Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνεται στο Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων του ΥΠΕΠΘ, “σχηματικά ή σχηματογραφικά ή καλλιγραφήματα είναι τα ποιήματα που είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε οι στίχοι να σχηματίζουν μια γραφική παράσταση, μια συγκεκριμένη εικόνα“.
Τυπικό παράδειγμα σχηματικής ποίησης αποτελούν τα “Καλλιγραφήματα”, που δημοσίευσε το 1918 ο γάλλος ποιητής Γκυγιώμ Απολλιναίρ. Πολύ γνωστό ποίημα, που συγκαταλέγεται στη συλλογή, είναι “Το λαβωμένο περιστέρι και το σιντριβάνι”. Οι στίχοι του, όπως φαίνεται και στην εικόνα, σχηματίζουν μια γραφική παράσταση με ένα λαβωμένο περιστέρι με ανοιγμένα τα φτερά του που αιωρείται πάνω από ένα σιντριβάνι.
Σε ότι αφορά στην ελληνική λογοτεχνία καλλιγραφήματα έχει γράψει ο Γ. Σεφέρης. Συγκεκριμένα, στην ποιητική του συλλογή “Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄” υπάρχει το ποίημα που τιτλοφορείται “Καλλιγράφημα”, του οποίου οι στίχοι σχηματίζουν τις σιλουέτες τριών ιστιοφόρων του Νείλου.
Η μεγάλη διαφορά της σχηματικής ποίησης έγκειται στο ότι αξιοποιεί τη γλώσσα ως οπτικό κυρίως υλικό. Έτσι, το ορατό και το αναγνώσιμο καθορίζονται με νέους τρόπους. Τα γράμματα και οι λέξεις αποκτούν πολύσημο και παιγνιώδη χαρακτήρα. Η γλώσσα, δεν αφηγείται, δεν περιγράφει, δεν εκφράζει με άμεσο τρόπο το ποιητικό εγώ, το ποίημα δεν νοηματοδοτείται από τη γλώσσα αλλά τη χρησιμοποιεί ως οπτικό μέσο για να παραχθεί το νόημα. Η προσοχή μας επικεντρώνεται στην “οπτικότητα” του ποιήματος. Η ποίηση μετατρέπεται σε πρόσχημα, το μάτι καθυστερεί στα οπτικά στοιχεία απλώς “διατρέχοντας” το λεκτικό χώρο.
Ξέρουμε ότι η εποχή μας θέλγεται όλο και περισσότερο από τις εικόνες, τα στατιστικά διαγράμματα, τις αφίσες… Η σχηματική ποίηση έχει άμεση σχέση μ` αυτές τις μεταβολές, με την επιβολή του ορατού και του αισθητού πάνω στο γραπτό και το νοητό.
Στηριζόμενοι λοιπόν σε όλα τα παραπάνω, επιλέξαμε με τους μαθητές μου, του Γυμνασίου Χρυσοβίτσας Ιωαννίνων, στίχους από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου Πρωινό Άστρο και προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε με γράμματα και λέξεις σχήματα πάνω στα οποία να εγγράφονται οι συγκεκριμένοι στίχοι, κατά το πρότυπο της σχηματικής ποίησης. Στη συνέχεια, φτιάξαμε μια ζωγραφιά για να πλαισιώσουμε και εικαστικά τους στίχους, προσθέσαμε και μουσική και όλα αυτά, τα οπτικοποιήσαμε. Χρησιμοποιήσαμε το Powerpoint για να δώσουμε στα γράμματα και στις λέξεις κίνηση, έτσι που να δίνουν την εντύπωση ότι πέφτουν στην οθόνη ή ότι αναβλύζουν από την οθόνη, προκαλώντας έντονες εντυπώσεις με την κινητικότητά τους. Στην παρουσίαση, όλα τα στοιχεία, λέξεις, ήχος, χρώμα, εικόνα, κίνηση δείχνουν να συμμαχούν και να συμμετέχουν εξίσου ενεργητικά στη νοηματοδότηση των στίχων του ποιήματος.
Την παρουσίαση αυτή κατάφερα να ανεβάσω στο youtube, χάρη στον εξαιρετικό συνάδελφο και φίλο Σωτήρη Τερζίδη, επιμορφωτή Β΄ επιπέδου των δασκάλων, ο οποίος τη μετέτρεψε σε βίντεο, καθότι η εκπαίδευσή μου στις νέες τεχνολογίες δεν έφτανε μέχρι εκεί.
Τη συγκεκριμένη δουλειά παρουσίασα ως πρόταση με παράδειγμα εφαρμογής σε ημερίδα με θέμα: “Η διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο και Λύκειο”, που έγινε στις 30 Μάρτη 2009 με πρωτοβουλία των Σχολικών Συμβούλων Φιλολόγων Δ/θμιας Εκπ/σης Ιωαννίνων.
Με το βίντεο το σχολείο μου πήρε μέρος στην εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή μας Γιάννη Ρίτσου στις 21 Μάρτη, Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, μετά από πρόσκληση που δεχθήκαμε από τα σχολεία που είχαν αναλάβει τη διοργάνωση της εκδήλωσης, το 6ο Λύκειο Καλλιθέας και το 10ο Λύκειο Πειραιά.
Οπτικοακουστικό υλικό
Υποστηρικτικό υλικό για τους συναδέλφους που ασχολήθηκαν με τον Νίκο Καββαδία:
