Α’ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Στιχ. 162-279

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

Στ. 162-210: Ο Κρέοντας παρουσιάζεται στους θεατές με μια μεγαλόπρεπη και εντυπωσιακή είσοδο. Η παρουσίαση αυτή είναι εσκεμμένη, ώστε να αρχίσει να διαφαίνεται η υπέρβαση του μέτρου, η ύβρη, και να προετοιμαστεί έτσι η πτώση και η τιμωρία. Ο Κρέοντας αρχίζει μια σειρά από απόλυτες και μεγαλόσχημες εξαγγελίες, που φανερώνουν την επιπολαιότητα και τον εγωισμό του.

Η πρώτη του ρήση αφορά τις προγραμματικές πολιτικές του δηλώσεις που έχουν την εξής διάταξη:

α) δικαιολόγηση της σύγκλησης της γερουσίας: ο σεβασμός προς τον εκάστοτε άρχοντα.

β) πολιτική θέση Κρέοντα: νέος βασιλιάς.

γ) απόψείς για σωστή διακυβέρνηση.

i.        ο άρχοντας πρέπει να παίρνει σωστές αποφάσεις για την πόλη και να έχει παρρησία.

ii.        δεν πρέπει να θεωρεί κανένα φίλο ανώτερο από την πατρίδα.

δ) θεωρητική εφαρμογή των απόψεων αυτών:

i.        δε φοβάται να μιλήσει όταν πρόκειται για τη σωτηρία της πατρίδας

ii.        δε θα θεωρούσε φίλο κάποιον εχθρό της πατρίδας.

iii.        οι γνήσιοι φίλοι αποκτώνται, όταν η πατρίδα ευδαιμονεί.

ε) πρακτική εφαρμογή των απόψεων αυτών:

i.        ο Ετεοκλής, ως υπερασπιστής της πόλης, θα ταφεί με τιμές.

ii.        ο Πολυνείκης, ως εχθρός της πατρίδας, δε θα ταφεί.

στ) τελική αιτιολόγηση της απόφασής του

i.        οι άδικοι δε μπορεί να απολαμβάνουν τις ίδιες τιμές με τους δίκαιους.

ii.        οι φίλοι της πόλης θα τιμώνται ζωντανοί και νεκροί.

Στ. 166-174: Στο σημείο αυτό ο νέος βασιλιάς υπογραμμίζει: α) την αφοσίωση των μελών του Χορού στον οίκο του Λάιου και β) τη νομιμότητα της εξουσίας του. Φαίνεται ότι ο Κρέων δεν εμπιστεύεται το Χορό και προσπαθεί να πετύχει την αναγνώρισή του και την εξασφάλιση ενός σεβασμού και μιας αφοσίωσης όμοιας μ’ αυτήν που περιέγραψε παραπάνω.

Στ. 177: Κοινός τόπος στην αρχαία Ελληνική πολιτική σκέψη είναι η αντίληψη ότι οι ικανότητες, ο χαρακτήρας και οι διαθέσεις του ηγεμόνα δοκιμάζονται και αποκαλύπτονται στον τρόπο που ασκεί την εξουσία. Επειδή ο Κρέοντας δεν έχει δοκιμαστεί ακόμα στην εξουσία, η φράση υποκρύπτει για τους θεατές κάποια ειρωνεία.

Στ. 184-191: Ο Κρέων δείχνει συνέπεια χαρακτήρα. Παρουσιάζεται θεοσεβής, καθώς επικαλείται ως μάρτυρα της αλήθειας των λόγων του Δία. Ενδιαφέρεται κυρίως για την πατρίδα και τη σωτηρία της. Εκφράζει το κοινωνικό και πολιτικό ιδεώδες που επικρατούσε στην Αθήνα την εποχή που παρουσιάστηκε η τραγωδία. Φαίνεται συνετός και ιεραρχεί σωστά τις διάφορες αξίες. Θεωρεί την πατρίδα ως το πολυτιμότερο αγαθό. Η συλλογιστική και η φιλοσοφία του είναι απόλυτα ορθές. Όμως η πρώτη πολιτική του πράξη και απόφαση δεν είναι σωστή, καθώς επιβάλλει ένα νόμο-διάταγμα που έρχεται σε αντίθεση με τον ανθρωπισμό και το άγραφο θεϊκό δίκαιο. Αυτό κλονίζει τη διακηρυγμένη θεοσεβεία του. Σ’ αυτό το σημείο ανατρέπεται η συλλογική του και η αξιοπιστία των προγραμματικών του δηλώσεων.

Στ. 196-206: Στο σημείο αυτό επαναλαμβάνεται το διάταγμα παρ’ όλο που είναι ήδη γνωστό στους θεατές. Αυτό συμβαίνει: α) για να τηρηθεί η συνέπεια στον κανόνα της προοικονομίας των σκηνών, καθώς η Αντιγόνη είχε προετοιμάσει αυτή τη σκηνή και β) για να πληροφορηθεί και ο Χορός το περιεχόμενό του. Σαν νέο στοιχείο προστίθεται εδώ το σκεπτικό πάνω στο οποίο ο Κρέων στηρίζει τις διαμετρικά αντίθετες αποφάσεις που πήρε για τα δύο αδέλφια. Επίσης ο Κρέων παραλείπει ένα ουσιαστικό στοιχείο: την προβλεπόμενη ποινή.

Ο Κρέων στηρίζει την απόφασή του στο συλλογισμό ότι ο Πολυνείκης είναι προδότης. Διαπράττει όμως σφάλμα, γιατί αποδίδει προθέσεις σ’ αυτόν που δεν είχε και πιστεύει πως έχει το δικαίωμα να στερήσει την ταφή από έναν άνθρωπο, έστω κι αν αυτός είναι προδότης.

Για να δικαιολογήσει την απόφασή του ο Κρέοντας χρησιμοποιεί ένα τέχνασμα. Υποστηρίζει ότι δεν πρέπει ο προδότης να τιμηθεί όπως ο υπερασπιστής της πατρίδας, γιατί η εξίσωση συνιστά αδικία σε βάρος του αγαθού. Κανείς όμως δεν είχε την απαίτηση να προσφερθούν οι ίδιες τιμές και στους δύο αδελφούς. Μπορούσε απλώς να γίνει μια τυπική ταφή έξω από τα σύνορα της Θήβας. Αυτό επέβαλλαν οι άγραφοι νόμοι. Ο Κρέων δεν καταλαβαίνει ότι η δικαιοδοσία του έχει κάποια όρια και ότι οι νεκροί δεν ανήκαν στη δικαιοδοσία της πολιτείας.

Η διαταγή του Κρέοντα θα αποτελέσει κριτήριο πολιτικής αφοσίωσης. Όσοι από τους Θηβαίους τολμήσουν να την παραβούν θα είναι εχθροί της πόλης, άρα πολιτικοί αντίπαλοι και υπονομευτές της εξουσίας του Κρέοντα.

Στ. 211-214: Ο Χορός δίνει απόλυτο χαρακτήρα στην εξουσία του μονάρχη. Αυτό μας κάνει να σκεφτόμαστε ότι ο Χορός δεν πιστεύει όσα λέει, γιατί κανένας συνετός άνθρωπος δε θα αναγνώριζε την εξουσία ενός επίγειου μονάρχη πέραν αυτού του κόσμου, δηλαδή στους νεκρούς. Διαφαίνεται στα λόγια, λοιπόν, του Χορού μια ειρωνεία. Φαίνεται ότι ο Χορός έχει τις επιφυλάξεις του για την ορθότητα της διαταγής του Κρέοντα, καθώς υποδηλώνει ότι άλλοι ενδέχεται να έχουν διαφορετική άποψη για το θέμα αυτό. Τα λόγια του Χορού αποτελούν μια διπλωματική απάντηση, η οποία ενέχει έμμεση αποδοκιμασία. Η υποταγή του Χορού στον Κρέοντα προβάλλει έμμεσα το φόβο που νιώθει ο πρώτος απέναντι στο δεύτερο και τον αυταρχικό κι εξουσιαστικό χαρακτήρα του δεύτερου.

Στ. 216: Ο ποιητής σκόπιμα παρουσιάζει το Χορό να παρανοεί την προτροπή του Κρέοντα και να νομίζει ότι του αναθέτει τη φύλαξη του νεκρού. Αυτή η παρανόηση του Χορού και η διευκρίνιση του Κρέοντα αποτελούν στοιχεία δραματουργικής τεχνικής που προοικονομούν και δικαιολογούν την είσοδο του φύλακα και ταυτόχρονα δίνουν την αφορμή για να παρουσιάσει ο Κρέων τις υποψίες του για τους δράστες της ταφής και τα ιδιοτελής τους κίνητρα αυξάνοντας έτσι το ενδιαφέρον των θεατών. Από την άλλη η υπεκφυγή του Χορού υποδηλώνει ότι δεν είναι απόλυτα σύμφωνος με τις σχετικές διαταγές του Κρέοντα.

Στ. 220: Ο Χορός στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε ή να δεχτεί την πρόταση του Κρέοντα και να τον στηρίξει ή να την απορρίψει και να εκδηλώσει ξεκάθαρα την αντίθεση του ή να τη συζητήσει. Ο ποιητής όμως δεν τον βάζει να κάνει τίποτε απ’ αυτά. Στην πρώτη περίπτωση ο Χορός δεν θα μπορούσε να συμφωνήσει με έναν τύραννο και υποστηρίξει μια λανθασμένη απόφαση. Στην δεύτερη περίπτωση ο Κρέων θα οργιζόταν και θα ακολουθούσε μια σύγκρουση με το Χορό, ο οποίος θα έπρεπε να δικαιολογηθεί παραβιάζοντας το λειτουργικό του ρόλο μέσα στην τραγωδία. Παράλληλα θα μείωνε το ρόλο της Αντιγόνης και θα την εμπόδιζε να φτάσει στο ύψος στο οποίο τελικά φτάνει όταν συγκρίνεται με τον Κρέοντα. Ο Χορός λοιπόν παρουσιάζεται να απαντά με αινιγματικό τρόπο, λέγοντας πως δεν είναι κανένας τόσο ανόητος που να θέλει να πεθάνει.

Όπως συμπεραίνουμε από το εύθυμο τραγούδι της Παρόδου και από την απορία που εξέφρασε ο Χορός για το λόγο της ειδικής πρόσκλησής του, δε γνωρίζει το διάταγμα ούτε την ποινή που προβλέπεται. Η υπόθεση που κάνει εδώ ο Χορός για την ποινή εξυπηρετεί το έργο με τρεις τρόπους: α) αποκαλύπτει πως κίνητρο της συμπεριφοράς του Χορού είναι ο φόβος της εξουσίας του Κρέοντα, β) φωτίζει τον τυραννικό και αυταρχικό χαρακτήρα του Κρέοντα και γ) προοικονομεί τη στάση παθητικότητας και αδράνειας που θα τηρήσει ο Χορός στη συνέχεια.

Γενικότερα, ο Χορός από την αρχή βρίσκεται σε ένα δίλημμα που προδίδει σ’ αυτόν κάποια τραγικότητα και τον κάνει να αποκαλύπτεται ως χαρακτήρας. Ταλαντεύεται, λοιπόν, ανάμεσα στην αφοσίωση του προς τον Πολυνείκη, κάτι όμως που θα τον οδηγήσει στην τιμωρία, και στην υποστήριξή του προς τον Κρέοντα, κάτι που θα αποτελέσει προδοσία των δεσμών του με την οικογένεια του Οιδίποδα.

Ο Χορός, πάντως, διαφωνεί με την απόφαση του Κρέοντα και αυτό φαίνεται από τα εξής:

α) δεν υποστηρίζει ανοιχτά και ξεκάθαρα τον νέο άρχοντα

β) απορρίπτει με διπλωματικό τρόπο τις προτάσεις συνεργασίας

γ) μιλά με ύφος τυπικό και ψυχρό

δ) αφήνει να φανεί ότι κίνητρο της παθητικότητάς του είναι ο φόβος.

Στ. 223-236: Ο φύλακας τονίζει το δίλημμα που τον ταλαιπώρησε με τους εξής τρόπους:

i.        χρησιμοποιεί ένα ζωντανό εσωτερικό διάλογο με τη ψυχή του

ii.        παρεμβάλλει έναν ευθύ λόγο γεμάτο με χαρακτηριστικές ερωτήσεις

iii.        χρησιμοποιεί απλό και κοφτό λόγο που στηρίζεται πάνω σε μια βασική αντίθεση: «χωριεις» – «μένεις»

Στ.239: Με μια συσσώρευση αρνήσεων ο φύλακας προσπαθεί να απαλλάξει τον εαυτό του από κάθε ευθύνη. Δηλώνει κατηγορηματικά ότι δε γνωρίζει το δράστη και ότι ο ίδιος δεν είναι ο δράστης. Συμπεραίνει λοιπόν μόνος του ότι θα ήταν άδικο να τιμωρηθεί.

Στ. 249-278: Στους στίχους αυτούς έχουμε τη δεύτερη ρήση του φύλακα, όπου γίνεται η περιγραφή των γεγονότων. Έτσι δίνονται:

α) τα εξωτερικά στοιχεία του τόπου: κανένα ίχνος ούτε από εκσκαφή χώματος ούτε από δράστη.

β) τα χρονικά δεδομένα παρανομίας: η ανακάλυψη του εγκλήματος έγινε νωρίς το πρωί, επομένως η πράξη έγινε πριν χαράξει.

γ) οι λεπτομέρειες της ταφής: όχι τύμβος, αλλά κάλυψη με σκόνη.

δ) ο αποκλεισμός πιθανών υπαίτιων της ταφής: i. δεν υπάρχου ίχνη ζώων και ii. οι φύλακες αρνούνται ότι είναι οι δράστες.

ε) η υποχρέωση ανακοίνωσης των νέων στο βασιλιά: με κλήρο ορίστηκε ο συγκεκριμένος φύλακας.

στ) η αιτιολόγηση της αθυμίας του να παρουσιαστεί στο βασιλιά: με γνωμικό: κανείς δεν αγαπά τον μαντατοφόρο κακών ειδήσεων.

Στ. 251: Ο φύλακας δηλώνει ότι δεν υπήρχαν ίχνη από τροχούς. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να δημιουργήσει στον Κρέοντα την υποψία ότι ο δράστης μάλλον είναι γυναίκα, καθώς οι γυναίκες δεν οδηγούν άρματα· και εφόσον οι γυναίκες συγγενείς είναι επιφορτισμένες με το έργο της ταφής, οι πιθανοί ύποπτοι περιορίζονται στην Αντιγόνη και την Ισμήνη. Ο Κρέων όμως δε μπορεί να σκεφτεί ότι μια γυναίκα θα έδειχνε τέτοια τόλμη.

Στ. 256: Σύμφωνα με τα έθιμα εκείνης της εποχής, όποιος έβλεπε άταφο νεκρό και δεν έριχνε πάνω του σκόνη θεωρούνταν εναγής, δηλαδή μιασμένος. Αυτό δηλώνει ότι ο λαός θεωρεί την ταφή του νεκρού πράξη ιερή και υποχρεωτική. Επομένως, έμμεσα αποδοκιμάζεται το κήρυγμα του Κρέοντα.

Στ. 264: Παρουσιάζονται εδώ δύο είδη θεοδικίας ή θεοκρισίας, με τα οποία απονεμόταν το δίκαιο στις αρχαίες κοινωνίες. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο θεός δε μπορεί να αφήσει τον αγνό και τον αθώο να καεί ή να πεθάνει, επομένως όποιος άντεχε αυτές τις δοκιμασίες ήταν αθώος.

Στ. 278-279: Σημαντικοί στίχοι για την ερμηνεία του έργου, γιατί ο συλλογισμός στον οποίο οδηγούν ενισχύει την υπόνοια του Κρέοντα ότι η πράξη της ταφής είναι έργο των πολιτών του αντιπάλου και ανεβάζουν τη δραματική ένταση.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Κρέοντας: O αρχηγός του κράτους παρουσιάζεται θεοσεβής, εφόσον αποδίδει στους θεούς τη νίκη των Θηβαίων. Στη συνέχεια εκθέτει τις διοικητικές αρχές που θα εφαρμόσει κατά την άσκηση της εξουσίας του. Παρουσιάζεται φιλόπατρις και γενναίος άντρας. Θέλει να προετοιμάσει ψυχολογικά το λαό για το διάταγμά του το οποίο είναι σύμφωνο με το δίκαιο της εποχής. Διαφαίνεται ο εγωισμός του με την χρήση της αντωνυμίας ε γ ω. Είναι απόλυτος και φαίνεται αποφασιστικός.

Ο Κρέοντας ξεσπά οργισμένος. Η αντίδραση του είναι βίαιη. Μιλάει αρχικά με τρόπο προσβλητικό και αναιδήυποψίες του και την οργή του για κάποια αντίδραση ορισμένων ενάντια στην εξουσία του. Η αυταρχικότητα του εκφράζεται ωμά και συμπεριφέρεται εγωιστικά. Πιστεύει ότι έχει το δικαίωμα να διατάζει και να κυβερνά χωρίς διάλογο. Παντού υποπτεύεται αντίδραση και συνωμοσία. Πιστεύει πως αυτοί που διέπραξαν την ταφή είναι ένοχοι και είναι όργανα κάποιων πολιτικών του αντιπάλων. Είναι καχύποπτος και φοβάται για συνωμοσία. στους γέροντες και στη συνέχεια εκφράζει τις

Αναφορικά με το παιχνίδι της εξουσίας, πιστεύει ότι δεν υπάρχουν ευγενείς πράξεις. Αμέσως προεξοφλεί ότι οι βλέψεις κάποιων για την εξουσία και το κέρδος ήταν τα μόνα κίνητρα αυτής της ταφής. Θεωρεί ότι όλος ο κόσμος είναι ένας ανταγωνισμός εξουσίας και συμφερόντων. Για αυτόν δεν υπάρχουν άλλα κίνητρα δράσης, π.χ ανθρώπινα ιδεώδη.

Στίχοι 302 – 331 :

Σ’ αυτή την ενότητα, ο Κρέων συνεχίζει το μονόλογο του και εκθέτει τις απόψεις του γεμάτος αυτοπεποίθηση για την ορθότητα των ιδεών και των αποφάσεών του. Πάντα κάθε τύραννος υποπτεύεται τους αντιπάλους του και βλέπει παντού δολοπλοκίες. Αυτό δηλώνεται με έναν οξύθυμο και ευερέθιστο τρόπο, στοιχείο του χαρακτήρα του Κρέοντα. Πίσω από την επιφάνεια της αυτοπεποίθησης του όμως κρύβεται η βαθύτερη αβεβαιότητά του και η καχυποψία του για τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτή γίνεται φανερή στο ξέσπασμά του και στις απειλές του προς τον φύλακα και τους γέροντες του χορού.

Ο φύλακας παρουσιάζεται και εδώ ένας απλοϊκός τύπος που μέλημά του είναι μόνο να σώσει τη ζωή του. Γνωρίζει το δίκιο αλλά η ταπεινή θέση του, τον κάνει να υιοθετεί στάση δειλή και συνεσταλμένη για να εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Προς το τέλος όμως, πετά κάποιες κουβέντες που δείχνουν ότι αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει. Διακρίνεται μια αυθάδεια όταν σχολιάζει φλύαρα τη συναισθηματική κατάσταση του βασιλιά. Στο τέλος δηλώνει πως δεν πρόκειται να επιστρέψει ακόμα κι αν βρεθεί ο δράστης της ταφής.

Στ.249-278: Στο σημείο αυτό έχουμε τη δεύτερη ρήση του Κρέοντα όπου εκδηλώνεται ο θυμός του ως εξής:

α) επίθεση κατά του Χορού και αντιστροφή της σκέψης των γερόντων για ανάμιξη θεών με το επιχείρημα ότι οι θεοί δεν τιμούν τους αδίκους.

β) άποψη για πιθανότερους υπόπτους: παλιοί πολιτικοί αντίπαλοι.

γ) επίθεση κατά του φύλακα: i. κατηγορία ότι πληρώθηκαν από τους συνωμότες, με επιχείρημα το γνωμικό για τη φιλοχρηματία & ii. απειλές για τιμωρία με βασανιστήρια και θάνατο, με επιχείρημα το γνωμικό για το παράνομο κέρδος.

Στ.280: Ο Κρέοντας οργίζεται με τον ισχυρισμό του χορού ότι πρόκειται για θαύμα, καθώς αυτό μπορεί να σημαίνει ή ότι ο Χορός είναι αντίθετος στην απόφαση του ή ότι προσπαθεί να συγκαλύψει τους ενόχους.

Στ.281: Η άνοια και τα γηρατειά είναι δύο αντίθετα κακά. Συνήθως οι γέροντες είναι συνετοί. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που ξεμωραίνονται. Ο Κρέων αποδίδει στο χορό αυτό που συμβαίνει με τον ίδιο. Ενώ είναι γέρος, φέρεται σαν μικρό παιδί. (τραγική ειρωνεία)

Στ.284-288: Για να αποδείξει ο Κρέοντας ότι ο χορός έχει άδικο χρησιμοποιεί τον εξής συλλογισμό: υπάρχουν δύο περιπτώσεις να είναι η ταφή αυτή θεόσταλτη: α) οι θεοί τιμούν τον Πολυνείκη ως ευεργέτη, κάτι που όμως δεν ισχύει, γιατί αυτός ήρθε για να κάψει τους ναούς των θεών και να καταστρέψει τη χώρα, β) αν όμως ο Πολυνείκης δεν είναι ευεργέτης είναι κακός· αλλά οι θεοί είναι αδύνατο να τιμούν τους κακούς.

Ο Κρέοντας όμως κάνει λάθος, γιατί ο Πολυνείκης δεν είναι προδότης χωρίς καμιά δικαιολογία. Μάλιστα οι Αθηναίοι του 5^ου αι.π.Χ. δε θα τον θεωρούσαν προδότη. Ο Πολυνείκης οργάνωσε αυτή την εκστρατεία, για να διεκδικήσει αυτό που νόμιμα του ανήκε, την εξουσία. Επομένως αυτός που θέτει σε κίνδυνο την πόλη είναι ο Ετεοκλής και όχι ο Πολυνείκης.

Εξάλλου ο Κρέοντας έπρεπε να σκεφτεί και το εξής, ότι όντως οι θεοί δε φροντίζουν για τους προδότες αλλά μόνο οι θεοί του Πάνω Κόσμου και μόνο όσο αυτοί βρίσκονται στη ζωή. Ο Πολυνείκης όμως είναι νεκρός κι ανήκει στη δικαιοδοσία των θεών του Κάτω Κόσμου. Οι θεοί προνοούν για τους νεκρούς, έστω κι αν αυτοί είναι προδότες.

Η τύφλωση του Κρέοντα είναι φανερή. Είναι τόσο βέβαιος ότι έχει δίκιο που δεν μπορεί να σκεφτεί άλλη πιθανότητα. Και σ’ αυτό έγκειται η τραγικότητά του. Μάλιστα πιστεύει ότι έχει τους θεούς με το μέρος του, αφού τους τιμά και προστατεύει τους ναούς τους. Δεν μπορεί να φανταστεί ότι οι θεοί έχουν άλλη άποψη.

Στ.285: αμφικίονας ναούς: στο σημείο αυτό έχουμε αναχρονισμό, καθώς στην εποχή του Κρέοντα δεν υπήρχαν ναοί με κίονες ολόγυρα.

Στ.286: καναθήματα: χρυσός, άργυρος, αγγεία κάθε είδους, αγάλματα, τρίποδες. Για τα αναθήματά του ήταν ονομαστό το μαντείο των Δελφών.

Στ.328: τύχη κρινει: ο φύλακας εκφράζει την αντίληψη των αρχαίων ότι όλα θα γίνουν όπως τα έχει ορίσει η μοίρα, την οποία κανείς άνθρωπος δε μπορεί να αλλάξει. Η Αντιγόνη και ο Κρέοντας θα ακολουθήσουν την μοίρα τους, την πραγμάτωση της οποίας όμως προκαλούν οι ίδιοι με τη στάση και τις αποφάσεις τους.

Στ.291: υπο ζυγω λόφον δικαίως ειχον: η πλήρη υποταγή των πολιτών στις διαταγές του τυράννου δείχνει την αντίληψη του Κρέοντα για τα δικαιώματα της αυταρχικής εξουσίας.

Στ.293: εξεπίσταμαι καλως: με την πρόθεση εξ στο επισταμαι και με το καλως εκφράζεται η μεγάλη αυτοπεποίθηση του Κρέοντα και η βεβαιότητά του για όσα λέει. Ενοχοποιεί ευθέως τους φύλακες που είχαν αναλάβει την επιτήρηση του νεκρού.

Στ.295: αργυρος: τα χρήματα από τη φύση τους δεν είναι κακά. Γίνονται κακά όταν αποκτώνται με παράνομο τρόπο ή γίνεται κακή χρήση τους.

Στ.296-298: Η επανάληψη των δεικτικών αντωνυμιών και οι ασύνδετες προτάσεις τονίζουν ιδιαίτερα τη δύναμη του χρήματος. Ταυτόχρονα φανερώνεται και η ανησυχία του Κρέοντα για τη δική του βασιλική εξουσία. Το χρήμα καταστρέφει τις πόλεις, γιατί προκαλεί τις επιθέσεις, εξαγοράζει πολιτικούς και στρατιωτικούς και βρίσκει προδότες. Ξεσπιτώνει τους ανθρώπους, γιατί αναζητούν το κέρδος ή έχουν οικονομικές διαφορές με τους συγγενείς τους κ.ά.

Στ.302-303: Ο Κρέοντας δείχνει εμπιστοσύνη στη δικαιοσύνη και στη θεία δίκη και πιστεύει ότι όλοι οι παράνομοι τελικά αποκαλύπτονται και τιμωρούνται.

Στ.327: ευρεθείη: πριν μπει ο Κρέοντας στα ανάκτορα, ακούει τις πρώτες λέξεις του φύλακα που τον ικανοποιούν και τον ευχαριστούν κατά κάποιο τρόπο.

Στ.329-330: Ο Κρέοντας δεν ακούει τα τελευταία λόγια του φύλακα που μονολογεί. Δε θα τολμούσε ποτέ ο φύλακας να πει αυτή τη φράση μπροστά στον Κρέοντα.

1. Ο ρήτορας είναι συνεπής στις απόψεις του. Προτείνει στους συμπολίτες του αθηναίους ό,τι ακριβώς είχε προτείνει και την εποχή που βοήθησαν τους Αιγυπτίους (361 π.χ.) ,όταν αυτοί επαναστάτησαν εναντίον του Βασιλιά των Περσών. Είχε δηλαδή προτείνει και τότε να είναι έτοιμοι για μια πολεμική σύγκρουση μαζί του και να προετοιμαστούν κατάλληλα. Αφού λοιπόν βοήθησαν οι Αθηναίοι τους Αιγυπτίους δε θα μπορούσαν να αρνηθούν τη βοήθεια προς τους Ροδίους.

2. Αν ο Δημοσθένης ήταν σύμβουλος του Βασιλιά θα πρότεινε να πολεμάει μόνο για πράγματα που ανήκουν στην κυριαρχία του και όχι για όσα δεν του ανήκουν.

3.Οι Αθηναίοι οφείλουν να πολεμήσουν και να θυσιαστούν για το δίκαιο με σταθερή απόφαση . Ετσι θα αποκτήσουν τη φήμη ότι μάχονται για πρέπουσες αντιλήψεις και σωστά ιδανικά. Με κανένα τρόπο λοιπόν δεν πρέπει να επιτρέψουν στο Βασιλιά να καταλαμβάνει πόλεις με δόλο ή να υποθάλπει εξαπατώντας φιλικές προς αυτόν πολιτικές παρατάξεις μέσα σε αυτές.

4.Οταν κατά το παρελθόν έδιωξαν από τη Σάμο την Περσική φρουρά και την ελευθέρωσαν , ο Βασιλιάς όχι μόνο δεν τους κήρυξε τότε τον πόλεμο ,αλλά μέχρι τώρα δεν έχει αντιδράσει καθόλου. Επομένως γιατί να το κάνει τώρα σε περίπτωση επέμβασης των Αθηναίων στα εσωτερικά της Ρόδου ; Εξάλλου , “κανείς δεν πολεμά για να επεκτείνει τις κτήσεις του με την ίδια ένταση που πολεμά για να διατηρήσει αυτές που του ανήκουν”.

5. Αν οι επιχείρήσεις του Βασιλιά στην Αίγυπτο πηγαίνουν καλά , η Αρτεμισία θα προσπαθήσει να του προσφέρει τη Ρόδο ,όχι από συμπάθεια, αλλά επειδή θέλει τώρα που είναι κοντά της να του προσφέρει μια εκδούλευση, ώστε να κερδίσει την εύνοιά του.

6. Αν οι επιχειρήσεις του Βασιλιά στην Αίγυπτο έχουν κακό τέλος για εκείνον , και αποτύχουν ,τότε το νησί της Ρόδου δε θα χρησιμεύει σε τίποτε στο Βασιλιά ,παρά μόνο ως βάση ελέγχου της σατραπείας της,ώστε να μην μπορεί να κινηθεί εναντίον του. Επομένως προτιμάει η Αρτεμισία να κατέχουν οι Αθηναίοι το νησί ,παρά να να το κατακτήσει ο Βασιλιάς. Ακόμη όμως κι αν επέμβει η Αρτεμισία ,αυτό θα γίνει με τρόπο πρόχειρο και αδέξιο.

7. Συμφέρει στην Αθήνα να διευκρινισθεί ποια ακριβώς είναι η στάση που θα κρατήσει ο Βασιλιάς ‘ δηλαδή πρόκειται να εμπλακεί στην υπόθεση της Ρόδου ή όχι ;Αν όμως εγείρει αξιώσεις ,τότε κινδυνεύει όχι μόνον  η Ρόδος ,αλλά και η Αθήνα και όλοι οι Έλληνες.

8. Οι απόψεις του Δημοσθένη δεν υπαγορεύονται από τη συμπάθεια και τη φιλία που τρέφει για τους Ρόδιους ,ούτε από κάποιο ιδιαίτερο ατομικό συμφέρον ,αλλά μόνον από ενδιαφέρον για το καλό της Αθήνας. Συμμερίζεται βέβαια το μίσος που νιώθουν για τους “προδότες” πρώην συμμάχους τους ,αλλά όμως δεν πρέπει να είναι μνησίκακοι ,γιατί οι Ρόδιοι πήραν το μάθημά τους και δεν πρόκειται να επαναλάβουν το ίδιο λάθος στο μέλλον. Οι Αθηναίοι δεν είναι καλό να απαιτούν την τιμωρία των Ροδίων ,γιατί και οι ίδιοι σε ανάλογα λάθη που έκαναν στο παρελθόν δεν απαίτησαν την παραδειγματική τιμωρία για τους εαυτούς τους.

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ 1-2

Νομίζω ότι πρέπει ,άνδρες Αθηναίοι ,να δίνετε πλήρη ελευθερία λόγου σ’όποιον θέλει απ’ αυτούς που συμβουλεύουν ,επειδή παίρνετε αποφάσεις για τόσο σοβαρά θέματα .Εγώ λοιπόν ,ποτέ ως τώρα δε θεώρησα δύσκολο να σας διδάξω τα καλύτερα (γιατί ,για να μιλήσω απλά όλοι μου φαίνεστε ότι τα ξέρετε παρα πολύ καλά ),αλλά το να σας πείσω να τα πράξετε αυτά.Γιατί ,όταν κάτι αποφασιστεί και ψηφιστεί ,τότε απέχει εξίσου από το να πραγματοποιηθεί ,όσο ακριβώς και πριν να αποφασιστεί.Υπάρχει λοιπόν ένα πράγμα ,από αυτά για τα οποία νομίζω ότι χρωστάτε χάρη στους θεούς ,το ότι δηλαδή στηρίζουν τώρα τις ελπίδες της σωτηρίας τους σ’ εσάς μόνους,αυτοί που πολέμησαν εναντίον σας ,εξαιτίας της αλαζονείας τους όχι παλιά.Αξίζει λοιπόν να χαρείτε με την παρούσα ευκαιρία.Γιατί θα σας συμβεί ,αν σκέφτείτε γι’ αυτή όσα πρέπει ,να διαλύσετε έμπρακτα τις κακολογίες από αυτούς που συκοφαντούν την πόλη μας αποκτώντας ταυτόχρονα καλή φήμη.

ΠΡΟΘΕΣΙΣ 3-4

Γιατί οι Χιώτες και οι Βυζάντιοι και οι Ρόδιοι μας κατηγόρησαν ότι σχεδιάζουμε κακά εναντίον τους και γι’ αυτό το λόγο οργάνωσαν τον τελευταίο αυτό πόλεμο εναντίον μας.Και θ’ αποδειχθεί ότι ο Μαύσωλος που εισηγήθηκε αυτά και τους έπεισε ισχυριζόμενος ότι είναι φίλος των Ροδίων ,τους στέρησε την ελευθερία τους ,ενώ από την άλλη οι Χιώτες και οι Βυζάντιοι που παρουσιάστηκαν ως σύμμαχοι ,δεν έχουν βοηθήσει στις ατυχίες τους.Εσείς όμως, που σας φοβούνταν (θα αποδειχθείτε) μόνοι απ’ όλους αίτιοι της σωτηρίας τους.Και όταν αυτά ιδωθούν απ’ όλους γενικά θα κάνετε τους δημοκρατικούς να έχουν σύμβουλο της δικής τους σωτηρίας σ’ όλες ανεξαιρέτως τις πόλεις αυτό, αν δηλαδή είναι φίλοι σας.Απ’ αυτό κανένα καλό δε θα ήταν  μεγαλύτερο για σας ,από το να πετύχετε ανύποπτη εύνοια απ’ όλους με τη θέλησή τους.

ΠΙΣΤΙΣ 17-20

Προσέξτε όμως κι εκείνο ,άνδρες Αθηναίοι, ότι δηλαδή πολλούς πολέμους έχετε διεξάγει εσείς και με δημοκρατικά ,και με ολιγαρχικά πολιτεύματα.Και αυτό το ξέρετε και οι ίδιοι.Αλλά για χάρη ποιων γίνεται ο πόλεμος με σας ,προς τον καθένα από τους δυο ,αυτό ίσως κανένας από σας δε το σκέφτεται.Για χάρη ποιων πραγμάτων λοιπόν γίνεται ; (Πολεμάτε ) με τα δημοκρατικά πολιτεύματα ή για για ιδιωτικές διαφορές ,επειδή δεν μπόρεσαν να επιλυθούν δημόσια ή για κάποιο κομμάτι γης ή για σύνορα ή για ανταγωνισμό ή για την αρχηγία ‘ εναντίον όμως των ολιγαρχικών πολιτευμάτων (δεν πολεμάτε) για κανένα από αυτά,αλλά για την προάσπιση του πολιτεύματος και της ελευθερίας’ επομένως ,εγώ τουλάχιστον δε θα δίσταζα να πω ότι πιστέυω πως περισσότερο συμφέρει να πολεμούν εναντίον σας όλοι οι Ελληνες  όταν έχουν δημοκρατικό πολίτευμα, παρά να είναι φίλοι σας ,όταν έχουν ολιγαρχικό. Γιατί νομίζω ότι θα μπορούσατε να κάνετε ειρήνη μ’ εκείνους που είναι ελεύθεροι εύκολα όποτε το θελήσετε,νομίζω όμως ότι η φιλία μ’ εκείνους που έχουν ολιγαρχικό πολίτευμα δεν είναι σταθερή.Γιατί με κανένα τρόπο δε θα μπορούσαν να γίνουν οι λίγοι φιλικοί με τους πολλούς και όσοι ζητούν να εξουσιάζουν μ’ εκείνους που έχουν προτιμήσει να ζουν με ισότητα. Απορώ όμως αν κανένας από σας δεν πιστεύει ότι μαζί τους κινδυνεύει κάπως και το δικό μας πολίτευμα ,ενώ κυβερνούνται από ολιγαρχικά καθεστώτα οι Χιώτες και οι Μυτιληναίοι και ενώ οδηγούνται οι Ρόδιοι τώρα δα και σχεδόν θα έλεγα όλοι οι άνθρωποι σ’ αυτή τη δουλεία ,ούτε σκέφτεται αυτό ,ότι δηλαδή με κανένα τρόπο δε θα αφήσουν τη δημοκρατία σας ,αν όλα στις πόλεις οργανωθούν με ολιγαρχικά πολιτεύματα.Γιατί ξέρουν καλά ότι κανείς άλλος δε θα μπορούσε να αποκαταστήσει τα πράγματα στην ελευθερία’ από όποια πλευρά λοιπόν περιμένουν ότι θα μπορούσε να τους συμβεί κάποιο κακό ,αυτή θα θελήσουν να την ανατρέψουν .Πρέπει λοιπόν να θεωρείτε εχθρούς όσων έχουν αδικηθεί τους άλλους που αδικούν μερικούς από αυτούς. Σας συμβουλεύω όμως να νομίζετε κοινούς εχθρούς όλων όσων επιθυμούν την ελευθερία αυτούς που καταλύουν τα πολιτεύματα και τα μετατρέπουν σε ολιγαρχικά.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ   34-35

Αλλά βέβαια δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς τι κάποιος θα κατηγορήσει αυτούς ή θα κατακρίνει τους άλλους ,αλλά δύσκολο είναι να βρει κανείς αυτό, δηλαδή με ποια λόγια ή με ποια πράξη θα επαμορθώσει κανείς αυτά που τώρα δεν είναι σωστά .Ισως λοιπόν ούτε της παρούσας περίστασης είναι να μιλάει κανείς για όλα ΄ αλλά αν μπορέσετε να επικυρώσετε με κάποια συμφέρουσα πράξη όσα έχετε αποφασίσει να πράξετε ίσως τα άλλα το καθένα κάθε φορά θα μπορούσαν να βελτιωθούν.Εγώ λοιπόν νομίζω ότι πρέπει να καταπιαστείτε εσείς σθεναρά μ’ αυτά τα πράγματα και να πράττετε αντάξια στην πόλη μας ,λαμβάνοντας υπόψη ότι χαίρεστε να ακούτε ,όταν κάποιος επαινεί τους προγόνους σας και αφηγείται με λεπτομέρειες τα όσα έχουν πραχτεί από εκείνους και απαριθμεί τα τρόπαια .Να πιστεύετε λοιπόν ότι τα έστησαν αυτά οι πρόγονοί σας όχι για να τα θαυμάζετε βλέποντάς τα ,αλλά για να μιμείσθε τις αρετές εκείνων που τα έστησαν.

ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ «ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ» ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Η Αντιγόνη γνωστοποιεί στην αδερφή της Ισμήνη ότι ο νέος βασιλιάς της Θήβας, ο Κρέοντας , πρόκειται να εκδώσει διαταγή με την οποία θα απαγορεύει την ταφή του αδελφού τους Πολυνείκη , γιατί τον θεωρεί προδότη της πατρίδας του, ενώ αντίθετα θα αποδώσει όλες τις απαραίτητες νεκρικές τιμές στον Ετεοκλή, τον άλλο της αδερφό ως υπερασπιστή της Θήβας . Ζητεί τη βοήθειά της να τον θάψει ,αλλά εκείνη αρνείται . Έτσι,  η Αντιγόνη αποφασίζει μόνη της να εκτελέσει το χρέος της προς τον αδερφό της. Αφού συλλαμβάνεται επ’ αυτοφώρω από το φύλακα που φύλαγε το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, οδηγείται στον Κρέοντα, που την καταδικάζει να περάσει την υπόλοιπη ζωή της σε υπόγεια σπηλιά. Μάταια ο γιος του προσπαθεί να τον μεταπείσει . Ακόμη κι όταν ο μάντης Τειρεσίας τον προειδοποιεί ότι η απόφασή του αυτή θα οδηγήσει στην καταστροφή τον ίδιο και την πόλη , εκείνος τον διώχνει βρίζοντας τον και αποκαλώντας τον αγύρτη. Αίφνης όμως, αντιλαμβάνεται το λάθος του και τρέχει να απελευθερώσει την Αντιγόνη ,για να προλάβει το μίασμα της πόλης. Είναι ωστόσο, ήδη αργά : η Αντιγόνη έχει κρεμαστεί μέσα στη σπηλιά και στα πόδια της κείτεται νεκρός και ο γιος του ο Αίμονας ,που ήταν ερωτευμένος μαζί της κι επρόκειτο να τη νυμφευθεί. Ο Κρέοντας παίρνοντας το γιο του στην αγκαλιά του επιστρέφει στην πόλη μοιρολογώντας τον . Εκεί πληροφορείται πως και η γυναίκα του η Ευριδίκη , έχοντας μάθει το χαμό του γιου της έχει αυτοκτονήσει μέσα στο παλάτι. Η τραγωδία τελειώνει με τον Κρέοντα μόνο του να θρηνεί τους νεκρούς του και την τραγική μοίρα του ζητώντας από το θάνατο να τον λυτρώσει.

• Η τραγωδία παρουσιάστηκε («εδιδάχθη») το 441 π.Χ. στο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα, στα πλαίσια των Μεγάλων Διονυσίων και απέσπασε το α’ βραβείο. Ο Σοφοκλής, γι’αυτή την επιτυχία του, εκλέχτηκε στρατηγός και  ως σύντροφος του Περικλή ανέλαβε το 440 τη στρατηγία στην εκστρατεία κατά της Σάμου.
  

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο Σοφοκλής έζησε τη λαμπρότερη εποχή ακμής της Αθήνας. Η πρώιμη περίοδος της ζωής του συμπίπτει με την κυριαρχική επέκταση του κρά­τους στο εξωτερικό και με την επιβολή της αθηναϊκής ηγεμονίας στις σύμμαχες πόλεις. Στα χρόνια της ωριμότητας του ποιητή το κράτος της Αθήνας βρίσκεται στο απόγειο της δύναμης του. Εμφανίζει θαυμαστή συνοχή και στο εσωτερικό, χάρη στην αδιατάρακτη ακόμα ισορροπία των κοινωνικών δυνάμεων. Η κατάσταση αυτή ανατρέπεται, όταν ο Σοφοκλής φτάνει στα γηρατειά. — Το τέλος της ζωής του ήρθε πριν τε­λειώσει ο πόλεμος και χάρισε στον ποιητή το ευτύχημα να μη γνωρίσει την κατάρρευση.

Όλο αυτό το τόξο, που διαγράφεται στη χρυσή πενηνταετία της Α­θήνας, αναπτύσσεται από το ανοδικό του ξεκίνημα (Μηδικοί Πόλεμοι), μέσα από τη λάμψη μιας καθολικής προκοπής, ως την τελική πτώση προς την καταστροφή (Πελοποννησιακός Πόλεμος), σαν γοργό ιστορικό δράμα. Και μέσα του πλέκονται αναρίθμητα περιστατικά της ανθρώ­πινης δο’κιμασίας, που ο δραματουργός έρχεται να τα επεξεργαστεί και να τα ξεδιαλύνει στο φως.

Νέοι θεσμοί μετατοπίζουν τους παλιούς. Το κράτος ισχυροποιείται, η οικογένεια μένει ατροφική. Οι ευθύνες του ατόμου μεγαλώνουν. Η γνώση δύσκολα παρακολουθεί το ρεύμα των μεταβολών. Ο πειρασμός της δύναμης εκτρέφει την αλαζονεία. Η αγάπη του κέρδους φθείρει τους δεσμούς εμπιστοσύνης. Οι συγκρούσεις των συμφερόντων γίνονται αμείλικτες και οι αντιμαχόμενες επιδιώξεις είναι σχεδόν κανόνας, όχι πια εξαίρεση. Παλιές παραδοχές αχρηστεύονται από τις καινούριες ε­μπειρίες, οι αντιθέσεις μεταξύ των αξιών πυκνώνουν. Η ανθρώπινη ε­πικοινωνία διασπάται. Οι άνθρωποι εκφράζονται με κώδικες ασύμβα­τους ανάμεσα τους, νομίζοντας πως μιλούν την ίδια γλώσσα. Τρομά­ζουν μπροστά στην αγάπη και η φιλία δεν απηχεί στην καρδιά τους. Το ψέμα εισχωρεί ολοένα πιο βαθιά στη ζωή. Για όσα ελπίζουν οι άνθρω­ποι, πολύ συχνά διαψεύδονται. Και ψεύτικες ελπίδες μπορεί να τους βγουν αληθινές. Παίρνουν αποφάσεις, αλλά δεν ορίζουν τις συνέπειες τους. Η πορεία του καθενός στη ζωή ξεφεύγει από τον έλεγχο του. Η τύχη του είναι σαν να μην του ανήκει. Κάποιες ανώτερες δυ­νάμεις κυβερνούν τον κόσμο και καθορίζουν τον ιστορικό μας βίο, σε κατευθύνσεις που για μας τους ανθρώπους μένουν ανεξέλεγκτες. Σ’ έ­ναν κόσμο συγκροτημένο τόσο πολύπλοκα, που θέλει να κινείται όλο πιο ελεύθερα, οι προσωπικές υπαιτιότητες συγχέονται με τις υπερπρο-σωπικές αιτίες: την απρόσωπη άτεγκτη Μοίρα. — Από πού αρχίζει και ως πού εκτείνεται η ανθρώπινη ενοχή; Η δραματουργία του Σοφοκλή εδώ έχει τις θεματικές της πηγές. Ο Σοφοκλής μετέχει στη ζωή της πολιτείας. Παρακολουθεί τις εξελίξεις και από τη θέση του συμμερίζεται τις ευθύνες πολλών κρίσιμων απο­φάσεων. Έγκαιρα όμως διαβλέπει την επερχόμενη φθορά πίσω από την πλησμονή των κατακτήσεων της προόδου. Και έχει τη γενναιότητα να επισημαίνει τις υπερβολές. Για την τραγική του αντίληψη, κάθε υπέρ­βαση των ορίων είναι προμήνυμα πτώσης.

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΘΕΣΕ

Στις τραγωδίες του ο Σοφοκλής επεξεργάζεται τα προβλήματα της ανθρώπινης μοίρας, που γεννιούνται μέσα σ’ έναν κόσμο πολυσύνθετο και με ανοιχτούς τους ορίζοντες της ανάπτυξης του.

Έτσι, στην Αντιγόνη, θα δούμε ότι ο Σοφοκλής αποκαλύπτει τις υπερ­βολές της εξουσιαστικής ροπής, παρουσιάζοντας ως φορέα της έναν ε­πιβλητικό ηγεμόνα (τον Κρέοντα), πλασμένον σαν μερικούς δυναμικούς ηγέτες της κλασικής —ή και οποιασδήποτε άλλης— εποχής. Αυτό είναι ένα βασικό θέμα του έργου. Ας δούμε ακόμα δύο άλλα ενδεικτικά: Ο Σοφοκλής σε διάφορα σημεία του έργου καταγγέλλει την επιδημία της κερδοσκοπίας, που είναι χαρακτηριστικό σύμπτωμα της εποχής του. Αλλού πάλι, επισημαίνει την αποσυνθετική επίδραση του χρήματος, καθώς οι λειτουργίες της αναπτυσσόμενης χρηματικής συναλλαγής διεισδύουν στην κοινωνία της εποχής και φθείρουν τους συνεκτικούς της αρμούς: οι κρίσεις που ο ποιητής διατυπώνει σε τόνο καταγγελίας για το νεοφανή θεσμό του χρήματος, πέρα από τη δριμύτητα του ύ­φους, μαρτυρούν διεισδυτική αντίληψη των κοινωνικών φαινομένων.

Ο Σοφοκλής, παρόλο που κατά καιρούς ανέλαβε υψηλά αξιώματα, δια­τήρησε πάντα την προσωπική χάρη του καλλιτέχνη και πνευματικού ανθρώπου. Αντιμετώπιζε τη σκυθρωπότητα των κρατικών λειτουργη­μάτων με πνεύμα ειρωνείας. Ίσως παρέχει μια ένδειξη γι’ αυτό η ειρω­νική αναφορά της Αντιγόνης (στίχ. 8) στον Κρέοντα ως ‘στρατηγόν’. Σ’ όλες του τις εκδηλώσεις ο ποιητής έδειχνε εκείνη τη νηφάλια ηρεμία που, για μας, είναι αποτυπωμένη στις γλυπτές προσωπογραφίες του.

1. Το δράµα – Η τραγωδία – Το αρχαίο θέατρο
1.1 Ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης)
α) Το δράµα
1. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του δράµατος και τι νέο προσέφερε στο
κοινό σε σχέση µε το έπος και τη λυρική ποίηση;
2. Ποια είναι η προέλευση του δράµατος και µε ποια γιορτή συνδέθηκε;
3. Τι ήταν τα θρησκευτικά δρώµενα και ποια θέση είχαν στις γιορτές των
αρχαίων Ελλήνων;
4. Τι αντιπροσώπευε ο θεός Διόνυσος στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων;
Ποιες τελετές ή εκδηλώσεις συµπεριλάµβανε η λατρεία του; Με ποια
εξωτερικά τους γνωρίσµατα ξεχώριζαν οι οπαδοί του Διονύσου κατά
τη διάρκεια των τελετών που γίνονταν προς τιµήν του θεού;
5. Πότε και ποιος δίδαξε πρώτος το δράµα και ποια στοιχεία δανείστηκε
από τις λατρευτικές τελετές προς τιµήν του Διονύσου;
6. Ποιες ήταν οι γιορτές προς τιµήν του Διονύσου στην Αττική; Να
δώσετε σύντοµες πληροφορίες για τη χρονική τους διάρκεια και για το
τελετουργικό τους µέρος.
7. Τι ήταν το σατυρικό δράµα και ποια η διαφορά του από την κωµωδία;
8. Ποια ήταν τα είδη του δράµατος και σε ποιo από αυτά εµφανίζονταν
οι µορφές των σατύρων;
9. Να γράψετε ένα κατατοπιστικό σηµείωµα για την κωµωδία. Να
αναφερθείτε ιδιαίτερα στην προέλευση, στα θέµατα και στο σκοπό που
υπηρετούσε.
β) Η τραγωδία
1. Ποια είναι η προέλευση της τραγωδίας σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη;
2. Ποιες είναι οι πιο γνωστές απόψεις σχετικά µε την προέλευση της λέξης
τραγωδία και πόσο αξιόπιστες θεωρούνται;
3. Ποια ήταν η συµβολή του Αρίωνα στην εξέλιξη του διθυράµβου;
4. Με ποιες παρεµβάσεις του ο Θέσπης έδωσε νέα µορφή στο διθύραµβο,
ώστε να µετεξελιχθεί σταδιακά σε τραγωδία;
5. Αφού εξηγήσετε τι ήταν το ἅρµα τοῦ Θέσπιδος να εκτιµήσετε τη
συνεισφορά του καθώς και τη συνεισφορά του δηµιουργού του στην
εξέλιξη της τραγωδίας.
6. Ποιες αλλαγές και προσθήκες έγιναν συνολικά στο διθύραµβο, ώστε
να πάρει η τραγωδία την τελική της µορφή;
7. Ποιος είναι ο ορισµός και ποιος ο σκοπός της τραγωδίας κατά τον
Αριστοτέλη; Να αποδώσετε τον ορισµό στα νέα ελληνικά.
8. Ποια στοιχεία επισηµαίνει ο Τ. S. Eliot στη «δράση» της τραγωδίας;
9. Να εξηγήσετε αναλυτικά τους χαρακτηρισµούς τελείας και ἡδυσµένῳ
που αποδίδονται στις έννοιες πράξεως και λόγῳ αντίστοιχα στον
αριστοτελικό ορισµό για την τραγωδία.
10. Ποιος είναι ο ρόλος των εννοιών φόβος, ἔλεος και κάθαρσις στην
τραγωδία σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη;
11. Σε ποια µέρη της τραγωδίας εντοπίζουµε το λυρικό και σε ποια το
επικό στοιχείο;
12. Ποια είναι τα κατὰ ποσόν και ποια τα κατὰ ποιόν µέρη της τραγωδίας;
Να τα αναφέρετε ονοµαστικά.
13. Πρόλογος, επεισόδια, έξοδος, πάροδος, κοµµός: Ποια είναι η θέση τους
στην τραγωδία;
14. Τα επικά µέρη της τραγωδίας αποτελούνται από «συνεχείς λόγους»,
«στιχοµυθίες» και «αντιλαβές». Να εξηγήσετε ποιο είναι το
χαρακτηριστικό γνώρισµα του κάθε στοιχείου και πότε
χρησιµοποιείται.
15. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του κοµµού και σε τι διαφέρει από τις
µονωδίες και τις διωδίες;
16. Ποια είναι η σχέση µύθου και τραγωδίας;
17. ΄Ηθος, λέξη, διάνοια, µέλος, όψη:

α) Ποια είναι η σηµασία των όρων στην αρχαία τραγωδία σύµφωνα µε
τον Αριστοτέλη;

β) Με ποιους όρους αποδίδουµε τις παραπάνω έννοιες στο σύγχρονο
θέατρο;
18. Πώς δηµιουργείται η έννοια της τραγικότητας στο αρχαίο θέατρο και
ποια χαρακτηριστικά αποδίδονται στη µορφή του τραγικού ήρωα;
19. Μέσα από ποιες συγκρούσεις και καταστάσεις αναδεικνύεται ο
τραγικός ήρωας και τι είναι αυτό που τον καταξιώνει στα µάτια των
θεατών;
γ) Αρχαίο θέατρο
1. Ποια ήταν τα βασικά µέρη του αρχαίου θεάτρου;
2. Να περιγράψετε το κοῖλον του αρχαίου θεάτρου.
3. Ἑδώλια, διαζώµατα, κλίµακες: Να εξηγήσετε ποια ήταν η χρησιµότητα
καθενός από αυτά τα µέρη του κοίλου του αρχαίου θεάτρου.
4. Να γράψετε σύντοµα κατατοπιστικά σηµειώµατα για τα παρακάτω
µέρη του αρχαίου θεάτρου: Ορχήστρα, πάροδος, θυµέλη.
5. Σε ποιο µέρος του θεάτρου κινούνταν οι υποκριτές και σε ποιο ο
χορός; Σε τι εξυπηρετούσε αυτή η διαφοροποίηση;
6. Να περιγράψετε τη σκηνή του αρχαίου θεάτρου και να αναφέρετε ποια
ήταν η συνηθισµένη σκηνογραφία.
7. Πού και πότε γινόταν η παρουσίαση των νέων θεατρικών έργων στην
Αθήνα και γιατί επιλεγόταν η συγκεκριµένη εποχή του χρόνου;
8. Τι ήταν η χορηγία και ποιοι την ανελάµβαναν; Ποιες ήσαν οι
υποχρεώσεις του χορηγού;
9. Τι ήταν το λογεῖον, ποια εποχή ξεχώρισε ως µέρος του θεάτρου και
ποιες ανάγκες της παράστασης εξυπηρετούσε;
10. Στο αρχαίο θέατρο διακρίνουµε από τρεις έως πέντε εισόδους των
υποκριτών στη σκηνή και την ορχήστρα, δηλαδή δυο παρόδους και µια
ή τρεις θύρες από την πλευρά της σκηνής. Ποιες σκηνοθετικές ανάγκες
εξυπηρετούσε η κάθε είσοδος;
11. Να εξηγήσετε τι ήταν οι περίακτοι, το θεολογεῖον και το βροντεῖον1.
1 Βλ. λεξικό θεατρικών όρων, διδακτικό βιβλίο, σσ. 419 κ.ε.
12. Ποιος είχε τη γενική επιµέλεια και την ευθύνη για την οργάνωση των
δραµατικών αγώνων στη γιορτή των Ληναίων και ποιος στη γιορτή
των Μεγάλων Διονυσίων; Ποια ήταν τα καθήκοντά τους;
15
13. Να γράψετε κατατοπιστικά σηµειώµατα για τους κριτές και το χορηγό
της τραγωδίας.
14. Ποιες τιµές αποδίδονταν στους ποιητές που νικούσαν σε δραµατικούς
αγώνες και στους χορηγούς τους;
15. Οι περὶ τὸν Διόνυσον τεχνῖται: Ποιο ήταν το έργο τους και σε ποια
σηµερινή τάξη επαγγελµατιών αντιστοιχεί;

[Μετάφραση των αποσπασμάτων που περιλαμβάνονται στην διδακτέα κι εξεταστέα ύλη του μαθήματος]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στίχ. 1-10

ΑΝΤ. Πολυαγαπημένη μου αδερφή Ισμήνη,

άραγε ξέρεις αν υπάρχει καμιά συμφορά που μας κληροδότησε ο Οιδίποδας

και να μην την έστειλε ο Δίας σ’ εμάς όσο ακόμη ζούμε;

Γιατί τίποτε δεν υπάρχει ούτε λυπηρό ούτε γεμάτο συμφορές

ούτε που να φέρνει ντροπή ούτε επονείδιστο

που να μην έχω δει εγώ μέσα στα δικά σου και στα δικά μου βάσανα.

Και τώρα τι είναι πάλι αυτή η δια­ταγή

που λένε ότι διακήρυξε (έβγαλε) ο στρατηγός πριν από λίγο σ’ ολόκληρη την πόλη;

Ξέρεις τίποτα κι έχεις ακούσει;

Ή μήπως σου ξεφεύγει ότι τους αγαπημένους απειλούν

κακά που ταιριάζουν στους εχθρούς;

Στίχ. 11-20

ΙΣΜ. Σε μένα τουλάχιστον, Αντιγόνη,

καμιά είδηση δεν έφτασε για τους αγαπημένους[μου]ούτε ευχάριστη ούτε δυσάρεστη,

αφότου δυο εμείς στερηθήκαμε τα δυο μας αδέρφια,

που σκοτώθηκαν την ίδια μέρα με αμοιβαίο φόνο

κι από τότε που ο στρατός των Αργείων τράπηκε σε φυγή τη νύχτα αυτή

δεν ξέρω τίποτε περισσότερο, ούτε ότι είμαι πιο ευτυχισμένη ούτε πιο δυστυχισμένη.

ΑΝΤ. Ήμουνα σίγουρη,

και γι αυτό ζήτησα να ‘ρθεις στις εξώπορτες του ανακτόρου,

για να τ’ ακούσεις μόνη.

ΙΣΜ. Τι ‘ναι λοιπόν;Γιατί δείχνεις ότι κάποια είδηση σε βασανίζει.

Στίχ. 21-38

ΑΝΤ. Γιατί, από τα δυο μας αδέρφια,

ο Κρέοντας  δεν έκρινε τον ένα άξιο ταφής,

ενώ τον άλλο ανάξιο να ταφεί;

Τον Ετεοκλή διέταξε να τον θάψουν κάτω από τη γη

ώστε να είναι τιμημένος μες στους νεκρούς στον κάτωκόσμο,

αφού του φέρθηκε,καταπώς λεν,με δίκαιη κρίση

και σύμφωνα με το (θρησκευτικό) νόμο,

αλλά το κορμί του Πολυνείκη,

που πέθανε με αξιολύπητο τρόπο,

λένε πως έχει διακηρυχτεί στους πο­λίτες

κανείς να μην το θάψει και να μην το κλάψει,

αλλά να το αφήσουν άκλαυτο κι άθα­φτο,

εύρημα ευχάριστο για τα όρνια που λαίμαργα ψάχνουν

για να βρουν την τροφή τους.

Τέτοια λένε ότι έχει κηρύξει δημόσια

ο Κρέοντας «ο καλός» για σένα και για μένα

—λέω και για μένα—,

και [λένε] ότι έρχεται εδώ

για να τα διακηρύξει δημόσια ώστε να είναι ξεκάθαρα

σ’ αυτούς που δεν τα ξέρουν,

και δε θεωρεί την υπόθεση κάτι ασήμαντο,

αλλά ότι (τον) περιμένει θάνατος με δημόσιο λιθοβολισμό

μπροστά στην πόλη όποιον κάνει κάτι απ’ αυτά.

Έτσι έχουν αυτά για σένα·

και γρήγορα θα δείξεις αν είσαι από ευγενική γενιά και γεν­ναία στο ήθος

ή τιποτένιά από ευγενική γενιά.

Στίχ. 39-68

ΙΣΜ. Αν έτσι έχουν τα πράγματα,τι όφελος θα μπορούσα να φέρω εγώ,δύστυχη,

ό,τι κι αν κάνω;

ΑΝΤ. Σκέψουαν θα με βοηθήσεις και θα συνεργαστείς μαζί μου.

ΙΣΜ. Για ποια επικίνδυνη πράξη μιλάς

Τι τάχα έχεις στο μυαλό σου;

ΑΝΤ. [Σκέψου] αν θα σηκώσεις το νεκρό μαζί μ’ αυτό μου εδώ το χέρι.

ΙΣΜ. Αλήθεια, έχεις στο νου σου να θάψεις αυτόν,

μολονότι απαγορεύεται ρητά στους πολίτες;

ΑΝΤ. Το δικό μου, βέβαια,και το δικό σου αδερφό,

αν εσύ δε θέλεις·

γιατί κανείς δε θα με κατηγορήσει ότι τον πρόδωσα.

ΙΣΜ. Παράτολμη (ή: δύστυχη),μολονότι το έχει απαγορέψει ο Κρέο­ντας;

ΑΝΤ. Μα δεν έχει κανένα δικαίωμα αυτός να μ’ εμποδίσει από τους δικούς μου.

ΙΣΜ. Αλίμονο· σκέψου,αδερφή μου,

πόσο μισητός και ντροπιασμένος μας χάθηκε ο πατέρας,

αφού χτύπησε δυνατά ο ίδιος τα δυο του μάτια με το ίδιο του το χέρι

λόγω των αμαρτημάτων που μόνος του έφερε στο φως·

κι ύστερα η μάνα και η γυναίκα του,διπλό όνομα,

πεθαίνει ντροπιασμένη με μια πλεχτή θηλιά·

τρίτο κακό, τα δυο μας αδέρφια,

που αλληλοσκοτώθηκαν οι δυστυχι­σμένοι

μέσα στην ίδια μέρα,βρήκαν αμοιβαίο θάνατο

με χέρι που σήκωσε ο ένας πάνω στον άλλο.

Και τώρα πάλι, σκέψου πόσο ατιμωτικά θα χαθούμε

εμείς οι δυο, που έχουμε μείνει ολομόναχες,

αν παραβούμε την απόφαση και τη βασιλική εξουσία παραβιάζοντας το νόμο.

Αλλά πρέπει να σκεφτείς το εξής, ότι δηλαδή από τη μια γεννηθήκαμε γυναίκες

και από την άλλη δεν επιτρέπεται να τα βάζουμε με άντρες·

ύστερα,ότι κυβερνιόμαστε από ισχυρότερους,

ώστε να υπακούμε και σ’ αυτά και σ’ ακόμη πιο οδυνηρά απ’ αυτά.

Εγώ λοιπόν θα υποταχτώ στους άρχοντες παρακαλώντας αυτούς που ‘ναι στον

κάτω κόσμο να με συγχωρήσουν,

γιατί κάνω αυτά χωρίς τη θέληση μου·

γιατί το να κάνει κανείς πράγματα ανώτερα από τις δυνάμεις του είναι τελείως ανόητο.

Στίχ. 69-99

ΑΝΤ. Ούτε θα σε παρακαλούσα ούτε θα δεχόμουν, εγώ τουλάχιστον,

με ευχαρίστηση τη σύμπραξη σου,

έστω κι αν τώρα πια ήθελες να με βοηθήσεις.

Αλλά έχε όποια γνώμη θέλεις,

εκείνον όμως εγώ θα θάψω·

θα ‘ναι ωραίο για μένα να θάψω τον αδερφό μου και μετά να πεθά­νω·

θα αναπαύομαι πλάι του αγαπημένη κοντά σ’ αγαπημένο,

αφού διαπράξω μια ιερή παρανομία.

γιατί είναι περισσότερος ο καιρός

που πρέπει να αρέσω σ’ αυτούς που ‘ναι στον κάτω κόσμο

παρά σ’ αυτούς που ‘ναι δω πάνω.

Γιατί αιώνια εκεί θα αναπαύομαι·

μα εσύ, αν το κρίνεις σωστό,

περιφρόνησε όσα είναι άξια τιμής για τους θεούς.

ΙΣΜ. Εγώ δεν τα περιφρονώ αυτά,

από τη φύση μου όμως είμαι ανίκα­νη να ενεργώ αντίθετα με τη θέληση των πολιτών.

ΑΝΤ. Εσύ αυτά μπορείς να τα προφασίζεσαι·

εγώ όμως θα πάω να σωρεύσω χώμα

και να σηκώσω τύμβο για τον πολυαγαπημένο αδερφό.

ΙΣΜ. Αλίμονο, δυστυχισμένη,

πόσο φοβάμαι για σένα!

ΑΝΤ. Για μένα μη φοβάσαι· φρόντιζε για τη δική σου μοίρα.

ΙΣΜ. Όμως τουλάχιστονμην αποκαλύψεις σε κανέναν αυτό το σχέδιο σου,

κράτησε το μυστικό,

το ίδιο θα κάνω κι εγώ.

ΑΝΤ. Αλίμονο, διακήρυξε το σ’ όλους·

πολύ πιο μισητή θα είσαι αν σωπάσεις,

αν σ’ όλους δε διαλαλήσεις αυτά εδώ.

ΙΣΜ. Έχεις ζεστή καρδιά για ψυχρά πράγματα.

ΑΝΤ. Ξέρω όμως ότι είμαι αρεστή σ’ εκείνους που πρέπει περισσότερο ν’ αρέσω.

ΙΣΜ. Ναι, αν βέβαια θα έχεις και τη δύναμη· επιδιώκεις όμως ακατόρθωτα πράγ­ματα.

ΑΝΤ. θα σταματήσω λοιπόν,όταν πια δε θα ‘χω δύναμη.

ΙΣΜ. Καθόλου όμως δεν πρέπει να κυνηγάει κανείς τα ακατόρθωτα

ΑΝΤ. Αν εξακολουθήσεις να λες αυτά, και από μένα θα μισηθείς

και δίκαια θα σε μισεί για πάντα ο νεκρός.

Αλλά άφησε εμένα και τη δική μου αφροσύνη να πάθω αυτό το κακό·

γιατί τίποτε τόσο φοβερό δε θα πάθω, ώστε να μην πεθάνω έντιμα.

ΙΣΜ. Προχώρα λοιπόν,αν έτσι κρίνεις·

αυτό να ξέρεις μόνο,

ότι βαδίζεις ασυλλόγιστη,όμως αληθινά αγαπημένη στους αγα­πημένους σου.

Α’ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Στίχ. 278-331

ΧΟ. Βασιλιά,εδώ και πολλή ώρα στ’ αλήθεια

γυρίζει στο μυαλό μου μήπως είναι κάπως θεόσταλτο το πράγμα αυτό.

ΚΡ. Πάψε,προτού και μένα με τα λόγια σου γεμίσεις με θυμό,

μήπως φανείς ανόητος αν και είσαι γέρος·

γιατί λες ανυπόφορα πράγματα,

όταν λες ότι οι θεοί έχουν έγνοια γι’ αυτόν το νεκρό.

Ποιο απ’ τα δυο, επειδή τον τιμούσαν σαν ευεργέτη, έθαψαν αυτόν,

που ‘ρθε να πυρπολήσει τους περίστυλους ναούς και τα αφιερώματα τους

και να ρημώσει τη γη εκείνων και να καταλύσει τους νόμους;

Ή μήπως βλέπεις οι θεοί να τιμούν τους κακούς;

Δεν είναι δυνατό·αλλά κάποιοι στην πόλη,

από την πρώτη στιγμή της βασιλείας μου,

που με δυσκολία υπέφεραν τη διατα­γή μου,

σιγομουρμούριζαν εναντίον μου κρυφά, κουνώντας το κεφάλι,

ούτε έβαζαν κάτω από το ζυγό τον τράχηλο υπάκουα,ώστε να πειθαρχήσουν σ’ εμένα.

Από αυτούς εδώ τους πολίτες γνωρίζω πολύ καλά

ότι αυτοί, επειδή παρασύρθηκανμε χρήματα,έκαναν αυτά.

Γιατί κανένας θεσμόςστους ανθρώπους δε φύτρωσε άλλος τόσο κακός σαν το χρήμα·

αυτό και πόλεις κυριεύει,αυτό και ξεσπιτώνει τους ανθρώπους,

αυτό και καθοδηγεί και διαστρέφει τις δίκαιες γνώμες των ανθρώπων

να στρέφονται σε αισχρές πράξεις·και δείχνει στους ανθρώπους να κάνουν πανουργίες και να γνωρίζουν κάθε ανόσιο έργο.

Όσοι όμως πληρώθηκαν και έκαναν αυτά εδώ,

αργά ή γρήγορα πέτυχαν ώστε να τιμωρηθούν.

Αν όμως τιμώ και σέβομαι ακόμη το Δία,

κατάλαβε το καλά,με όρκο σου το λέω,

αν δε βρείτε και παρουσιάσετε μπροστά στα μάτια μου το δράστη αυτής της ταφής,

δε θα ‘ναι αρκετός για σας ο θάνατος μόνος,

πριν, ζωντανοί στην κρεμάλα,φανερώσετε αυτή την παρανομία,

για να μάθετε από πού πρέπει να ζητάτε το κέρδος

και στο εξής [από κει] να το αρπάζετε,

και για να καταλάβετε ότι δεν πρέπει να αγαπάτε να κερδίζετε από παντού.

Γιατί μπορείς να δεις απ’ τα παράνομα κέρδη

τους πιο πολλούς να καταστρέφονται,παρά να έχουν σωθεί.

ΦΥ. θα μου επιτρέψεις να μιλήσω

ή, αφού κάνω μεταβολή, να φύγω χωρίς να πω τίποτε;

ΚΡ.Δεν καταλαβαίνεις ότι και τώρα μιλάς ενοχλητικά;

ΦΥ. Στ’ αυτιά ή στην ψυχή ενοχλείσαι;

ΚΡ. Γιατί λοιπόν προσδιορίζεις η λύπη μου πού είναι;

ΦΥ. Ο δράστης ταράζει την ψυχή σου, εγώ τ’ αυτιά σου.

ΚΡ.Αλίμονο, πόσο φαίνεσαι ότι γεννήθηκες φλύαρος!

ΦΥ. Σε καμιά περίπτωση δεν έχω κάνει αυτή την πράξη.

ΚΡ. [Την έχεις κάνει] και μάλιστα αφού πούλησες την ψυχή σου για χρήματα.

ΦΥ. Αλίμονο! Αλήθεια είναι φοβερό να σχηματίζει εσφαλμένες αντιλήψεις

εκείνος που παίρνει αποφάσεις.

ΚΡ. Κάνε τον έξυπνομε τη λέξη «δόξα»·

αν όμως δε μου αποκαλύψετε τους δράστες αυτής της πράξης,

θα ομολογήσετε ότι τα ανέντιμα κέρδη φέρνουν συμφορές.

ΦΥ. Πάνω απ’ όλα μακάρι να βρεθεί·

είτε όμως πιαστείείτε όχι—αυτό η τύχη θα το κρίνει—,

με κανέναν τρόπο εσύ δε θα με δεις εδώ να ξανάρθω.

Γιατί και τώρα που σώθηκα χωρίς να το ελπίζω και να το περιμένω,

χρωστάω στους θεούς μεγάλη ευγνωμοσύνη.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 1-3

(1-3) Κύριοι βουλευτές, αν δε γνώριζα καλά ότι οι κατήγοροι θέλουν να με βλάψουν με κάθε τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη χάρη γι’ αυτή την κατηγορία.Γιατί νομίζω ότι για όσους έχουν κατηγορηθεί άδικα, αυτοί είναι αίτιοι μεγάλων αγαθών ,που θα τους ανάγκαζαν να υποβληθούν σε έλεγχο για τις μέχρι τώρα πράξεις της ζωής τους .Γιατί εγώ έχω τόση μεγάλη πεποίθηση στον εαυτό μου ,ώστε έχω την ελπίδα και αν κάποιος τυχαίνει να διάκειται απέναντί μου με αντιπάθεια ,όταν με ακούσει να μιλάω για όσα έχουν πραχθεί από μένα ότι θα θα μετανιώσει και θα με θεωρήσει καλύτερο στο μέλλον.Εχω λοιπόν την αξίωση ,κύριοι βουλευτές ,να μην ωφεληθώ τίποτα ακόμη .αν σας αποδείξω μόνον αυτό ,ότι δηλαδή διάκειμαι ευνοϊκά με το υπάρχον δημοκρατικό πολίτευμα και ότι έχω αναγκαστεί να μετέχω στους ίδιους κινδύνους με σας . Αν όμως φαίνομαι ότι έχω ζήσει με σωφροσύνη και σχετικά με τα υπόλοιπα και (ότι έχω ζήσει ) πολύ διαφορετικά από τη φήμη και αντίθετα από τις διαδόσεις των αντιπάλων μου σας παρακαλώ εμένα να εγκρίνετε για βουλευτή και αυτούς να τους θεωρείτε ότι είναι φαύλοι (κακοί πολίτες).Πρωτα λοιπόν, θα αποδείξω ότι δεν ήμουν στην τάξη των ιππέων ,ούτε ζούσα στην πόλη κατά την περίοδο των τριάντα (τυράννων ) ,ούτε πήρα μέρος στο τότε καθεστώς .

ΔΙΗΓΗΣΗ -ΑΠΟΔΕΙΞΗ 4-19

(4-5) Ο πατέρας δηλαδή ,πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο ,μας απέστειλε στο Σάτυρο,που ήταν βασιλιάς του Πόντου,για να περάσουμε τον καιρό μας και ούτε ζούσαμε εδώ στην πατρίδα ,όταν γκρεμίζονταν τα τείχη ,ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα ,αλλά επιστρέψαμε πέντε μέρες νωρίτερα ,προτού κατεβούν στον Πειραιά από τη Φυλή ,όσοι βρίσκονταν εκεί.Και αλήθεια ούτε ήταν φυσικό να θέλουμε να μετέχουμε σε ξένους κινδύνους ,επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη στιγμή ,ούτε εκείνοι φαίνεται να είχαν τέτοια γνώμη ,ώστε να δώσουν μερίδιο από το πολίτευμα και σ’ εκείνους που ήταν μακριά από την πατρίδα τους και σ’ αυτούς που δε διέπραξαν κανένα κακό,αλλά αντίθετα στερούσαν από τα πολιτικά δικαιώματα και εκείνους που μαζί τους κατέλυσαν τη δημοκρατία.

(6-7) Κι έπειτα βέβαια είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν την τάξη των ιππέων από την ξύλινη πινακίδα .Γιατί σ’ αυτή δεν υπάρχουν βέβαια πολλοί από αυτούς που παραδέχονται ότι ήταν ιππείς ,ενώ είναι καταγεγραμμένοι μερικοί από εκείνους που είχαν φύγει από την πατρίδα .Αλλά εκείνος (ο κατάλογος της πινακίδας) είναι μεγάλη απόδειξη ΄ όταν δηλαδή ξαναγυρίσατε στην πατρίδα ,αποφασίσατε με ψηφοφορία να σας αποδώσουν οι φύλαρχοι κατάλογο αυτών που διετέλεσαν ιππείς,για να εισπράξετε πίσω απ’ αυτους τις χρηματικές επιχορηγήσεις.Κανένας λοιπόν δεν μπορεί να αποδέιξει ,ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φύλαρχους ,ούτε ότι απραδόθηκα στους συνδίκους, ούτε ότι κατέβαλα τη χρηματική επιχορήγηση .Και όμως είναι εύκολο σ’ όλους να καταλάβουν αυτό, ότι δηλαδή ήταν υποχρεωτικό στους φυλαρχους να ζημιώνονται οι ίδιοι ,αν δε φανέρωναν αυτούς που είχαν πάρει τη χρηματική επιχορήγηση.Επομένως ,θα μπορούσατε να πιστεύετε σ’ εκείνους τους καταλόγους πολύ πιο δίκαια παρά σ’ αυτές ΄ γιατί απ’   αυτές ήταν εύκολο σ’ όποιον ήθελε να σβηστεί το όνομά του ,ενώ σ’ εκείνους ήταν υποχρεωτικό ν’ αναφερθούν από τους φύλαρχους εκείνοι που υπηρέτησαν ως ιππείς.

(8-9) Και ακόμη,κύριοι βουλευτές, αν βέβαια υπηρέτησα ως ιππέας ,δε θα το αρνιόμουν με επιμονή σαν να είχα κάνει κάτι φοβερό ,αλλά θα είχα την αξίωση να εγκριθώ ως βουλευτής κατόπιν δοκιμασίας ,αν θα αποδείκνυα ότι κανένας από τους συμπολίτες μου δεν έχει κακοποιηθεί από μενα.Και βλέπω ότι κι εσείς έχετε αυτή τη γνώμη και ότι πολλοί βέβαια από εκείνους που τότε υπηρέτησαν ως ιππείς είναι τώρα βουλευτές και ότι πολλοί από αυτούς  έχουν εκλεγεί στρατηγοί και ίππαρχοι.Επομένως ,να θεωρείτε ότι δεν κάνω αυτή την απολογία για τίποτε άλλο ,παρά γιατί τόλμησαν να πουν ψεύδη εναντίον μου ολοφάνερα.Σε παρακαλώ λοιπόν ,ανέβα και μαρτύρησε για μένα.Γι’ αυτή λοιπόν την κατηγορία δε γνωρίζω αν πρέπει να λέω περισσότερα΄ μου φαίνεται ,όμως ,κύριοι βουλευτές ,ότι αρμόζει να απολογείται στους άλλους δικαστικούς αγώνες γι’ αυτές μόνες τις κατηγορίες στις δοκιμασίες όμως είναι δίκαιο να λογοδοτεί για όλη του τη ζωή.Σας παρακαλώ λοιπόν, να με ακούσετε ευνοϊκά.Και θα απολογηθώ όσο το δυνατό πιο σύντομα.

(10) Εγώ λοιπόν, αν και δε μου απέμεινε μεγάλη περιουσία ,εξαιτίας των συμφορών και του πατέρα μου και της πόλης ,πάντρεψα δυο αδελφές προσφέροντας στην καθεμιά ως προίκα τριάντα μνες και μοίρασα την πατρική πειουσία με τον αδελφό μου έτσι ,ώστε να ομολογεί εκείνος ότι έχει περισσότερα από μένα από την πατρική περιουσία και σε σχέση με όλους γενικά τους άλλους έχω ζήσει έτσι ,ώστε καμιά αφορμή παραπόνου να μην υπάρξει εναντίον μου ποτε ως τώρα ούτε με μένα (από τους συμπολίτες μου).

(11-12) Και την ιδιωτική μου ζωή, έτσι έχω τακτοποιήσει.Σχετικά όμως με τα κοινά νομίζω ότι είναι για μένα πολύ μεγάλη απόδειξη της δικής μου κοσμιότητας, ότι όσοι από τους νεώτερους τυχαίνει να περνούν τον καιρό τους στα ζάρια ή στα ποτά ή σε τέτοιες ακολασίες θα δείτε όλους αυτούς να είναι αντίπαλοί μου και να εφευρίσκουν αυτοί παρα πολούς μύθους για μένα  και να λένε πάρα πολλά ψέμματα.Και όμως είναι φανερό ότι ,αν επιθυμούσαμε τα ίδια πράγματα ,δε θα είχαν για μένα την ίδια γνώμη.Και ακόμη ,κύριοι βουλευτές ,κανείς δε θα μπορούσε να αποδείξει ότι έχει γίνει για μένα ,ούτε αισχρή ιδιωτική δίκη,ούτε δημόσια ,ούτε μήνυση για δημόσιο αδίκημα΄ και όμως βλέπετε ότι άλλοι έχουν μπλεχτεί πολλές φορές σε τέτοιους δικαστικούς αγώνες .Σχετικά λοιπόν με τις εκστρατείες και τους κινδύνους απέναντι στους εχθρούς ,εξετάστε κατά ποιο τρόπο εκτελώ το χρέος μου προς την πόλη.

(13) Πρώτα δηλαδή , όταν συνάψατε συμμαχία με τους Βοιωτούς και έπρεπε να σπέυσετε σε βοήθειά τους στην Αλίατρο ,αν και είχα γραφτεί στον κατάλογο από τον Ορθόβουλο να υπηρετώ στους ιππείς ,επειδή έβλεπα ότι για τους ιππείς όλοι νόμιζαν ότι έπρεπε να υπάρχει ασφάλεια ,ενώ αντίθετα για τους οπλίτες θεωρούσαν ότι θα υπάρξει κίνδυνος ,μολονότι άλλοι ανέβηκαν στα άλογα χωρίς δοκιμασία κατά παράβαση του νόμου,εγώ,αφού παρουσιάστηκα στον Ορθόβουλο, του είπα να με διαγράψει από τον κατάλογο (των ιππέων), επειδή νόμιζα ότι είναι αισχρό να εκστρατεύω ,αφού ετοιμάσω για τον εαυτό μου ασφάλεια ,ενώ ο λαός επροκειτο να διατρέχει κινδύνους .Σε παρακαλώ λοιπόν, ανέβα στο βήμα Ορθόβουλε για μένα.

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

(14) Οταν λοιπόν συγκεντρώθηκαν οι συνδημότες μου πριν από την εκστρατεία ,επειδή ήξερα πως μερικοί από αυτούς ήταν έντιμοι πολίτες και πρόθυμοι, αλλά ότι στερούνταν των αναγκαίων μέσων (για τον οπλισμό και τη συντήρησή τους) ,πρότεινα ότι πρέπει οι εύποροι να δίνουν τα απαραίτητα μέσα στους άπορους.Και δεν έδινα αυτή τη συμβουλή μόνο στους άλλους ,αλλά κι εγώ ο ίδιος έδωσα σε δυο άνδρες τριάντα δραχμές στον καθένα ,όχι γιατί τάχα είχα αποκτήσει πολλά ,αλλά για να γίνει αυτό παράδειγμα στους άλλους .Και παρακαλώ ,ανεβείτε στο βήμα για μένα.

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

(15-16) Μετά απ΄αυτά λοιπόν, κύριοι βουλευτές, όταν έγινε η εκστρατεία στην Κόρινθο και όταν όλοι προέβλεπαν ότι θα παραστεί ανάγκη να διατρέξουμε κίνδυνο ,ενώ άλλοι οπισθοχωρούσαν ,εγώ κατόρθωσα ,ώστε να πολεμώ κατά των εχθρών παραταγμένος στην πρώτη γραμμή, αν και ηττήθηκε η δική μας φυλή και σκοτώθηκαν πάρα πλλοί,αποχώρησα αργότερα από τον καυχησιάρη Στειριέα που είχε κατηγορήσει για δειλία όλους τους ανθρώπους.Και ύστερα από λίγες μέρες μετά από αυτά , όταν είχαν καταλειφθεί οχυρές τοποθεσίες στην Κόρινθο, ώστε να μην μπορούν οι εχθροί να διέλθουν και όταν ο Αγησίλαος εισέβαλε στη Βοιωτία,(και) όταν αποφάσισαν οι άρχοντες να αποσπάσουν μερικά τμήματα στρατού για να βοηθήσουν ,αν και όλοι γενικά φοβόντουσαν ,γιατί ήταν φοβερό να πέσουν σε άλλο κίνδυνο,ενώ είχαν σωθεί λίγο πρωτίτερα μόλις και μετά βίας,εγώ ,αφού παρουσιάστηκα ,παρακαλούσα τον ταξίαρχο να στείλει το τάγμα μας χωρίς κλήρωση.

(17) Συνεπώς, αν μερικοί από σας εξοργίζονται εναντίον εκείνων που έχουν την αξίωση να ασχολούνται με τα δημόσια πράγματα ,αλλά δραπετέυουν απ΄τους κινδύνους ,δε θα μπορούσαν δίκαια να έχουν τη γνώμη αυτή για μένα.Γιατί όχι μόνο εκτελούσα με προθυμία τις διαταγές ,αλλά τολμούσα και να εκτίθεμαι σε κινδύνους .Και ε΄κανα αυτά όχι γιατί νόμιζα ότι δεν είναι φοβερό να πολεμώ κατά των Λακεδαιμονίων ,αλλά για να βρίσκω το δίκιο μου θεωρούμενος από σας καλύτερος γι΄ αυτά ,αν κάποτε μπλεκόμουν σε δικαστικό αγώνα άδικα.Παρακαλώ για χάρη μου ανεβείτε στο βήμα ως μάρτυρες αυτών.

(18-19) Από καμμιά λοιπόν,από τις άλλες εκστρατείες και φρουρές δεν υπήρξα μέχρι τώρα απών ,αλλά εκστράτευα όλο το χρόνο με τους πρώτους κι αποχωρούσα με τους τελευταίους.Και βέβαια πρέπει να κρίνει κανείς αυτούς που πολιτεύονται με φιλοτιμία και ευπρέπεια από τέτοιου είδους γενναίες πράξεις,αλλά όχι αν κάποιος έχει μακρά κόμη να τον μισείτς γι΄ αυτό.Γιατί τέτοιες βέβαια ενέργειες ούτε τους απλούς πολίτες βλάπτουν ,ούτε την πόλη ,αλλά όλοι γενικά εσείς ωφελείσθε απ΄ αυτούς που θέλουν να πολεμούν εναντίον των εχθρών.Επομένως δεν αξίζει ,κύριοι βουλευτές ,ούτε ν΄ αγαπάτε ,ούτε να μισείτε κανένα από την εξωτερική του εμφάνιση ,αλλά να κρίνετε από τις πράξεις .Γιατί όλοι βέβαια αίτιοι μεγάλων κακών ,αν και μιλούν λίγο και ντύνονται σεμνά και άλλοι μολονότι αδιαφορούν γι΄ αυτού του είδους τα πράγματα έχουν προσφέρει σε σας πολλά καλά.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 20-21

(20-21) Και κατάλαβα πλέον ,κύριοι βουλευτές , ότι μερικού αγανακτούν εναντίον μου και γι΄ αυτά,επειδή λοιπόν επιχέιρησα να μιλήσω ενώπιον του λαού ,αν και ήμουν νεώτερος .Εγώ ,βέβαια ,στην αρχή αναγκάστηκα να μιλήσω δημόσια για τις ατομικές μου υποθέσεις ,έπειτα όμως νομίζω κι ο ίδιος ότι έδειξα φιλοδοξία μεγαλύτερη από αυτή που έπρεπε ,από τη μια μεριά βέβαια επειδή θυμήθηκα τους προγόνους μου ,ότι καθόλου δεν είχαν πάψει να ασχολούνται με τις υποθέσεις της πόλης ,και από την άλλη μεριά ,επειδή έβλεπα ότι εσείς θεωρούσατε ότι μόνο οι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας είναι άξιοι (για κάτι). Ωστε ποιος δε θα παρακινείτο να ενεργεί και να μιλεί για το καλό της πόλης ,αν έβλεπε ότι εσείς έχετε αυτή τη γνώμη ; Και ακόμη, γιατί θα αγανακτούσατε εναντίον τέτοιων ανθρώπων ; Γιατί δεν υπάρχουν άλλοι κριτές γι΄ αυτούς ,αλλά εσείς.

Πρόλογος  1-20

Ερμηνευτικά σχόλια: Το σκηνικό παριστάνει το βασιλικό ανάκτορο των Θηβών κατά την αυγή, λίγο πριν χαράξει. Την προηγούμενη νύχτα είχε συντελεστεί η μονομαχία και τα δύο αδέρφια είχαν αλληλοσκοτωθεί. Η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδερφή της Ισμήνη. Και οι δυο είναι μαυροφορεμένες.

Στιχ. 1 Ω κοινόν αυτάδελφον…: ο στίχος αυτός δηλώνει τη σχέση που ενώνει τις δύο αδερφές. Περιέχει πλεονασμό, (κοινόν αυτάδελφον) και περίφραση (Ισμήνης κάρα). Η σχέση τους διακρίνεται από αγάπη, στοργή, τρυφερότητα και η Αντιγόνη ζητά τη βοήθεια της αδερφής της, ως τον πλησιέστερο συγγενή που έχει.

Στιχ. 2 απ’ Οιδίπου κακών: ο Οιδίποδας κουβαλά την κατάρα της γενιάς των Λαβδακιδών: έχει περιπέσει στο αμάρτημα της πατροκτονίας και της αιμομειξίας. Σκότωσε τον πατέρα του (Λάϊο) και παντρεύτηκε την μητέρα του (Ιοκάστη). Στη συνέχεια, με την αποκάλυψη των ανοσιουργημάτων, η Ιοκάστη αυτοκτόνησε, ο Οιδίποδας αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε, ενώ οι δυο γιοι τους (Ετεοκλής και Πολυνείκης) μπλέχθηκαν σε εμφύλια διαμάχη για την απόκτηση της εξουσίας και αλληλοσκοτώθηκαν.

Στιχ 2-3 Αρ’οισθα…: η Αντιγόνη ρωτά την αδερφή της αναφορικά με τις συμφορές που έχουν περιέλθει στην οικογένειά τους. Έτσι εισάγει στο έργο την ιδέα της πατρογονικής κατάρας, τη δεινή κατάσταση στην οποία βρίσκεται η οικογένειά τους για να προετοιμάσει τους θεατές για τις δυσκολίες που και οι ίδιες θα περάσουν στη συνέχεια του έργου.

Στιχ. 7 Και νυν τι τουτ’ αυ φασι…: στην δεύτερη ερώτησή της η Αντιγόνη κάνει αναφορά στο επικείμενο διάταγμα του Κρέοντα που αφορά την οικογένειά της και που απειλεί την ίδια και αγαπημένα της πρόσωπα. Φαίνεται ο δυναμικός και θεληματικός χαρακτήρας της που θα έρθει σε αντιπαράθεση με αυτόν της αδερφής της. Η Αντιγόνη είναι ανήσυχη και νιώθει να απειλούνται τα πρόσωπα της οικογένειάς της.

Στιχ. 11 Εμοι μεν ουδείς μύθος….: στα λόγια της Ισμήνης φαίνεται η άγνοια της για το διάταγμα του Κρέοντα και την αδιαφορία της για τα γεγονότα που ενδεχομένως θα απειλήσουν την οικογένειά της. Σε αντίθεση με τη γνώση και αγωνία της Αντιγόνης, η Ισμήνη είναι ψυχρή, απαθής και συναισθηματικά ουδέτερη αναφορικά με τα συμβάντα που προηγήθηκαν και όσα θα συμβούν. Η Ισμήνη βιώνει μια ουδέτερη κατάσταση, την χαρακτηρίζει η λογική και ο φόβος που χαρακτήριζε και τις γυναίκες της εποχής της αρχαίας κοινωνίας καθώς η θέση τους ήταν στο σπίτι και δεν συμμετείχαν στα κοινά.

Στιχ. 15 Αργείων στρατός…: πρόκειται για τον στρατό που οδήγησε ο Πολυνείκης από το Άργος εναντίον του αδερφού του Ετεοκλή που ήταν στη Θήβα θέλοντας και αυτός να διεκδικήσει το θηβαϊκό θρόνο.

Στιχ. 18 Ηιδη καλώς…: ειρωνικός τόνος στα λόγια της Αντιγόνης, αφού γνωρίζει την εσωστρέφεια και μοιρολατρία της αδερφής της.

Στίχοι  21 – 41

Στιχ 21 Τω γαρ κασιγνήτω…: καθώς η Ισμήνη δεν γνωρίζει την διαταγή του Κρέοντα, η Αντιγόνη έχει την ευκαιρία να αναπτύξει το κήρυγμα του με λεπτομέρειες. Οι θεατές και η Ισμήνη μαθαίνουν ότι έχει ενταφιαστεί ο Ετεοκλής με όλες τις πρέπουσες τιμές, ενώ έχει εκδοθεί διαταγή που απαγορεύει την ταφή του Πολυνείκη και την προσφορά σε αυτόν νεκρικών τιμών. Αν κάποιος από τους πολίτες κάνει κάτι τέτοιο, θα τιμωρηθεί με λιθοβολισμό

Στιχ. 22 Τον μεν προτίσας: τον Ετεοκλή που ο Κρέοντας τον έκρινε άξιο με την τιμή της ταφής, ως ήρωα που υπερασπίστηκε την πόλη.

Στιχ 22 Τον δε ατιμάσας: Ο Πολυνείκης θεωρείται εχθρός της πατρίδας, γιατί είχε οδηγήσει τον στρατό των Αργείων ενάντια στη Θήβα.

Στιχ 27 – 28 Το μη καλύψαι τάφω…: οι Αρχαίοι πίστευαν πως δεν κατέβαινε η ψυχή του νεκρού στον Άδη αν δεν του είχαν προσφερθεί οι τιμές της ταφής αλλά ότι περιπλανιόταν σαν φάντασμα και η ψυχή του δεν ηρεμούσε. Αυτόν τον ηθικό νόμο παραβιάζει εδώ ο Κρέοντας. Γι’ αυτό και στο Ψ της Ιλιάδας, ο Πάτροκλος παρακαλεί τον Αχιλλέα να τον θάψει το γρηγορότερο.

Στιχ 31 Τον αγαθόν Κρέοντα..: εδώ η Αντιγόνη περιφρονεί και ειρωνεύεται τον άρχοντα της Θήβας. Αυτή έχει πάρει τις αποφάσεις της, διαφαίνεται έτσι ο ψυχικός κόσμος της.

Στιχ 32 Λέγω γαρ καμε..: ο Κρέοντας έχει περιλάβει στις απαγορεύσεις του και την Αντιγόνη που όμως αγνοεί ότι αυτή έχει πάρει τις αποφάσεις της και θα έρθει σε αντίθεση με το κήρυγμά του.

Στιχ 36 Φόνον δημόλευστον εν πόλει…: ο λιθοβολισμός ήταν συνηθισμένη δημόσια ποινή για τους αρχαίους για αδικήματα προδοσίας, ιεροσυλιάς κλπ. Αυτό το είδος θανάτου αναφέρεται σε μια πρωτόγονη κοινωνία. Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα για την καταδίκη πράξεων που θεωρούνται ότι έρχονται σε σύγκρουση με τα χρηστά ήθη και την έννοια του δικαίου.

Στιχ 40 Ούτε λύουσα, ούθ’ άπτουσα..: φράση αμηχανίας και ταραχής από την Ισμήνη. Φαίνεται η αδυναμία του χαρακτήρα της.

Στιχ 41 Σκόπει..: διαφαίνεται η αμετάκλητη απόφαση της Αντιγόνης να παραβεί το κήρυγμα του Κρέοντα και να θάψει τον αδερφό της

Στίχοι 42 – 68

Στιχ 42 Κινδύνευμα..: η Ισμήνη χρησιμοποιεί την έννοια επικίνδυνη πράξη και φανερώνει την δειλία και διστακτικότητά της για ότι πρόκειται να κάνει η αδερφή της

Στιχ 50 Ως απεχθής δυσκλεής τε…: η Ισμήνη απαριθμεί στην Αντιγόνη τις συμφορές του σπιτιού τους, να θυμηθεί τις συμφορές του σπιτιού τους για να την αποτρέψει από την ταφή. Αναφέρεται στον αδερφό και πατέρα τους Οιδίποδα και την αυτοτύφλωσή του, στην μητέρα τους Ιοκάστη και την αυτοκτονία της και στα δυο αδέρφια τους και τον αμοιβαίο θάνατό τους. Τονίζει έτσι ότι αυτές οι δυο είναι οι μόνες που έχουν απομείνει και κουβαλούν την κατάρα των Λαβδακιδών. Ταυτόχρονα εκφράζει τους ενδοιασμούς και τους φόβους της για αυτό.

Στιχ 61 – 62 Γυναιχ’ότι έφυμεν…: το ζήτημα της θέσης της γυναίκας στην αρχαία κοινωνία. Η γυναίκα ήταν υποχρεωμένη να φροντίζει ‘τα του οίκου’, τα ζητήματα του σπιτιού. Σπουδαίος ο ρόλος της γυναίκας στο σπίτι, σε οικογενειακές δραστηριότητες αλλά αφανής γιατί επισκιαζόταν από τις αντρικές δραστηριότητες. Οι άντρες είχαν την ευθύνη στον πόλεμο αλλά και την συμμετοχή στα κοινά. Οι άντρες συνέβαλαν στην άρτια λειτουργία της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα αλλά η γυναίκα ήταν αμέτοχη από τα πολιτικά και τη διαχείριση της εξουσίας για πολλούς αιώνες.

Στίχοι  69- 99

Στιχ. 88 Επί ψυχροίσι…: τονίζεται η φλογερή επιθυμία της Αντιγόνης για πράξεις που όμως σχετίζονται με θέματα όπως ο θάνατος και τα δεινά που θα επακολουθήσουν (σχήμα αντίθεσης).

Στιχ. 93 Ει ταυτα λέξεις…..ώστε μη ου θανειν καλώς: στα αποφασιστικά λόγια της Αντιγόνης διακρίνεται μια περιφρόνηση και ειρωνική διάθεση για την δειλία της Ισμήνης. Ο αγέρωχος χαρακτήρας της Αντιγόνης έρχεται σε αντίθεση με τον άβουλο και γεμάτο ανασφάλειες χαρακτήρα της Ισμήνης.

Στιχ. 97 Ώστε μη ου καλώς θανειν..: αυτά είναι τα τελευταία λόγια της Αντιγόνης. Αμέσως μετά φεύγει και πηγαίνει έξω από την πόλη, στους αγρούς για να θάψει τον αδερφό της. Φεύγει από την αριστερή πάροδο.

Στιχ. 99 Τοις φίλοις ορθώς φίλοι..: η Ισμήνη αναγνωρίζει την ευγένεια, την ανωτερότητα και την γενναιοφροσύνη της πράξη της Αντιγόνης έστω και αν την χαρακτηρίζει ανόητη. Η Ισμήνη μπαίνει στα ανάκτορα επιστρέφοντας στον γυναικωνίτη