Στις σημειώσεις του μαθήματος “Ανάπτυξη Συστημάτων Ηλεκτρονικής Μάθησης” του Γ΄ Εξαμήνου (Διδάσκων: καθηγητής κ. Δημήτριος Γ. Σάμψων) του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων του Παν. Πειραιώς, έχω κρατήσει τη σημείωση: “ολιστική προσέγγιση“. Μου άρεσε, φαίνεται, πολύ και το σημείωσα, ή μάλλον δεν είχα κατανοήσει επακριβώς τι σημαίνει. Αλήθεια, τι σημαίνει “ολιστική προσέγγιση” στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό; Και πώς μπορεί να εφαρμοστεί;

Ο Daniel H. Pink στο βιβλίο του ?A Whole New Mind: Why right-brainers will rule the future? (2005, Riverhead Books, New York) αναφέρεται στο design, προσεγγίζοντάς το γενικότερα, θεωρώντας το μια από τις 6 κλίσεις-δεξιότητες που θα πρέπει να ενισχύσουμε και που εδράζουν στο δεξί εγκεφαλικό ημισφαίριο. Αυτό που μέχρι πρότινος θεωρούνταν ένα κατάλοιπο από τα πρώτα αναπτυξιακά στάδια του ανθρώπινου είδους, ένα όργανο μάλλον “χαζό” και άνευ σημασίας, χώρο έδρασης των ενστίκτων, αφού από το 1860 ο Γάλλος νευρολόγος Paul Broca είχε ανακαλύψει ότι η ικανότητα της ομιλίας εδράζει σε τμήμα του αριστερού ημισφαιρίου, ενώ μια δεκαετία αργότερα ο Γερμανός νευρολόγος Carl Wernicke ανακάλυψε ότι εκεί εδράζει και η ικανότητα κατανόησης της γλώσσας.

Οι αντιλήψεις άλλαξαν από τη δεκαετία του 1950, όταν ο Roger W. Sperry μελέτησε ασθενείς με επιληπτικές κρίσεις που είχαν υποβληθεί σε λοβοτομή (αφαίρεση του συνδέσμου των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων) και συμπέρανε ότι το δεξί ημισφαίριο δεν είναι καθόλου κατώτερο σε αξία από το αριστερό, αλλά σε κάποιες λειτουργίες πολύ ανώτερο! Έτσι διαπιστώθηκαν οι δύο διαφορετικοί τρόποι σκέψης στα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια: το αριστερό ημισφαίριο λειτουργεί σειριακά, είναι εξαιρετικό στην ανάλυση και ελέγχει την ομιλία. Το δεξί ημισφαίριο λειτουργεί κρίνοντας ολιστικά, αναγνωρίζει πρότυπα (patterns– Gestalt αντίληψη) και ερμηνεύει συναισθήματα και μη λεκτικές εκφράσεις. (σελ. 14)

Η γραφή και ο τρόπος γραφής (από αριστερά προς τα δεξιά) που από τους Έλληνες διαδόθηκε στον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, ενίσχυσε το αριστερό ημισφαίριο, δημιουργώντας τον «αλφαβητικό νου». Το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει σημαντικές κινήσεις, όπως είναι το γράψιμο, το φαγητό ή το χειρισμό ενός ποντικιού. Είναι πολύ καλό στην αναγνώριση σειριακών γεγονότων, όπως είναι η ομιλία, η κατανόηση του λόγου των άλλων, η ανάγνωση και η γραφή.

Αντίθετα, το δεξί ημισφαίριο έχει την ικανότητα ταυτόχρονης ερμηνείας των πραγμάτων. Μπορεί να δει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: π.χ. να βλέπει όλα τα τμήματα ενός γεωμετρικού σχήματος και να αντιλαμβάνεται το σχήμα του ή να βλέπει όλα τα στοιχεία μιας κατάστασης και να καταλαβαίνει τι τρέχει. Είναι ιδιαίτερα ικανό στην ερμηνεία εκφράσεων του προσώπου. Καταλαβαίνει όχι τόσο τι λέγεται (αριστερό ημισφαίριο) αλλά πώς λέγεται κάτι: τον επιτονισμό, τις συναισθηματικές αποχρώσεις που ενυπάρχουν στο λόγο ή σε μια έκφραση του προσώπου ή σε ένα βλέμμα. Βοηθάει στην κατανόηση μεταφορών. Συνοψίζοντας, θα λέγαμε: το δεξί ημισφαίριο είναι η εικόνα, ενώ το αριστερό είναι οι «χίλιες λέξεις» (σελ. 19). Το αριστερό ημισφαίριο αναλύει τις λεπτομέρειες, ενώ το δεξί συνθέτει την εικόνα.

(σελ. 26).

Οι λειτουργίες του αριστερού εγκεφάλου περνούν ολοένα και περισσότερο στην καθημερινή μας ζωή. Για τις βιομηχανίες δεν είναι αρκετό να κατασκευάσουν ένα προϊόν που να είναι οικονομικό και λειτουργικό: πρέπει να έχει και αισθητική αξία, ομορφιά, μοναδικότητα και νόημα. Η επιδίωξη του σκοπού και του νοήματος έχει γίνει εσωτερικό τμήμα της ζωής μας. Οι άνθρωποι σε όλους τους τομείς προσπαθούν να δουν έξω από την καθημερινότητα της ζωής τους ένα ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς (context). Οι νέες τεχνολογίες με τους υπολογιστές έρχονται να αντικαταστήσουν πολλές από τις λειτουργίες του αριστερού εγκεφάλου: την λογική που στηρίζεται σε κανόνες, τον υπολογισμό, την σειριακή σκέψη. Αυτό όμως που δεν μπορούν να αντικαταστήσουν είναι λειτουργίες του δεξιού εγκεφάλου: την δημιουργικότητα, την άδηλη (tacit) γνώση, την ενσυναίσθηση, τον ολιστικό τρόπο σκέψης. Γι? αυτό και τα εκπαιδευτικά συστήματα των περισσότερων χωρών προσπαθούν να ενισχύσουν την δημιουργικότητα, την καλλιτεχνική ικανότητα και το παιχνίδι. Δεν είναι τυχαίο ότι η πιο επικερδής εξαγωγή της Ιαπωνίας δεν είναι τα αυτοκίνητα ή τα ηλεκτρονικά, αλλά η pop κουλτούρα. (σελ. 53)

Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες, ο δείκτης ευφυϊας (IQ) έχει ελάχιστο ποσοστό στην εξασφάλιση της επαγγελματικής επιτυχίας ενός ατόμου (μόνο 4-10%). Πιο σημαντικές είναι ικανότητες που δεν μπορούν να αξιολογηθούν ποσοστικά (φαντασία, παιγνιώδης διάθεση, κοινωνική δεξιότητα, ικανότητα ενσυναίσθησης και συμπάθειας-φροντίδας). (σελ 58-59)

Στην «εποχή του νου» (Conceptual Age) πρέπει να συμπληρώσουμε τις λειτουργίες του δεξιού εγκεφαλικού μας ημισφαιρίου κατακτώντας 6 σημαντικές κλίσεις-ταλέντα: (σελ. 65-66).

• σχεδιασμός (design) και όχι μόνο λειτουργία (function)

• εξιστόρηση-περιγραφή (story) και όχι μόνο επιχειρηματολογία (argument) και δεδομένα

• αρμονική σύνθεση των τμημάτων σε ένα όλο (symphony) και όχι μόνο εστίαση (focus) και ανάλυση

• ενσυναίσθηση (empathy) και όχι μόνο λογική (logic)

• παιχνίδι (play), χιούμορ, ευχάριστη διάθεση, γέλιο και όχι μόνο σοβαρότητα (seriousness) και αυστηρότητα

• νόημα (meaning), σκοπός, πνευματική ολοκλήρωση και όχι μόνο συσσώρευση (accumulation)

Στην πιο απλή μορφή του ο σχεδιασμός είναι η δραστηριότητα δημιουργίας λύσεων, δηλαδή κάτι που ο καθένας μας κάνει σε καθημερινή βάση.

Η ευημερία των κρατών και των ατόμων εξαρτάται πλέον από την ύπαρξη καλλιτεχνών ανάμεσά τους. Ανεξάρτητα από την επαγγελματική μας ιδιότητα όλοι θα πρέπει να καλλιεργήσουμε μια καλλιτεχνική ευαισθησία. Δεν θα γίνουμε σπουδαίοι ζωγράφοι, αλλά όλοι πρέπει να μπορούμε να κάνουμε σχεδιασμό.

Ο σχεδιασμός είναι μια κλίση που απαιτεί κλασική ολιστική προσέγγιση. Είναι ένας συνδυασμός ευχρηστίας και σπουδαιότητας. Δεν αρκεί κάποιος να φτιάξει ένα διαφημιστικό φυλλάδιο που να διαβάζεται εύκολα και γρήγορα (utility)? θα πρέπει να γεννάει ιδέες και συναισθήματα πέρα από τις λέξεις (significance).

Χάρη στην εξελιγμένη τεχνολογία ο καλός σχεδιασμός είναι εφικτός σήμερα περισσότερο από ποτέ. Καθώς όμως υπάρχει πληθώρα από υλικά και αντικείμενα, είναι και μεγαλύτερη η ανάγκη για διαφοροποίηση.

Ο σχεδιασμός είναι διαθεματικός και διεπιστημονικός. Παράγει ανθρώπους που μπορούν να σκεφτούν ολιστικά.

Να, λοιπόν, γιατί πρέπει όλοι μας, και κυρίως όσοι σχεδιάζουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες, σενάρια, ρόλους και εκπαιδευτικό περιεχόμενο να έχουμε υπόψη μας την αξία του σχεδιασμού. Να μην βλέπουμε το δέντρο (περιεχόμενο), αλλά το δάσος (λειτουργική αλλά και αισθητική αξία μέσα στο γενικότερο πλαίσιο αναφοράς).