Στα τέλη του 18ου αιώνα, στις ανώτερες σχολές του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού άρχισαν να πραγματοποιούνται πειράματα της φυσικής, με στόχο πάντα διδακτικό. Στο εκλαϊκευμένο διδακτικό έργο του Ρήγα, Φυσικής Απάνθισμα Δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνες, Εκ της Γερμανικής κ΄ Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν, Βιέννη, 1790, περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια τα θεαματικά πειράματα που σίγουρα έχει δει να γίνονται από το δάσκαλο Φυσικής Μαννασή Ηλιάδη, στο Βουκουρέστι, γύρω στα 1780. Επίσης περιγράφει παραστατικά τη χρήση της ηλεκτροστατικής μηχανής. Η στροφή στις επιστήμες είχε για τους Έλληνες ως στόχο την πνευματική ανάπτυξη του έθνους, μέσω της οποίας θα ευδοκιμούσε η αγάπη της ελευθερίας και της πατρίδας. Τα διδακτικά εγχειρίδια των Φυσικών Επιστημών που εκδίδονται στην Ελληνική γλώσσα την ίδια περίοδο, εισάγουν το νέο ευρωπαϊκό πνεύμα των επιστημονικών ανακαλύψεων, με στόχο τον φωτισμό του γένους και την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας. Τον σκοπό αυτό βοηθά η εκλαΐκευση των δυτικών θετικών επιστημών του 18ου αιώνα και αρχικά δεν προκάλεσε αντίδραση της Εκκλησίας ή των συντηρητικών λογίων που σχολαρχούσαν στις Ελληνικές σχολές εκείνη την περίοδο. Οι διάφορες διαφωνίες παρέμειναν σε χαμηλούς τόνους. Όμως η Γαλλική επανάσταση, σαν ακραίο κοινωνικό και πολιτικό γεγονός, συνδέεται άμεσα με το πνεύμα του διαφωτισμού από τους Έλληνες λογίους. Μάλιστα, τόσο από τους φιλικά προσκείμενους όσο και από τους αντιπάλους της, θεωρείται αποτέλεσμα του νέου πνεύματος και όχι μία παράλληλη ιστορική διαδικασία. Οι κοινωνικές, πολιτικές και εκπαιδευτικές διαστάσεις που λαμβάνει, κάτω από τη συγκεκριμένη θεώρηση το πνεύμα του διαφωτισμού, δημιουργεί τις πρώτες ουσιαστικές αντιδράσεις στον Ελληνικό χώρο. Μπροστά στον αναφαινόμενο κίνδυνο για την Ορθόδοξη παράδοση, προσχωρούν στην ομάδα αυτή και λόγιοι μεγάλου διαμετρήματος, που κάποτε υπήρξαν φορείς του νέου πνεύματος, όπως ο Ε. Βούλγαρης.
Ν. Ζυγούρη, Η ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden ένα ιδιαίτερο κειμήλιο στις συλλογές του ΕΙΜ, σ.29-84 https://www.academia.edu/
Όπως μπορεί να παρατηρήσει ο μελετητής όμως, οι πιστοί θεράποντες των φυσικών επιστημών παραμένουν πιο σταθεροί στο νέο πνεύμα του φιλελευθερισμού και ως προς το γλωσσικό ζήτημα προσανατολίζονται επίμονα στην φυσική ομιλούμενη ελληνική.
Μια άλλη εκδήλωση της αναγεννητικής προσπάθειας των Ελλήνων ιατρών στα κείμενά τους προσπαθούν να πλάσσουν τους καινούργιους ελληνικού ιατρικούς όρους, να καταρτίσουν την ελληνική ιατρική ορολογία και όπως έχουμε δείξει οι απαρχές της σύγχρονης ελληνικής ιατρικής ορολογίας επισημαίνονται στην περίοδο αυτή της νεοελληνικής αναγέννησης κατά την προεπαναστατική εποχή. Πρωτοπόρος ο Μανασσής Ηλιάδης.
Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Διαφωτισμός και Επανάσταση. Η συμμετοχή των γιατρών, Ανακοίνωση στην Δ΄ Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Ναυτική Ιατρική στην Επανάσταση του 1821» Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών 26 Φεβρουαρίου 2011.http://www.karaberopoulos.gr/el/arthra-anakoinwseis/diafwtismos-epanastasi/
ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Στα τέλη του 18ου αιώνα, στις ανώτερες σχολές του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού άρχισαν να πραγματοποιούνται πειράματα της φυσικής, με στόχο πάντα διδακτικό. Στο εκλαϊκευμένο διδακτικό έργο του Φυσικής Απάνθισμα, ο Ρήγας (1757- 1798) περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα θεαματικά πειράματα που σίγουρα έχει δει να γίνονται από το δάσκαλο Φυσικής Μαννασή Ηλιάδη, στο Βουκουρέστι, γύρω στα 1780.
