Οι έμποροι της Διασποράς συνέβαλαν ποικιλοτρόπως στην προετοιμασία και στη διεξαγωγή της Ελληνικής Επανάστασης, σε επίπεδο οικονομικό, ιδεολογικό-πνευματικό, στρατιωτικό και ανθρωπιστικό. Ο Α. Αγγέλου, συνοψίζοντας τα γνωστά ονόματα των διανοουμένων, ενεργών αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης, αναφέρει ότι η πλειοψηφία αυτών ήταν επαγγελματίες έμποροι, όπως ο Γ. Σταύρου, ο Α. Πολυζωίδης, ο Πραΐδης κ.ά., βοηθοί εμπόρων ή υπάλληλοι εμπορικών οίκων.
Πρώτο μέλημά τους ο φωτισμός του Γένους. Χρηματοδότησαν την ίδρυση σχολείων, βιβλιοθηκών, πολιτιστικών ιδρυμάτων. «Η Καπλαναία Σχολή στα Ιωάννινα ιδρύεται με χορηγία του Ζώη Καπλάνη, το Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης ιδρύεται με πρωτοβουλία και χορηγία μιας ομάδας εμπόρων, όπως και το Γυμνάσιο της Χίου κ.α. Το ιδρυθέν, από τον Γ. Κωνσταντά και τον Αν. Γαζή στις Μηλιές του Πηλίου, «Τακτικό σχολείο» υποστηρίζεται από τους Έλληνες εμπόρους της Οδησσού, στους οποίους απευθύνεται ο Α. Γαζής, όταν μεταβαίνει το 1818 για να συγκεντρώσει πόρους για την λειτουργία του. Τα σχολεία αυτής της εποχής ιδρύονται κυρίως σε αστικά κέντρα από κοινότητες και εμπόρους, που αναλαμβάνουν και την οικονομική τους υποστήριξη. Μερικά σχολεία χρηματοδοτούνται από διάφορες πολιτιστικές εταιρείες, όπως η «Φιλολογική Εταιρεία» του Βουκουρεστίου, η «Φιλόμουσος Εταιρεία» της Αθήνας και η «Φιλόμουσος Εταιρεία» της Βιέννης, που δραστηριοποιούνται στον τομέα υποτροφιών και υποστήριξη των μαθητών στην συνέχιση των σπουδών. Συχνά οι «εμπορικές» οργανώσεις παρείχαν οικονομική αρωγή στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όταν τα τελευταία, όπως για παράδειγμα το Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης, έπαυαν να επιχορηγούνται από τις τοπικές κοινότητες».
Χρηματοδότησαν την έκδοση βιβλίων και εντύπων. Βιβλία, εφημερίδες, φυλλάδια, ξένες μεταφράσεις, εκδίδονται στα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης, Τεργέστης, Βουκουρεστίου κ.α. και φτάνουν σε κάθε σημείο, όπου υπάρχει ελληνικό στοιχείο, και συμβάλλουν στην πνευματική αφύπνιση των Ελλήνων. Αναμφισβήτητος ο ρόλος των εμπόρων στην εμφάνιση των πρώτων περιοδικών εντύπων. Το μεγαλύτερο μέρος των πατριωτικών, ιστορικών, εκπαιδευτικών βιβλίων εκδίδονται με την χρηματοδότηση των Ελλήνων εμπόρων.
“Έμποροι του Βανάτου μετέφεραν από τις πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης, όπου βρίσκονταν Έλληνες έμποροι…εκτός των διαφόρων ειδών εμπορευμάτων και έντυπο υλικό, όπως οι εφημερίδες των αδελφών Μαρκίδες-Πούλιου, καθώς επίσης και σχολικά εγχειρίδια στην ελληνική γλώσσα για τα σχολεία της Τρανσυλβανίας, του Βανάτου και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Έτσι οι διαδρομές του εμπορίου μετατρέπονταν σε διαδρομές πολιτισμού και ιδεών” (Μήλιου, 2017:86)
