H έννοια της Συναισθηματικής Νοημοσύνης

H έννοια της Συναισθηματικής Νοημοσύνης ή του EQ (Emotional Quadrant) διαδόθηκε στο ευρύ κοινό, από τον Daniel Goleman με το ομώνυμο βιβλίο του (1995). Οι βασικές κατηγορίες της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι:

1. Αυτοεπίγνωση (self awareness): είναι μια από τις βασικές συναισθηματικές ικανότητες που σημαίνει ότι είναι κανείς  σε θέση να αναγνωρίζει  τα συναισθήματα του  και να τα ονομάζει.  Επίσης μπορεί να αναγνωρίζει τη  σχέση μεταξύ σκέψεων, συναισθημάτων και δράσεων.
2. Διαχείριση συναισθημάτων (Managing emotions):είναι σημαντικό να καταλάβουμε τι κρύβεται πίσω από συναισθήματα. Οι πεποιθήσεις έχουν θεμελιώδη επίδραση στον τρόπο δράσης μας. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό να ασχοληθούμε ουσιαστικά με συναισθήματα όπως ο  θυμός, φόβος, άγχος και θλίψη. Να μάθουμε  πώς να ηρεμούμε  τον εαυτό μας όταν διαταράσσεται.  Με ποιον  τρόπο μπορεί να κερδίσει κανείς χρόνο για να κρίνει  αν αυτό που του έρχεται να  πει ή να κάνει εκείνη τη στιγμή  είναι πραγματικά το καλύτερο που μπορεί  να κάνει.
3. Ενσυναίσθηση (Empathy): για να μπορεί να ενεργεί κανείς κατάλληλα απαιτείται  η κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων.  Είναι σημαντικό να μπορούμε να ακούσουμε τους άλλους, χωρίς να παρασυρθούμε από προσωπικά συναισθήματα. Είναι καλό  να μπορεί να διακρίνει κανείς μεταξύ του τι λένε και κάνουν οι άλλοι από το τι λέει και αποφασίζει να κάνει ο ίδιος.
4. Επικοινωνία (Communicating): Η ανάπτυξη ποιοτικών σχέσεων έχει πολύ θετικό αποτέλεσμα για όλους τους ενδιαφερόμενους. Ο ενθουσιασμός και η αισιοδοξία είναι μεταδοτικά συναισθήματα όπως επίσης και η απαισιοδοξία και η αρνητικότητα. Το να μπορεί κανείς να εκφράζει  τις προσωπικές του ανησυχίες χωρίς θυμό ή παθητικότητα είναι βασικό αγαθό.
5. Συνεργασία: είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς πώς και ποτέ πρέπει να πάρει το προβάδισμα και πώς και πότε να ακολουθήσει, όταν αυτό είναι απαραίτητο για την αποτελεσματική συνεργασία. Η αποτελεσματική ηγεσία δεν ταυτίζεται με την  κυριαρχία, αλλά με την τέχνη του να βοηθάς τους ανθρώπους να δουλεύουν μαζί για κοινούς στόχους. Αναγνωρίζοντας την αξία της συμβολής των άλλων και την ενθάρρυνση της συμμετοχής τους μπορεί συχνά να κάνει περισσότερα καλά απ’ ότι αν έδινε  εντολές ή διαμαρτυρόταν.
6. Επίλυση των συγκρούσεων (Resolving conflicts):Κατά την επίλυση των συγκρούσεων, είναι αναγκαίο να κατανοηθούν οι μηχανισμοί τους και να χρησιμοποιηθούν οι  συναισθηματικές δεξιότητες για την επίλυση τους

Η  σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα – η ανάγκη ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης

Ο Howard Gardner υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ευφυΐα δεν έχει μία και μοναδική μορφή και αναγνωρίζει πολλές μορφές ανθρώπινης ευφυΐας όπως τη Γλωσσολογική ικανότητα, τη Λογική – Μαθηματική, τη χωροταξική ικανότητα, την αισθησιοκινητική, τη μουσική, τη διαπροσωπική, την ενδοπροσωπική, τη Νατουραλιστική.

Τα περισσότερα σχολικά συστήματα επιδιώκουν να αναπτύξουν τα δύο είδη νοημοσύνης (γλωσσολογική και λογική-μαθηματική). Οι μαθητές, σύμφωνα με την ορθολογιστική αντίληψη, αποκτούν όσο το δυνατόν περισσότερες γνώσεις-πληροφορίες. Η σχολική διδασκαλία και μάθηση περιορίζεται στην απόκτηση και επεξεργασία της πληροφορίας, στη στείρα γνώση  και αγνοεί την αξία της βιωματικής μάθησης και των συναισθημάτων. Τα αναλυτικά προγράμματα του σημερινού εκπαιδευτικού συστήματος  προετοιμάζουν τους  μαθητές για την ένταξή τους στην αγορά, οδηγούν στην αύξηση του ατομικισμού, ενθαρρύνουν τον ανταγωνισμό,  αντί για την επίτευξη της συνεργασίας και της αλληλεγγύης.

