Μουσείο Μπενάκη – Το κίνημα του διαφωτισμού και η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας
Παρακολούθηση του video στα αγγλικά: Greek history – The Enlightenment and the founding of the Filiki Etairia https://www.youtube.com/watch?v=6Z7GQVqIVr4
ΕΥΡΩΠΗ:
Η απόρριψη της αυθεντίας, η αναγνώριση της εμπειρικής βάσης των γνωστικών δυνάμεων της ανθρώπινης νόησης και η οικουμενική πρόσκληση για γνώση είχαν σαφείς πολιτικές συνέπειες. Η νέα γνωσιολογία είχε εξισωτικό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι αναγνωρίζονται από τον Διαφωτισμό ως ανεξάρτητες μονάδες, που διαθέτουν δυνάμει ίσες γνωστικές ικανότητες και ισοδύναμες δυνατότητες λογικής κρίσης, που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με κατάλληλη αγωγή. Κατά συνέπεια, ο καθένας θα μπορούσε να διεκδικήσει ίσα πολιτικά δικαιώματα και ίσες δυνατότητες λόγου. Έτσι, ο πολιτικός φιλελευθερισμός, που αναγνώριζε την αυτονομία και τα δικαιώματα του ατόμου, αποτέλεσε τη φυσική πολιτική έκφραση της νέας φιλοσοφίας. Ο φιλελευθερισμός του Διαφωτισμού ενισχύθηκε από την εκκοσμικευμένη θεωρία του φυσικού δικαίου, η οποία καθιέρωνε την αρχή των αναπαλλοτρίωτων ανθρώπινων δικαιωμάτων, ως ουσιαστικό περιεχόμενο της ιδέας της ελευθερίας. Ως πολιτική στάση, ο Διαφωτισμός αντιπροσώπευε την κατάφαση προς όλες τις πρακτικές συνέπειες της χειραφέτησης της ανθρώπινης νόησης από την κηδεμονία της αυθεντίας: διεκήρυσσε τα δικαιώματα του ατόμου, αντιμαχόταν το δεσποτισμό, το φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και την κοινωνική αδικία. Τέλος, σε μια ιστορική στιγμή επαναστατικής έξαρσης, ενστερνίστηκε, ως τη φυσική ιδεολογική του κορύφωση, τα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης των ανθρώπων και των λαών, τα οποία συνέθεταν τη νέα «θρησκεία της ανθρωπότητας»
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Ο χρόνος του ελληνικού Διαφωτισμού ορίζεται ιδίως στις ύστερες δεκαετίες του ΙΗ΄ αιώνα και στις πρώτες του ΙΘ΄, ή, πιο στενά, στην πενηνταετία 1774-1821, δηλαδή λίγο αργότερα από του δυτικού Διαφωτισμού, του οποίου η αρχή ανάγεται ως τον ΙΖ΄ αιώνα, και το τέρμα στους αμέσως πριν από την Γαλλική Επανάσταση χρόνους. […] Η εξέλιξη του Διαφωτισμού στον ελληνικό πνευματικό χώρο θα μπορούσε να διακριθεί σε τρεις περιόδους, που αντιστοιχούν με τρεις περιόδους της γαλλικής παιδείας και εκφράζουν, συμβατικά πάντα αλλά καλά, και την σχέση ανάμεσα στα δύο κινήματα και την χρονική απόκλιση που τα χωρίζει.
Πρώτη, προδρομική περίοδος του ελληνικού Διαφωτισμού είναι εκείνη που εκδηλώνεται με την προβολή του ονόματος του Βολταίρου. Σ’ αυτή την, θολή ακόμη και προδρομική, περίοδο της πορείας της ελληνικής γραμματείας τρία ονόματα εμφανίζονται επαρκώς ενδεικτικά: Θωμάς Μανδακάσης, Ιώσηπος Μοισιόδακας, Ευγένιος Βούλγαρης.
Στην επόμενη περίοδο ισχυρή επίδραση άσκησε στον ελληνικό χώρο η Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία, όπως φαίνεται σε χαρακτηριστικά ελληνικά έργα, με τυπικό εκπρόσωπο στον κόσμο της ελληνικής διανόησης τον φαναριώτη Δημήτριο Φωτιάδη ή Καταρτζή και κοντά του οι οπαδοί του, ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ο Ρήγας Βελεστινλής. Αξιομνημόνευτοι είναι και οι Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς (οι Δημητριείς) με τη Γεωγραφία τους του 1791, τυπική των τότε ελληνικών απασχολήσεων.
Τέλος, η τρίτη περίοδος του ελληνικού Διαφωτισμού είχε στενή σχέση με την κίνηση των Γάλλων Ιδεολόγων, σταθερά προσηλωμένων στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, που όμως αποδοκίμαζαν τη βιαιότητα της εφαρμογής των αρχών αυτών. Του πνεύματος αυτού, γενναίου στη θεωρία αλλά συγκρατημένου για ό,τι αποβλέπει στην πράξη, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος στον ελληνικό κόσμο είναι ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος βέβαια υπερβαίνει τα ειδικά πλαίσια του ελληνικού Διαφωτισμού.
Στην εποχή όμως αυτή της ακμής της ελληνικής παιδείας ο διαφορισμός είναι έκδηλος, και παράλληλα προς τις μέσες τάσεις τις οποίες εκπροσωπεί ο Κοραής, εκδηλώνονται άλλες, ακραίες: από τη μία πλευρά οι τελείως συντηρητικές, οι αντίθετες προς τον Διαφωτισμό που βρίσκονται σε έξαψη· και οι τελείως ριζοσπαστικές από την άλλη. Αντιπροσωπευτικά αυτών των τάσεων έργα είναι: η έντυπη, πεζή σάτιρα, που εκυκλοφόρησε πιθανώς γύρω στο 1789, κείμενο καταπληκτικά βίαιο εναντίον κάθε μορφής κατεστημένου και ονοματίζουμε, συμβατικά ως «Ο Ανώνυμος του 1789». Ύστερα ο «Ρωσσαγγλογάλλος», έργο έμμετρο, του 1805, που παρέμεινε ανέκδοτο, παρ’ όλη την ευρεία, σε χειρόγραφα, κυκλοφορία του· κατηγορεί τον κλήρο, τους Φαναριώτες, τους προεστούς και τους εμπόρους ότι προτιμούν τον τουρκικό ζυγό από την απελευθέρωση της Ελλάδας. Τρίτη η «Ελληνική Νομαρχία», του 1806, πεζογράφημα, που εντυπωσιάζει για την ελευθεροφροσύνη του. Τέλος, οι «Κρίτωνος στοχασμοί», του 1819, έργο πεζό και αυτό, στρεφόμενο ιδίως εναντίον του κλήρου. Το άκρως συντηρητικό πνεύμα εκπροσωπείται στην τότε γραμματεία από το ψευδώνυμο έργο του Αθανάσιου Πάριου «Αντιφώνησις».
Κ.Θ Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός
Η ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού σημειώνεται και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες κατά την Φαναριώτικη περίοδο.
Η εκτενής κριτική στην φαναριώτικη περίοδο των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, όταν από το 1709 ως το 1821, που στο αξίωμα των δύο οσποδάρων (Βλαχίας και Μολδαβίας) εναλλάσσονταν εκπρόσωποι οκτώ οικογενειών Ελλήνων Φαναριωτών, δεν ασκήθηκε μόνο από Ρουμάνους αλλά και από Έλληνες, κατά τον 19ο αιώνα. Εξελίχθηκε μια μακρά, έντονη αλλά και πολύ «εποικοδομητική» συζήτηση για τους Φαναριώτες, που αποκαλύπτει τελικά την πολυσχιδή δράση και την πολύπλευρη όψη αυτής της ηγετικής τάξης Ελλήνων.
Παραθέτουμε κατάλογο Φαναριωτών Ηγεμόνων στα τέλη του 18ου αιώνα ως το 1821.
Εξαιρετική πηγή για την πολιτική, διοικητική και εκκλησιαστική οργάνωση των ρουμάνικων χωρών κατά την φαναριώτικη εποχή είναι το Χρονολόγιο Țipǎu, Mihai, Dominii Fanarioti în Țarile Române 1711-1821, Micǎ Enciclopedie, ed. Omonia, Bucureşti, 2008, πρόλογος Πασχ. Κιτρομηλίδης.
Έλληνες ηγεμόνες της Βλαχίας τον 19ο αιώνα, με έδρα το Βουκουρέστι
Αλέξανδρος Μουρούζης, 1799-1801
Μιχαήλ Σούτσος, 1801-1802
Αλέξανδρος Σούτσος, 1802
Κωνσταντίνος Υψηλάντης, 1802-1806
Αλέξανδρος Σούτσος, 1806
1806-1812 Ρωσική κατοχή
Ιωάννης Καρατζάς, 1812-1818
Αλέξανδρος Σούτσος, 1818-1821
Σκαρλάτος Καλλιμάχης, 1821
Έλληνες ηγεμόνες της Μολδαβίας τον 19ο αιώνα, με έδρα το Ιάσιο
Αλέξανδρος Μουρούζης(Μάρτιος 1792 – Ιανουάριος 1793, Οκτώβριος 1802 -Αύγουστος 1806, Οκτώβριος 1806 – Μάρτιος 1807),
Μιχαήλ Σούτσος (Φεβρουάριος 1793 – Απρίλιος 1795),
Αλέξανδρος Καλλιμάχης (Μάιος 1795 – Μάρτιος1799),
Κωνσταντίνος Υψηλάντης (Μάρτιος 1799- Ιούνιος 1801, 7/14 Δεκεμβρίου1806-Αύγουστος1807, σε αυτή την β΄ ηγεμονία θεωρούμενος ηγεμόνας της Μολδαβίας και της Ουγγροβλαχίας, κάτω από ρωσική κατοχή),
Αλέξανδρος Σούτσος (Ιούλιος 1801 – Σεπτέμβριος 1802),
Σκαρλάτης Καλλιμάχης (Αύγουστος-Οκτώβριος 1806, Ιούλιος 1807 – Ιούνιος 1810, διορισμένος από τους Τούρκους, αλλά δεν έρχεται στη Μολδαβία και Οκτώβριος 1812 – Σεπτέμβριος 1819),
Αλέξανδρος Χαγγερλής (Μάρτιος – Ιούλιος 1807),
Iordache Ruset-Roznoveanu (Δεκέμβριος 1806),
Μιχαήλ Σούτσος (Σεπτέμβριος 1819 – Φεβρουάριος 1821),
Εταιρεία με επίκεφαλής τον Αλέξανδρο Υψηλάντη (Φεβρουάριος-Μάρτιος 1821),
Στέφανος Βογορίδης (φθινόπωρο 1821 -Ιούλιος1822)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Περί Φαναριωτών», Ελληνικός Ρομαντισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1994.
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Φαναριωτισμός», στο: Κ. Θ. Δημαράς, Σύμμικτα Α’ Από την παιδεία στην λογοτεχνία, (επιμ.Αλέξης Πολίτης), Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000.
Βερέμης, Θάνος, Κολιόπουλος, Γιάννης, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια. Από το 1821 μέχρι σήμερα, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2006.
Σφυρόερας, Βασίλειος , «Οι Φαναριώτες. Θεσμικοί ρόλοι μιας χριστιανικής ηγετικής ομάδας», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και δίκαιο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Βακαλόπουλος, Απόστολος, «Οι Φαναριώτες ως φορείς διοικητικής και πολιτικής εξουσίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΑ, (1975).
Πιζάνιας, Πέτρος, «Από ραγιάς Έλληνας πολίτης. Διαφωτισμός και Επανάσταση 1750-1832», στο: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο/Κέδρος, Αθήνα, 2009.
Ν. Iorga, Το βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, μτφρ. Γιάννης Καράς, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 1985.
Tabaki, Anna, Despre Iluminismul Neoelen, Curente de idei şi canale de comunicare cu gândirea occidentalǎ, ed. Omonia, Bucuresti, 2015, προλ. Πασχ. Κιτρομηλίδης. (ελληνική μετάφραση Ελ. Λαζάρ).
Dinu, Tudor, 1.Bucureștiul fanariot. Biserici, ceremonii, războaie (2015), 2.Bucureștiul fanariot. Administrație, meșteșuguri, negoț (2017), 3.Oamenii epocii fanariote. Chipuri din bisericile Țării Românești și Moldovei (2018), και στα ελληνικά «Οι Φαναριώτες στη Βλαχία και τη Μολδαβία, Μια ιστορία μέσω των εκκλησιαστικών προσωπογραφιών», Πορφύρα 2017.