Επίσης, “Η στροφή στις επιστήμες είχε για τους Έλληνες ως στόχο την πνευματική ανάπτυξη του έθνους, μέσω της οποίας θα ευδοκιμούσε η αγάπη της ελευθερίας και της πατρίδος. Τα διδακτικά εγχειρίδια14 των Φυσικών Επιστημών που εκδίδονται στην Ελληνική γλώσσα την ίδια περίοδο, εισάγουν το νέο ευρωπαϊκό πνεύμα των επιστημονικών ανακαλύψεων, με στόχο τον φωτισμό του γένους και την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας. Μέσα σε αυτό το φιλελεύθερο πνεύμα του ορθολογισμού και των επιστημονικών αναζητήσεων, ζουν και δραστηριοποιούνται οι αδελφοί Τομπάζη…ο Εμμανουήλ Τομπάζης εκπροσωπούσε όλη εκείνη τη γενιά των φιλομαθών εμπόρων και ναυτικών που ταξιδεύοντας στην Ευρώπη ανοίγονταν σε όλες τις νέες προκλήσεις των επιστημονικών ανακαλύψεων της εποχής του Διαφωτισμού. Και όπως εύστοχα έχει γραφεί από τον Κ.Θ. Δημαρά την εποχή αυτή, οι καραβοκυραίοι και πραματευτάδες δεν φέρνουν μονάχα πλούτη από τις δυτικές χώρες όπου ταξιδεύουν. Μαζί με τα πλούτη φέρνουν τον πόθο μιας καλύτερης ζωής, την πεποίθηση ότι την καλύτερη αυτή ζωή την δίνει η παιδεία στον άνθρωπο, η παιδεία που είναι μητέρα της ελευθερίας. Ο Αδαμάντιος Κοραής σε επιστολή του (14ης Ιουνίου 1820) προς τον Εμμανουήλ Τομπάζη έγραψε: «…μόνη η παιδεία έχει να θεραπεύση τας κοινάς του ταλαιπώρου γένους ημών δυστυχίας, η παιδεία μόνη έχει να μας ελευθερώση από τον ανυπόφορον ζυγόν του αχρειεστάτου Σκυθικού έθνους…»17. Έτσι, οι αδελφοί Τομπάζη που προεπαναστατικά είχαν ενστερνιστεί το αίτημα για την παιδεία του έθνους, κατά τη διάρκεια της επανάστασης υπηρέτησαν με αυτοθυσία μέσα από καίριες θέσεις το αίτημα για την ελευθερία του.
Tο όργανο αυτό της φυσικής λοιπόν, που πριν 108 χρόνια εισήχθη στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο,
δεν αποτελεί ένα απλό τεκμήριο των γνώσεων και των επιστημονικών αναζητήσεων του Τομπάζη, αλλά
αναδεικνύει κυρίως ότι το όραμα του για την ελευθερία της πατρίδος γεννήθηκε μέσα από την παιδεία
και τον πόθο για την ελευθερία του πνεύματος.”
Μία από τις δύο μηχανές ηλεκτρισμού που είχε ο Εμμανουήλ Τομπάζης αποτελούσε δώρο του Κορσικανού διπλωμάτη Carlo Andrea Pozzo di Borgo (1764-1842). Πρόκειται για την ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden5 που εφευρέθηκε το 1766 από τον Άγγλο J.Ramsden (1735- 1800)
Ζυγούρη, Ν. (2009)
Προσέφεραν βοήθεια σε Έλληνες μετά από καταστροφές και αποτυχημένες εξεγέρσεις. Οι Έλληνες των παροικιών άπλωσαν χέρι βοήθειας για να ελευθερώσουν από την τουρκική αιχμαλωσία πολλούς αδελφούς Έλληνες. Ιδίως, μετά την καταστροφή της Χίου, και ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα του Αδ. Κοραή οι Έλληνες αστοί της Οδησσού προσέφεραν χρήματα για την εξαγορά αιχμαλώτων ή μεσολάβησαν, ώστε να συγκεντρωθούν αυτά. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τα ονόματα των Ελλήνων της Οδησσού, που πρωτοστάτησαν στο κίνημα αυτό: Δ. Ιγγλέσης, Β. Σχινάς, Α.Μαύρος, Θ. Σεραφείμ, Αλ. Κούμπαρος, Β. Γιαννόπολος κ.α.
Έλληνες της Τρανσυλβανίας σε Σίμπιο και Μπρασόφ προσέφεραν καταφύγιο σε ομοεθνείς τους λόγιους, εμπόρους, σπουδαστές από τις Ακαδημίες του Ιασίου και του Βουκουρεστίου και από άλλα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και σ’ όσους προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τις αντεκδικήσεις των Τούρκων στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Συνάμα, παρείχαν και βοήθεια σε πολλούς μαχητές του Αγώνα της ανεξαρτησίας, στηρίζοντας έτσι με τον τρόπο τους τις επαναστατικές δυνάμεις του Ελληνισμού. Μετά την αποτυχία του κινήματος, οι ελληνοβλαχικές παροικίες της Ουγγαρίας υποδέχτηκαν και περιέθαλψαν πολλούς αγωνιστές και βοήθησαν όσους κατέφυγαν σε αυτές, για να μεταβούν από εκεί στον επαναστατημένο ελληνικό χώρο.
Χρηματοδότησαν τον αγώνα.