Από τις λειτουργίες της νοημοσύνης μεγαλύτερη σημασία δίνεται  στην κατανόηση και τη μνήμη. Λιγότερο αναπτύσσονται η κριτική σκέψη, η δημιουργική σκέψη και η λειτουργία της αξιολόγησης, που είναι παραγωγικές λειτουργίες.

Τα συναισθήματα και οι σχέσεις παραμελούνται.  Γι αυτό και η υψηλή σχολική επίδοση σημαίνει  μεγαλύτερη εκτίμηση και αναγνώριση από γονείς, καθηγητές και συμμαθητές. Αντίθετα μια χαμηλή σχολική επίδοση προδιαθέτει δυσμενώς τους άλλους προς το μαθητή. Οι βαθμοί όμως δεν μας πληροφορούν για τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, για την οποία πρέπει να υπάρχει εξίσου ενδιαφέρον, αφού το ζητούμενο είναι ο ψυχικά υγιής άνθρωπος στον οποίο η νοητική ανάπτυξη βρίσκεται σε ισορροπία με την συναισθηματική ανάπτυξη. Επιπλέον το σχολείο δίνει βάρος στο ενδιαφέρον, στην προσπάθεια, στις ικανότητες του μαθητή στα συγκεκριμένα μαθήματα του Σχολείου.  Δεν υποστηρίζει την έκφραση και άλλων  ενδιαφερόντων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων  που μπορεί να έχει ο μαθητής για άλλα αντικείμενα εκτός Σχολείου π.χ. διάφορες μορφές τέχνης, πρακτικές ικανότητες κ.τ.λ.

Η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι απολύτως αναγκαία, γιατί στις μέρες μας υπάρχει μια αυξανόμενη ανησυχία για την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων. Μεγάλο ποσοστό των νέων ﴾περίπου 1 στους 5) έχουν  προβλήματα ψυχικής υγείας.  Τα αγόρια έχουν περισσότερες πιθανότητες να έχουν προβλήματα  διαταραχής  συμπεριφοράς και επιθετικότητας, ενώ τα κορίτσια πιθανότερο να έχουν προβλήματα  κατάθλιψης και άγχους.

Η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης των μαθητών μπορεί να θεωρηθεί ως βασικό μέσο πρόληψης αυτών των προβλημάτων αλλά και ως μέσο αντιμετώπισής τους. Δίνει στους νέους την αίσθηση της αυτο-αποτελεσματικότητας, της υποστήριξης από την οικογένεια, το σχολείο και τους φίλους. Ενισχύει την ικανότητα της αποτελεσματικής επικοινωνίας, της ανάπτυξης στενών και ουσιαστικών σχέσεων,  της ικανοποιητικής διαχείρισης ποικίλων συναισθημάτων, της σωστής επίλυσης προβλημάτων και συγκρούσεων.  Ενισχύει την  αυτοεκτίμηση,  τη συμπάθεια και την ευαισθησία  απέναντι στους άλλους, την ουσιαστική συμμετοχή στη σχολική διαδικασία.

Είναι το Σχολείο το κατάλληλο  πλαίσιο για την ανάπτυξη  της συναισθηματικής νοημοσύνης;

Στο ερώτημα αν και κατά πόσο  το Σχολείο είναι το κατάλληλο πλαίσιο για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης πρέπει να  επισημάνουμε:

• Oι κύριες κατηγορίες Συναισθηματικής Νοημοσύνης δεν είναι κληρονομικοί παράγοντες ή ταλέντα, αλλά επίκτητες ικανότητες και άρα μπορούν να αναπτυχθούν. Είναι καλό να ξεκινά η διδασκαλία νωρίς, να είναι προσαρμοσμένη ανάλογα με την ηλικία, να συνεχίζεται κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής και να συνδυάζει τις προσπάθειες στο Σχολείο, στο σπίτι και στην κοινωνία.
• Η επιστημονική έρευνα,  ιδίως για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος, έχει δείξει ότι οι συναισθηματικές δεξιότητες μαθαίνονται καλλίτερα  από τη γέννηση έως τα τέλη της εφηβείας που διαμορφώνεται η προσωπικότητα. Εξετάζοντας τις υπάρχουσες δομές, το σχολείο είναι η κύρια δραστηριότητα σε αυτή την ηλικιακή ομάδα.
• Πολλοί καθηγητές και γονείς επιμένουν ότι τέτοιου είδους μάθηση δεν είναι θέμα του Σχολείου, αλλά ευθύνη των γονέων. Όμως, στο Δυτικό κόσμο η οικογένεια έχει συρρικνωθεί τόσο από την άποψη του αριθμού των μελών της όσο και από την άποψη του  χρόνου που περνάει κανείς με την οικογένεια σε σύγκριση με αυτές που περνάει  μέσα στο Σχολείο. Πολύ  περισσότερο, οι γονείς δεν είναι πάντα σε θέση να αντεπεξέλθουν  στην προσπάθεια ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης.