Μανασσής Ηλιάδης (Μελενίκο Βουλγαρίας, 1730-1805), Σε προχωρημένη σχετικά ηλικία, γύρω στα 40, αποφάσισε να συμπληρώσει τις σπουδές του στην Ιταλία με ιατρική. Με χορηγία του φιλοπρόοδου ηγεμόνα της Βλαχίας, Αλέξανδρου Υψηλάντη, πήγε στη Γερμανία για να ειδικευτεί στις φυσικές επιστήμες. Επιστρέφοντας αργότερα στη Βλαχία, έφερε μαζί του διάφορα όργανα και σκεύη για την εποπτική και πειραματική διδασκαλία της φυσικής και της χημείας. Έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης, εγκαταστάθηκε στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου το πρώτο «πειραματικόν θέατρον» ή, αλλιώς, «ταμείον της φυσικής ιστορίας», όπως ονομάστηκε το νεοσύστατο εκείνο εργαστήριο. Διευθυντής της Ακαδημίας από το 1780, ο Ηλιάδης. επιδόθηκε με ενθουσιασμό στη διδασκαλία όχι πια της παραδοσιακής κορυδαλλικής φιλοσοφίας, αλλά της χημείας και της «πειραματικής φιλοσοφίας» (δηλαδή της φυσικής), τις μόνες επιστήμες, όπως έλεγε, που μπορούν να μας αποκαλύψουν την πραγματική αλήθεια για τη φύση. (https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/e/5/metadata-02-0000813.tkl)
Ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου, επί Φωτιάδη, διδάσκει μαθηματικά και φυσική πειραματική αλλά και φιλολογικά/φιλοσοφία και συγγράφει: Πειραματική Φυσική, Ρητορική (1805) που εκδίδονται βέβαια στη Βιέννη. Σε συνεργασία με τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχία καταρτίζεται το νέο πρόγραμμα σπουδών για την Ακαδημία: Διαίρεση των μαθημάτων σε τρεις παράλληλους κύκλους 1. Επιστήμαι (μαθηματικά, φυσικά, χημεία, γεωγραφία, μεταφυσική, λογική και ηθικη), 2. Φιλολογία (ρητορική, ποιητική, ιστορία, αρχαιολογία), 3. Γλώσσαι (ελληνικά, λατινικά, γαλλικά, ρωσικά, γερμανικά). Το λύκειο εμπλουτίστηκε με σύγχρονα μέσα και κατάλληλα συγγράμματα που στεγάστηκαν σε νέο κτίριο Βιβλιοθήκης και ταξινομήθηκαν κατά την «ευρωπαϊκήν τάξιν». Τα όργανα φυσικής και χημείας τοποθετήθηκαν σε ειδικό χώρο που χρησιμοποιούταν για πειράματα και μάλιστα παρουσία κοινού.
Πρίντζιπας, Γεώργιος Θ., «Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος: ένας πρωτοπόρος δάσκαλος του γένους», 1984.
Στέφανος Κανέλλος Γεννήθηκε το 1792 στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε φυσικές επιστήμες και δίδαξε μαθηματικά και φυσική ιστορία στη Σχολή του Βουκουρεστίου που διήθυνε ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος. Όταν ξέσπασε η επανάσταση ο Κανέλλος εγκατέλειψε τη διδασκαλία και πολέμησε με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.
Βενιαμίν ο Λέσβιος γεννήθηκε Λέσβου το 1759 ή το 1762 και πέθανε το 1824 στο Ναύπλιο. Ιερωμένος. «ο Γαλιλαίος των Βαλκανίων». Στο Παρίσι άνοιγε τότε το περίφημο Ανώτερο Διδασκαλείο, όπου πιθανότατα ο Βενιαμίν παρακολούθησε τα μαθήματα της Φυσικής και των Μαθηματικών, της Μετεωρολογίας και της Αστρονομίας, αναδίφησε αχόρταγα τις βιβλιοθήκες και μελέτησε στο πρωτότυπο υπομνήματα του μεγάλου Λαβουαζιέ , τον οποίον θαύμασε απεριόριστα. Όταν δίδασκε την σύγχρονή του Αστρονομία, εξέφραζε με κάθε ευκαιρία τον θαυμασμό του για τις νέες τηλεσκοπικές ανακαλύψεις. Είχε διδάξει στις Κυδωνίες και στο Βουκουρέστι, στην έδρα της Φιλοσοφίας. Η διδασκαλία του περιλάμβανε μαθήματα φιλοσοφίας, φυσικομαθηματικών, αστρονομίας, καθώς και τη διεξαγωγή πειραμάτων σε κοινό. Όπου δίδασκε αποκτούσε μεγάλη φήμη, αλλά λόγω του περιεχομένου της διδασκαλίας του κατηγορήθηκε από την Εκκλησία ως άθεος.