Ο Χίος Ταμασάκης και ο Σ. Παλαιολόγου, οι οποίοι έγιναν μέλη του φιλελληνικού Κομιτάτου του Άμστερνταμ χρηματοδότησαν αποστολή όπλων στην Ελλάδα το 1822. Ο Ι. Θεοφιλάτος κατά την Κρητική Επανάσταση του 1886, ανέλαβε την πρωτοβουλία να συγκεντρωθούν χρήματα από τους προύχοντες της ελληνικής κοινότητας, για να ενισχυθεί η εξέγερση των Κρητών. Ο ίδιος πρόσφερε είκοσι χιλιάδες χρυσά φράγκα. Την ίδια εθνική δράση ανέπτυξε και κατά την Επανάσταση στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία το 1878, προσφέροντας όχι μόνο οικονομική ενίσχυση στις επαναστατικές επιτροπές και στην ελληνική κυβέρνηση αλλά και τα ίδια του τα πλοία για πολλούς μήνες.
Ίδρυσαν τη Φιλική Εταιρεία που προετοίμασε την Επανάσταση. Οι ιδρυτές και τα μέλη της «Φιλικής Εταιρείας», ήταν στην πλειοψηφία τους οι Έλληνες αστοί. Βασικός στόχος ήταν να συνδράμουν με κάθε μέσο και τρόπο στο έργο της ανεξαρτησίας της πατρίδας. Ο Σκουφάς, ο Ξάνθος, ο Τσακάλωφ, ο Σέκερης, ο Κομιζόπουλος, ο Αναγνωστόπουλος είναι οι πρώτοι εκπρόσωποι της αστικής τάξης, που κίνησαν τα γρανάζια της «Φιλικής Εταιρείας». Εξάλλου, όπως γράφει και ο Ι. Φιλήμων, «η γενναία σύλληψις και η γενναιοτέρα έναρξις της εφαρμογής της ελληνικής ενότητος απέκειτο τη μέση τάξει, την εμπορική ιδίως». Οι πρωτεργάτες της «Φιλικής Εταιρείας» «ήσαν έμποροι και γραμματείς εμπόρων». «Έμποροι εν Μόσχα εκυοφόρησαν την προς επανάστασιν εθνικήν ενότητα· έμποροι εν Οδησσώ εμαιεύσαντο και έμποροι εν Κωνσταντινουπόλει εθήλασαν ταύτην» (σ.3).
Μπασένκο, 2013
Το 1814 η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας οδήγησε σε πιο οργανωμένες κινήσεις και οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες λόγω και του ιδιότυπου καθεστώτος (καθεστώς αυτονομίας με προστάτη τη Ρωσία) αποτελούσαν έδαφος κατάλληλο για προεπαναστατικές διεργασίες. Με ενέργειες Φιλικών, όπως ο Αναγνωστόπουλος, ιδρύθηκαν σε Βλαχία και Μολδαβία εφορείες που φαινομενικά έκαναν εράνους για σχολεία στην Πελοπόννησο, αλλά στην πραγματικότητα τα χρήματα προορίζονταν για άλλους σκοπούς (ταμίας σε μία από τις επιτροπές ήταν και ο Μιχαήλ Χρησταρής). Το Βουκουρέστι ήταν από τα βασικά κέντρα δραστηριοποίησης των μελών της Φιλικής Εταιρείας και μαθαίνουμε πως το 1819 προστέθηκε στην Αρχή της Εταιρείας ο Γεώργιος Λεβέντης, ένας Πελοποννήσιος που εργαζόταν τότε στο ρωσικό προξενείο του Βουκουρεστίου. Η συγκεκριμένη επώνυμη περίπτωση είναι μία ανάμεσα στις δεκάδες περιπτώσεις Ελλήνων του Βουκουρεστίου που μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία. Ορισμένα στατιστικά στοιχεία μας βοηθούν καθώς αποδεικνύουν πως αρκετοί απ’ αυτούς μύησαν και μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία προέρχονταν από την ευρύτερη περιοχή του Βουκουρεστίου (Βλαχία).
Σύμφωνα με έναν κατάλογο του συνόλου των μελών της Εταιρείας, 425 (41%) από τους 1027 που είχαν δηλώσει τον τόπο μυήσεώς τους στην Εταιρεία είχαν μυηθεί στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη νοτιοδυτική Ρωσία (55 στη Βλαχία, 189 στη Μολδαβία και 181 στη Ν. Δ Ρωσία – 122 στην Οδησσό). Οι περισσότεροι απ’ αυτούς που μυήθηκαν στις παραπάνω χώρες είχαν δηλώσει ότι ήταν έμποροι (Βλαχία 62%, Μολδαβία 69%, και Ρωσία 85%). Ακολούθησαν οι ελεύθεροι επαγγελματίες (Βλαχία 18%, Μολδαβία 14% και Ρωσία 4,3%). Τελικά, η Βλαχία και η Μολδαβία αποτελούσαν μια «δεύτερη Ελλάδα» εξαιτίας των Ελλήνων που είχαν ταξιδέψει και παραμείνει εκεί με σκοπό να προσφέρουν εκτός των άλλων και χρηματικά ποσά για την επανάσταση.
Βακάλης, 2007:32-33
Αρχείο Σέκερη
Βακάλης