• Οι δάσκαλοι μπορεί να διστάζουν να παραχωρήσουν διδακτική ώρα σε θέματα που δείχνουν άσχετα προς τα βασικά στοιχεία της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης. Άλλοι εκπαιδευτικοί μπορεί να νιώθουν αμήχανα αντιμετωπίζοντας το ενδεχόμενο να διδάξουν τέτοια θέματα.
• Χρειάζεται ασφαλώς ειδική εκπαίδευση και σχετική  κατάρτιση των εκπαιδευτικών που να τους προετοιμάζει για ένα τέτοιο έργο.
• Πολλοί μαθητές επίσης μπορεί να έχουν αντιρρήσεις αν νιώθουν  ενός είδους εισβολή στην προσωπική τους ζωή.
• Το να μαθαίνονται τα συναισθήματα στο Σχολείο θα ήταν μια ριζική αλλαγή.   Όμως τα  Σχολεία δεν αλλάζουν τόσο εύκολα και πολλές φορές οι καινοτομίες  συναντούν  μεγάλη αντίσταση από τους καθηγητές, τους μαθητές και τους γονείς.  Χωρίς όμως την ενεργό συμμετοχή τους, δεν είναι δυνατή τόσο μεγάλης εμβέλειας αλλαγή. Μια πιθανή λύση θα ήταν να αρχίσουμε με την επεξεργασία των συναισθημάτων στο  χώρο γύρω από το Σχολείο, όπως για παράδειγμα κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων.
• Από την έρευνα προκύπτει ότι η βελτίωση της συναισθηματικής νοημοσύνης των μαθητών οδηγεί και στη βελτίωση της ακαδημαϊκής τους επίδοσης.
• Το Σχολείο μεταβάλλεται σε μια κοινότητα που νοιάζεται, ένα μέρος όπου οι μαθητές αισθάνονται ότι τους σέβονται, τους φροντίζουν, νιώθουν δεμένοι με τους συμμαθητές, τους δάσκαλους τους ακόμα και με το ίδιο το Σχολείο.

Στην καθημερινή πράξη…

·        Μπορεί να καθιερωθεί  μια τακτική πρωινή συνεδρίαση, στην οποία οι μαθητές να μοιράζονται προσωπικά συναισθήματα όπως ο πόνος λόγω του θανάτου ενός ζώου που το είχαν συντροφιά, η χαρά για μια οικογενειακή εκδρομή κτλ

• Μπορεί να σχεδιαστεί από κοινού  με τους μαθητές μια μέθοδος για να κερδίζει κανείς λίγο χρόνο να σκέφτεται, αντί να αντιδρά αυτόματα, και συχνά επιθετικά.
• Η έκφραση των συναισθημάτων μέσα στην τάξη μπορεί  να βελτιώσει τη συναισθηματική ατμόσφαιρα και μπορεί επίσης να βοηθήσει στην εκτόνωση  συγκρούσεων.
• Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να μιλήσουν για τα δικά τους συναισθήματα για να συμβάλουν στο άνοιγμα αυτού του είδους της επικοινωνίας.
• Η διδασκαλία και ανάπτυξη της δεξιότητας ακρόασης του άλλου είναι πολύ σημαντική.
• Με αφορμή πραγματικά γεγονότα που συμβαίνουν στη τάξη μπορεί να γίνει συζήτηση για σωστή αντιμετώπιση αρνητικών καταστάσεων.
• Η δραματοποίηση στην τάξη διάφορων σεναρίων για σωστό τρόπο διαχείρισης αρνητικών συναισθημάτων είναι βοηθητική.
• Μπορεί ο καθηγητής να ενισχύει και να υποστηρίζει δραστηριότητες κοινές, όπως αθλητικές ομάδες ή άλλες.
• Το παιχνίδι των ρόλων ﴾Role-playing) προσφέρει ευκαιρίες για την έκφραση συναισθημάτων.
• Πτυχές της συναισθηματικής νοημοσύνης μπορεί να διδάσκονται χωριστά αλλά μπορεί επίσης η διδασκαλία να ενσωματωθεί στο καθημερινό πρόγραμμα σπουδών. Γενικά θα μπορούσαν να χωριστούν ενότητες διδασκαλίας. Μια πρώτη για παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η επικοινωνία με στόχο να γνωρίσουν και να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες τα στοιχεία της μη λεκτικής επικοινωνίας, να αποκτήσουν δεξιότητες επικοινωνίας, να μπορούν να δουν τα πράγματα από την οπτική γωνία του άλλου, να αναγνωρίζουν τις δυσκολίες που υπάρχουν στην επικοινωνία. Μια άλλη θεματική ενότητα θα μπορούσε να ήταν σχετική με τα «Συναισθήματα» με στόχο  την αναγνώριση, έκφραση και χειρισμό των συναισθημάτων και η εκμάθηση  εναλλακτικών  τρόπων έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων. Επίσης η «αυτοεκτίμηση» θα μπορούσε να είναι μια άλλη ενότητα με στόχο να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τα θετικά χαρακτηριστικά του εαυτού τους, να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν το ότι οι αδυναμίες και οι δυνατότητές τους είναι φυσιολογικές. Η  «Επίλυση συγκρούσεων» θα μπορούσε να είναι μια άλλη ενότητα με σκοπό να γίνει κατανοητό  ότι τα προβλήματα μπορούν να επιλύονται με τρόπους που να ικανοποιούν όλους τους εμπλεκομένους στο πρόβλημα.