Το πνευματικό του μέγεθος φαίνεται όμως στην Αριθμητική, Άλγεβρα και Γεωμετρία, στη μνημειώδη Φυσική του την Μεταφυσική και την Ηθική του. Στη Φυσική του, ο Βενιαμίν περιλαμβάνει τα εξής: -Περί των κεντρικών δυνάμεων. -Η κίνηση των ουρανίων σωμάτων. -Περί παραλλάξεως και εκκεντρότητος. -Περί της αιτίας της κινήσεως των πλανητών, των υποπλανητών (δορυφόροι) των κομητών και των απλανών. -Περί τηλεσκοπίων.
Για να γράφονται τα διδακτικά βιβλία σε απλούστερη γλώσσα : «Τρεις είναι οι λόγοι κυρίως υπό των οποίων προαχθείς προέκρινα το απλούν ύφος από του ελληνικού. 0 πρώτος μεν είναι διότι η σαφήνειαν οσάκις τα πράγματα εκτίθενται απλοϊκώς, προσλαμβάνει επίτασιν. Ο δεύτερος δε διότι τα εκτεθειμένα απλοϊκώς γίνονται νοητά και αυτοίς τοις μη αψαμένοις γραμματικής. Ο τρίτος δε διότι καλόν είναι τέλος, οι Έλληνες αύτοι να γράφωσιν είτε περί των επιστήμων, είτε και περί πραγμάτων άλλων, εν τη τετριμμένη, εν τη κοινή διαλέκτω αυτών. Έκαστος γινώσκει, πως πάντα τα έθνη της Ευρώπης γράφουσιν εν τω νυν, έκαστον εν τη ιδιαζούση διαλέκτω του, τόσον περί των επιστημών όσον και περί πάσης ετέρας ύλης της πολυμαθείας», σημειώνει στο «Θεωρία τής Γεωγραφίας» εν Βιέννη το 1781.
Σωτηράκης, Νίκος , Βενιαμίν Λέσβιος Μέρος Α΄ Βιογραφία, ανατύπωση, Μυτιλήνη 1939.
Ιώσηπος Μοισιόδακας: Για τις παραδόσεις των μαθηματικών, μεταφράζει το καλοκαίρι του 1765 τα Στοιχεία Γεωμετρίας του Andrè Tacquet, προσπαθώντας έτσι να βελτιώσει τις απαρχαιωμένες πηγές και μεθόδους διδασκαλίας των μαθηματικών στα ελληνικά σχολεία. Αντί της ρητορικής και της γραμματικής της αρχαίας γλώσσας, δίδασκε νεότερα μαθηματικά και φυσική· αντί της σχολαστικής λογικής και της οντολογίας ακολουθούσε την ορθολογική μέθοδο και τον εμπειρισμό. Ο Μοισιόδακας συνειδητά ήταν από τους πρώτους στοχαστές που τάχθηκε υπέρ της απλής γλώσσας του λαού, στηρίζοντας αυτή του την προτίμηση σε επιχειρήματα κοινωνικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα. Περιόδευσε στις ελληνικές παροικίες της Κεντρικής Ευρώπης, Βιέννη, Βενετία, Τεργέστη, όπου συνέγραψε και εξέδωσε. Εκεί συνάντησε φίλους εμπόρους, κυρίως Μοσχοπολίτες, Σιατιστινούς, και Καστοριανούς στην Ουγγαρία. Οι άνθρωποι αυτοί, οι «τιμιώτατοι» και «πολύπειροι» έμποροι, που οι ανάγκες του εμπορίου και των συναλλαγών τους, τους έμαθαν να εκτιμούν τα γράμματα, τη γλωσσομάθεια και τις επιστημονικές γνώσεις, τον δέχτηκαν με εγκαρδιότητα και συμπαραστάθηκαν στις προσπάθειές του σε αντίθεση με την «κλειστή» κοινωνία των αυλικών, των μισαλλόδοξων ιερωμένων και των κενόδοξων γραμματιστών των Ηγεμονιών.
Χαράλαμπος Σπυρόπουλος , Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730-1800), «ο μεγάλος άγνωστος της νεοελληνικής παιδείας» http://eranistis.net/wordpress/2014/01/05
