτυχισμένος σ’ αυτή και στην άλλη ζωή.

Το θέμα εξετάζεται στα πλαίσια μιας πόλης κράτους:

•    Σαν ένα πείραμα κατασκευάζεται εξαρχής μια πόλη και συγκροτείται σταδιακά από το πρωτόγονο στάδιο ως την ημέρα ανάπτυξης.
•     Πώς λειτουργεί η δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον ζωντανό οργανισμό,  στην συλλογική ψυχή; Αυτό το ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει ο Σωκράτης.

Διευκρίνιση:

Πόλις: πόλη-κράτος

Πολιτεία: πολίτευμα, οι βασικές αρχές που υπόκεινται στη νομοθεσία και τους θεσμούς της πόλης.  

6.      Οι τρεις τάξεις

Τάξη: η λειτουργία μιας ομάδας στην κοινωνία.

8.      Αγωγή των φυλάκων

Όσοι πέρασαν τις δοκιμασίες-κρίσεις περνάνε στην τάξη των φυλάκων-παντελών.

I.        Καθήκοντα:

• πρακτικά (διοίκηση του κράτους),
• θεωρητικά (φιλοσοφία, επιστήμες)
• υπεύθυνοι για την αγωγή των φυλάκων

II.        ζούν μακάρια, απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές και τιμώνται ως ήρωες μετά θάνατον.

12. οι φιλόσοφοι-βασιλείς

Ο Πλάτωνας κατανοώντας τις αρνητικές πλευρές της Αθηναϊκής Δημοκρατίας:

• οι δημαγωγοί χειραγωγούσαν τον λαό,
• η ανάθεση των αξιωμάτων γινόταν με κλήρωση στο όνομα της ισοτιμίας,
• για κρίσιμα θέματα δεν αποφάσιζε ο ορθός λόγος, αλλά η βοή του πλήθους και η πειθώ του ρήτορα.

κατέληξε στο συμπέρασμα πώς ή μόνη ελπίδα βρίσκεται στο είτε οι φιλόσοφοι να αναλάβουν εξουσία είτε οι άρχοντες να φιλοσοφήσουν.

«Η αλληγορία του πλοίου»

Το σκάφος της πόλης ταξιδεύει ακυβέρνητο.

• Ο ιδιοκτήτης είναι μύωπας, κουφός και άσχετος με την ναυτική τέχνη, (συμβολίζει τον λαό)
• Τα μέλη του πληρώματος φιλονεικούν μεταξύ τους, (συμβολίζουν του δημαγωγούς πολιτικούς)
• Χρειάζεται έμπειρος κυβερνήτης που γνωρίζει τις θέσεις των άστρων και τις ιδιοτροπίες των ανέμων. (συμβολίζει τον φιλόσοφο)

Γιατί όμως ο φιλόσοφος που γενικά θεωρείται χωρίς πρακτικές ικανότητες και «εκτός τόπου και χρόνου» είναι ο καταλληλότερος κυβερνήτης;

Οι φιλόσοφοι βασιλείς (βασιλεύς = άρχοντας όχι απόλυτος μονάρχης με κληρονομική και θεόσδοτη εξουσία)

• Διαθέτουν γνώσεις, συνθετική σκέψη, πείρα ζωής, διοικητικές ικανότητες, αδαμάντινο χαρακτήρα.
• Αναλαμβάνουν την εξουσία από αίσθηση καθήκοντος για να διοχετεύσουν μέσα στη νομοθεσία τη σοφία τους και την ακεραιότητά τους.
• Δεν διαθέτουν περιουσία ούτε οικογένεια, για να είναι αδέκαστοι και αφοσιωμένοι.

13. Η δικαιοσύνη

Η ιδεώδης πολιτεία είναι:

• Σοφή, γιατί οι φιλόσοφοι-βασιλείς είναι σοφοί και την οδηγούν στο Αγαθό,
• Ανδρεία, γιατί οι φύλακες είναι ανδρείοι και υπερασπίζονται την εδαφική της ακεραιότητα και τις αξίες της,
• Σώφρων (έχει αυτοκυριαρχία και νομιμοφροσύνη), γιατί ανάμεσα στις 3 τάξεις υπάρχει αρμονία, αφού η κατώτερη υποτάσσεται στην ανώτερη,
• Δίκαιη, γιατί το κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του, χωρίς να εμποδίζει το άλλο.

Ψυχή: χαρακτήρας, προσωπικότητα, νους.

Εφόσον η μεγάλη ψυχή, η πολιτεία, είναι δίκαιη, και η ατομική ψυχή είναι αρμονική.

Τριμερής διάκριση της ψυχής

Στον Διάλογο διατυπώνονται διάφοροι ορισμοί για την Δικαιοσύνη

• Κέφαλος: δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές, όμως τότε μόνο ο πλούσιος μπορεί να είναι δίκαιος, γιατι εξοφλεί τα χρέη του.
• Πολέμαρχος: δικαιοσύνη είναι να αποδίδεις τα ίσα, καλό στο φίλο, κακό στον εχθρό. Όμως ο φίλος μπορεί να είναι άδικος κι ο εχθρός δίκαιος.
• Θρασύμαχος: το συμφέρον του ισχυρού καθορίζει τι είναι δίκαιο.
• Γλαύκων: θεωρεί τη δικαιοσύνη ως μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς και αδύνατους για την αυτοπροστασία τους.
• Σωκράτης: «τό τά αὑτοῦ πράττειν» ο καθένας οφείλει να πράττει εκείνο «εἰς ὃ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἲη» (433^α)

Προβληματισμός:  

Σε μια κοινωνία ποιος και με ποια κριτήρια θα καθορίσει τι πρέπει να κάνει ο άλλος; Δεν αναιρείται η ισότητα με αυτόν τον τρόπο;

• Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο «ἥλιος οὐχ ὑπερβήσεται μέτρហεἰ δὲ μὴ, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι  ἐξευρήσουσιν», ούτε ο ήλιος δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια μέσα στα οποία κινείται, αλλιώς οι Ερινύες, οι βοηθοί της δικαιοσύνης θα τον επαναφέρουν στη τροχιά του.
• Στο επίπεδο της ανθρώπινης δράσης και ο άνθρωπος οφείλει να ενεργεί μέσα σε κάποια όρια, αλλιώς θα πρέπει να συμμορφώνεται στις υποδείξεις του σοφότερου.
• Δικαιοσύνη είναι η αρμονία των αντιμαχομένων μερών της ψυχής, πηγάζει από το γνῶθι σαὑτόν και τον συνακόλουθο αυτοπεριορισμό.
• Η δικαιοσύνη εμπεριέχει όλες τις αρετές:
  • σοφία (διαβλέπει και εκτιμά το βάρος της προσωπικότητας),
  • ανδρεία (έχει το θάρρος να αποδεχτεί την εκτίμηση),
  • σωφροσύνη(επιβάλλει τον αυτοέλεγχο)

14. Οι φαύλες πολιτείες

Η ιδεώδης πολιτεία είναι αριστοκρατική που βασίζεται στο πνεύμα.

Η φθορά οφείλεται στην ανάμιξη του χρυσού με το χάλκινο γένος.

1^η φαύλη πολιτεία: Τιμοκρατία

• Ιστορικό πρότυπο, η Σπάρτη
• φιλοπόλεμη και φιλάργυρη πολιτεία
• ο τιμοκρατικός άνθρωπος υποταγμένος στο θυμοειδές
• επιδιώκει τιμές, πλούτο και ηδονές

2^η φαύλη πολιτεία: ολιγαρχία (πλουτοκρατία)

• ο άμετρος πλουτισμός εκκολάπτει ένα πλήθος κηφήνων που είτε με κεντρί (οι κακούργοι) είτε χωρίς  (οι πτωχοί), επιδιώκουν την ανατροπή της πολιτείας.
• Ο ολιγαρχικός λατρεύει το χρήμα, περιφρονεί την παιδεία, αδιαφορεί για την  πατρίδα του.
•  ιστορικό πρότυπο η αποικία των Φοινίκων, η Καρχηδόνα,

3η φαύλη πολιτεία: Δημοκρατία

• Οι κηφήνες συνεχώς πληθύνονται, λόγω της απληστίας των ολιγαρχικών
• οι κηφήνες ανατρέπουν την ολιγαρχία και εγκαθιστούν ένα ανάπηρο πολίτευμα, τη Δημοκρατία.
• Ασυδοσία επικρατεί: ο καθένας πράττει και λέγει ό,τι θέλει και ζει όπως θέλει. Οι δάσκαλοι φοβούνται και κολακεύουν τους μαθητές, οι γέροντες συμπεριφέρονται σαν να είναι νέοι, ακόμη και τα ζώα ωθούν έξω από τον δρόμο τους τους ανθρώπους!

4η φαύλη πολιτεία: Τυραννίδα

• Η άμετρη ελευθερία της Δημοκρατίας οδηγεί στην αναρχία.
•  Από τη μια είναι οι άπληστοι ολιγαρχικοί και από την άλλη οι άκεντροι κηφήνες (οι πτωχοί) που έχουν ωστόσο ως προστάτες τους κηφήνες με κεντρί.
• ο κακούργος κηφήνας αναλάμβάνει με τη βοήθεια του Δήμου την εξουσία και εγκαθιστά την Τυραννίδα.
• Ο τύραννος κηρύσσει πολέμους για να αποσπά τον λαό από τα προβλήματά του και καταδιώκει τους επιφανείς πολίτες.
•  συγκροτεί σωματοφυλακή
•  Ο τυραννικός άνθρωπος περιτριγυρίζεται από σμήνος ηδονών, κλέπτει, συκοφαντεί και διαπράττει κάθε είδους ανοσιούργημα.