Κατά το Γκάρντνερ «Ήρθε το πλήρωμα του χρόνου να διευρύνουμε τη γνώμη μας για το φάσμα των ταλέντων. Η μόνη και σημαντικότατη συμβολή που μπορεί να προσφέρει η εκπαίδευση στην ανάπτυξη ενός παιδιού είναι να το καθοδηγήσει προς ένα πεδίο όπου τα ταλέντα του θα βρουν χώρο να αναπτυχθούν, όπου θα είναι ευχαριστημένο και θα αποδίδει. Αυτό το έχουμε εντελώς χάσει από τα μάτια μας. Αντίθετα, υποβάλλουμε τους πάντες σε μια εκπαίδευση όπου, αν πετύχουν, το καλύτερο που μπορεί να τους συμβεί είναι να γίνουν καθηγητές σε κολέγια. Και εκτιμούμε τον καθένα στην πορεία ανάλογα με το κατά πόσο ανταποκρίνεται σ’αυτά τα στενά δεδομένα επιτυχίας. Θα έπρεπε να δαπανούμε λιγότερο χρόνο για να κατατάσσουμε βαθμολογικά τα παιδιά και περισσότερο για να τα βοηθάμε να εντοπίσουν τις φυσικές τάσεις τους και τα χαρίσματά τους και αυτά να καλλιεργήσουμε. Υπάρχουν εκατοντάδες τρόποι επιτυχίας και πολλές, παρά πολλές διαφορετικές ικανότητες που θα σας βοηθήσουν να φθάσετε εκεί.» (Goleman, 1997).

Πρέπει να τονίσουμε τέλος τη θέση των ερευνητών ότι όπως ακριβώς δεν αναμένουμε να μάθουν τα παιδιά μια ξένη γλώσσα σε ένα έτος, δεν αναμένεται ότι θα μάθουν κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες σε ένα χρόνο. Χρειάζεται επιμονή και υπομονή από όλους τους εμπλεκόμενους και ασφαλώς η υποστήριξη από τους αρμόδιους φορείς.

Βιβλιογραφία

• Gardner, H. (2000). Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st Century. New York: Basic
• Goleman, D. (1998). Συναισθηματική Νοημοσύνη, Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ»; Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Gottman, J. (2000), Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών: πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη, Ελληνικά Γράμματα.
• Goleman, D. (1999). Η συναισθηματική νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας,   μτφ. Μεγαλούδη Φ. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Goleman, D. (1998). Self Science: The Subject is me (2nd edition) by Karen Stone McCone et al.
• Cook, E., Greenberg, M., & Kusche, C. (1994). The relations between emotional understanding, intellectual functioning, and disruptive behavior problems in elementary school-aged children. Journal of Abnormal Psychology, 22, 205-219.
• Dodge, K., & Garber, J. (1991). Domains of emotion regulation. In J. Garber & K. A. Dodge (Eds.), The development of emotion regulation and dysregulation (pp. 3-11). New York: Cambridge University Press.
• Eisenberg, N., Fabes, R., Guthrie, I., Murphy, B., Maszk, P., Holmgren, R., et al. (1996). The relations of regulation and emotionality to problem behavior in elementary school children. Development and Psychopathology, 8, 141-162.
• M., Kusche, C., Cook, E., & Quamma, J. (1995). Promoting emotional competence in school-aged children: The effects of the PATHS curriculum. Development and Psychopathology, 7, 117-136.
• http–www_connected_org-learn-school_html

της Σμαρώ Ταμπάκη, Εκπαιδευτικού -Ψυχολόγου-MSc Σχολικής Ψυχολογίας, Στελέχους  Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων.