Η εισβολή του ηλεκτρονικού υπολογιστή στην καθημερινότητά μας ήταν ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ολοένα και γρηγορότερης εξέλιξης της τεχνολογίας.

Για μερικούς αποτελεί κομμάτι της εργασίας τους, για κάποιους μια ανούσια και βαρετή συσκευή, αλλά παρόλα αυτά απαραίτητη για την ενημέρωση και την επικοινωνία, και για κάποιους άλλους ο υπολογιστής αποτελεί μέσω ψυχαγωγίας και διασκέδασης.

Όποια και αν είναι η χρήση του υπολογιστή, η εργονομία παίζει σημαντικό ρόλο στην υγεία του ατόμου που χειρίζεται τη συγκεκριμένη συσκευή. Εργονομία ορίζεται ως η εφαρμοσμένη επιστήμη που έχει ως αντικείμενο τη βελτίωση της ανθρώπινης απόδοσης, υγείας και ευεξίας μέσω της συμβολής στο σχεδιασμό εργαλείων, μηχανών, μεθόδων και περιβάλλοντος εργασίας. Η αποτελεσματική χρήση των εργονομικών πρακτικών συμβάλλει σε υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας, αποφυγή επώδυνων και δαπανηρών τραυματισμών και αύξηση της ικανοποίησης του ατόμου από την δουλειά του.

Η έλλειψη εργονομικής στάσης και ορθού εργονομικά σχεδιασμού του χώρου του υπολογιστή επιφέρει ορισμένα προβλήματα στον χρήστη. Πιο συχνά ανευρίσκονται τα προβλήματα της σωματικής δυσφορίας (πόνος, τραυματισμός), της οπτικής δυσφορίας, καθώς και σημάδια άγχους και κούρασης.

Η σωματική δυσφορία αναφέρεται κυρίως στο μυοσκελετικό σύστημα. Τα κυριότερα προβλήματα που παρατηρούνται σε χρήστες ηλεκτρονικού υπολογιστή, σύμφωνα με την αρθρογραφία των τελευταίων ετών, είναι η επικονδυλίτιδα, το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα και επώδυνα σύνδρομα σε χέρια, αυχένα και μέση.Η κατάσταση αυτών των προβλημάτων χειροτερεύει μέρα με τη μέρα, ενώ φαίνεται να υπάρχουν περίοδοι ύφεσης κατά την ξεκούραση, τα σαββατοκύριακα ή σε περίοδο διακοπών. Τα σημάδια που δείχνουν ότι έχει επέλθει σωματική δυσφορία είναι ο πόνος, κούραση, αδυναμία των μυών, αίσθημα καψίματος, μουδιάσματα και μυρμήγκιασμα της περιοχής. Ο χειριστής του υπολογιστή μπορεί να προβεί σε μικρές αλλαγές στο χώρο ή στη στάση του, ώστε να παρέχει στον εαυτό του πρόληψη αυτής της κατάστασης.

Η οπτική δυσφορία είναι ίσως το πιο παρεξηγημένο φαινόμενο σε ότι αφορά στη χρήση των υπολογιστών. Συχνά ο υπολογιστής κατηγορείται ότι ευθύνεται για προβλήματα όρασης, όπως μυωπία, αστιγματισμός, κλπ.  Τελευταίες έρευνες έχουν δείξει ότι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής δεν μπορεί να επιφέρει προβλήματα όρασης στον χρήστη. Τα προβλήματα όρασης που παρουσιάζονται είναι συνήθως προσωρινά και με τη διακοπή της εργασίας στον υπολογιστή για λίγα λεπτά, η όραση επανέρχεται στα φυσιολογικά για το άτομο επίπεδα. Προβλήματα δε που μπορεί το άτομο να παρατηρήσει μετά τη χρήση του υπολογιστή θεωρούνται πλέον ότι είναι προϋπάρχουσες καταστάσεις που ποτέ δεν επιδιορθώθηκαν. Με αυτό τον τρόπο ο υπολογιστής φέρνει στην επιφάνεια κάποιο πρόβλημα που υπήρχε καιρό πριν. Σε αυτή την περίπτωση, η χρήση γυαλιών ή φακών επαφής ανακουφίζει πολύ το άτομο. Ένα άλλο σημείο που πρέπει να προσεχθεί σε σχέση με την οπτική δυσφορία είναι ο φωτισμός και η θερμοκρασία του χώρου. Τα σημάδια οπτικής δυσφορίας είναι ο πόνος στα μάτια, ερυθρότητα, υγρασία ή ξηρότητα, θόλωση της όρασης, αίσθημα βάρους ή αίσθηση ότι υπάρχει άμμος στα μάτια, καθώς και συχνοί πονοκέφαλοι.

Το άγχος είναι πλέον ένα κοινωνικό φαινόμενο της εποχής. Το άγχος συνυπάρχει με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή αναφορικά με το χρονικό περιθώριο που δίνεται στο άτομο ώστε να φέρει σε πέρας αυτό που του ζητήθηκε, καθώς και με τις γνώσεις που πρέπει να έχει σε σχέση με τον υπολογιστή, έτσι ώστε να περατωθεί σωστά η εργασία του. Τα σημάδια που προδίδουν την ύπαρξή του είναι η αυξημένη θλίψη και ευερεθιστότητα, πόνοι στο σώμα, δυσκολία χαλάρωσης, συγκέντρωσης και ύπνου, καθώς και αίσθημα κόπωσης και ανησυχίας.

Τέλος, η κούραση είναι κάτι αναπόφευκτο όταν τίθεται θέμα εργασίας σε υπολογιστή. Σαν κούραση ορίζεται η προσωρινή μείωση της ικανότητας του ατόμου να ανταποκριθεί σε μια κατάσταση λόγω προηγούμενης υπερδραστηριότητας. Έτσι, γίνεται κατανοητό ότι η πρόληψη αυτής της κατάσταση είναι απαραίτητη ώστε να μπορεί το άτομο να ανταπεξέλθει στην εργασία του, και σχετίζεται με την ύπαρξη συχνών διαλειμμάτων και ποικιλία των καθηκόντων του ατόμου.

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω στοιχεία, καταλαβαίνει κανείς ότι η πρόληψη αυτών των καταστάσεων είναι μείζονος σημασίας, τόσο για την σωματική όσο και για την ψυχική κατάσταση του ατόμου.

Όλη η διαδικασία της εργονομικής προσέγγισης του υπολογιστή ξεκινάει από την καρέκλα. Είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσαρμοστεί, στα μέτρα του κάθε χρήστη. Το κάθισμα της καρέκλας πρέπει να τοποθετείται σε τέτοιο ύψος, ώστε οι αγκώνες του χρήστη να είναι στο ίδιο ύψος με το πληκτρολόγιο. Η προσαρμογή αυτή διευκολύνει κατά πολύ τη διαδικασία πληκτρολόγησης, καθώς έχοντας αυτή τη στάση στο πληκτρολόγιο ο καρπός βρίσκεται σε ουδέτερη, χαλαρή θέση και προλαμβάνεται η κόπωση και η μυϊκή δυσφορία λόγω στάσης. Τα χερούλια της καρέκλας πρέπει να βρίσκονται σε τέτοιο ύψος, ώστε οι αγκώνες να αναπαύονται ελαφρώς πάνω τους, με τους ώμους να βρίσκονται σε χαλαρή θέση και ο πήχης να είναι παράλληλος σε σχέση με το έδαφος ή ελαφρώς προς τα κάτω. Το κάτω μέρος από την πλάτη της καρέκλας υποστηρίζει τα χαμηλότερα τμήματα της μέσης και διατηρεί τα φυσιολογικά της κυρτώματα. Τέλος, το πόδια του χρήστη είναι εργονομικά σωστό να αναπαύονται με τα πέλματα οριζόντια στο έδαφος. Αν τα πόδια δεν βρίσκονται σε αυτή τη θέση ύστερα από τις προσαρμογές που έλαβαν χώρα στην καρέκλα, τότε είναι πρέπει να τοποθετηθεί ένα υποπόδιο ώστε να αποφευχθεί μια θέση που θα επιφέρει κόπωση.

Πέρα από την καρέκλα, και τα χαρακτηριστικά της επιφάνειας εργασίας (γραφείο) παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Ένα γραφείο σχεδιασμένο για καθιστή εργασία θα πρέπει να έχει ύψος περίπου 64-86 εκ. . Ο χώρος κάτω από το γραφείο θα πρέπει να επαρκεί ώστε τα πόδια να είναι άνετα και να διευκολύνεται η συχνή αλλαγή της στάσης τους. Το βάθος του γραφείου, ώστε να υπάρχει αυτή η άνεση, αναφέρεται ότι είναι το ελάχιστο 48εκ. . Όταν σχεδιάζεται ένα γραφείο η πρόβλεψη ώστε να υπάρχει ο κατάλληλος χώρος για τον εξοπλισμό που χρειάζεται ο χρήστης θεωρείται απαραίτητη. Τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται πιο

συχνά είναι πιο κοντά στον χρήστη, έτσι ώστε να αποφεύγει περιττές κινήσεις όπως το σκύψιμο. Υψίστης σημασίας στο θέμα του γραφείου είναι η εργονομική τοποθέτηση του πληκτρολογίου και του ποντικιού. Αυτά τα δυο εξαρτήματα τοποθετούνται μαζί σε μια πλατφόρμα ακριβώς μπροστά στο χρήστη και ακριβώς κάτω από την οθόνη. Το πλάτος της πλατφόρμας αυτής είναι τουλάχιστον 71εκ., και πρέπει να έχει τη δυνατότητα να κινείται εύκολα προς όλες τις κατευθύνσεις (μέσα-έξω, πάνω-κάτω, δεξιά-αριστερά) και να κλειδώνει σε μία θέση, ώστε να μπορεί το άτομο να προσαρμόζει κάθε φορά αυτά τα δυο εξαρτήματα. Όσο αφορά το ύψος της πλατφόρμας του πληκτρολογίου και του ποντικιού, τοποθετείται σε τέτοια θέση ώστε τα χέρια να αναπαύονται ελαφρώς στα εξαρτήματα αυτά και ο πήχης να υποστηρίζεται από τα χερούλια της καρέκλας. Το ύψος του πληκτρολογίου πρέπει να επιτρέπει στους αγκώνες να είναι σε γωνία 90^ο και οι καρποί σε ευθεία. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εργονομική στάση σε αυτά τα δυο εξαρτήματα, είναι το πληκτρολόγιο και ο υπολογιστής να έχουν χώρους/προεκτάσεις όπου θα υποστηρίζεται ο καρπός.

Όσο αφορά την οθόνη, καλό θα ήταν να είναι τοποθετημένη κάθετα ως προς το παράθυρο ή σε τέτοια θέση ώστε τα παράθυρα του χώρου να μην βρίσκονται ακριβώς μπροστά ή πίσω από την οθόνη. Σε περίπτωση που κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό, τότε συστήνεται η χρήση ειδών σκίασης στα παράθυρα (κουρτίνες, περσίδες), ώστε να αποφεύγεται η αντανάκλαση του φωτός. Η απόσταση του ατόμου από την οθόνη θα πρέπει να είναι τόση όσο περίπου το μήκος του χεριού του (συνήθως 45-71εκ.) και το ύψος που βρίσκεται η οθόνη είναι τέτοιο ώστε η πάνω πλευρά της να αντιστοιχεί στο ύψος των ματιών του χρήστη. Σε περίπτωση που ο χρήστης χρησιμοποιεί γυαλιά ή φακούς επαφής το ύψος αυτό είναι χαμηλότερο. Η χρήση ενός υποστηρικτικού για τα έγγραφα (αναλόγιο) μεταξύ του πληκτρολογίου και της οθόνης ή στα δεξιά/ αριστερά της οθόνης (η θέση σχετίζεται με το αν το άτομο είναι δεξιόχειρας/αριστερόχειρας) είναι αναγκαίο ώστε να αποφεύγονται οι περιττές κινήσεις κατά την ανάγνωση και πληκτρολόγηση εγγράφων.

Το τελευταίο, αλλά σε καμία περίπτωση ελάσσονος σημασίας, χαρακτηριστικό του χώρου που πρέπει να προσαρμοστεί είναι ο φωτισμός. Ο κατάλληλος φωτισμός σε ένα χώρο με χειριστές ηλεκτρονικού υπολογιστή θα πρέπει να είναι ρυθμιζόμενος, έτσι ώστε να προσαρμόζει το φώς ανάλογα με τη δουλειά που πρέπει να κάνει το άτομο. Το φως ακριβώς πάνω από το κεφάλι του χρήστη μπορεί να προκαλέσει αντανάκλαση στον υπολογιστή και το άτομο να δυσκολεύεται ως προς την ευκρίνεια.  Για τον ίδιο ακριβώς λόγο καλό θα ήταν οι γυαλιστερές επιφάνειες που μπορεί να υπάρχουν πάνω στην επιφάνεια εργασίας να καλύπτονται με ένα πανάκι έτσι ώστε να μην αντανακλούν το φως που πέφτει πάνω τους. Τέλος η οθόνη του υπολογιστή κάθε φορά προσαρμόζεται τόσο στα μέτρα του χρήστη αλλά και σε σχέση με τον φωτισμό του χώρου. Η αλλαγή της κλίσης της οθόνης ή της γωνίας του υπολογιστή μπορεί να διευκολύνει κατά πολύ τον χρήστη ώστε να έχει ευκρίνεια στην οθόνη του.

Πέρα όμως από τις τροποποιήσεις στον υπολογιστή και την επιφάνεια εργασίας θα πρέπει να γίνουν και τροποποιήσεις στον τρόπο εργασίας του ατόμου. Η στάση μπροστά από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή θα πρέπει να είναι ίσια, με τα πόδια να ακουμπάνε στο πάτωμα ή το υποπόδιο, οι μηροί να εφάπτονται πλήρως και με ελάχιστη δύναμη στην καρέκλα και να μην υπάρχει πίεση στην πλάτη και τα γόνατα. Οι ώμοι πρέπει να είναι χαλαροί, όπως και οι καρποί, και οι αγκώνες να υποστηρίζονται από τα χερούλια της καρέκλας. Ο χρήστης επιβάλλεται να χρησιμοποιεί και τα δυο του χέρια, καθώς και να εναλλάσσει τις εργασίες του μεταξύ του πληκτρολογίου και του ποντικιού,  έτσι ώστε να μην επιβαρύνει το σώμα του με συνεχόμενη εργασία σε μια στάση. Κατά την πληκτρολόγηση η δύναμη που ασκείται θα πρέπει να είναι ελάχιστη.

Απαραίτητη για την ομαλή διεξαγωγή της εργασίας, καθώς και για την σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου είναι η κίνηση. Πρέπει να υπάρχουν διαλλείματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα και το άτομο να σηκώνεται από την καρέκλα και να κινείται ώστε να βοηθάει την κυκλοφορία του αίματος. Πέρα από την κίνηση, σημαντικό ρόλο παίζει και το κομμάτι των διατάσεων, καθώς ανακουφίζει το άτομο από πόνο που μπορεί να νιώθει και ξεκουράζει το μυϊκό σύστημα με σκοπό την αποφυγή της κόπωσης. Τέλος ανά 20 λεπτά περίπου το άτομο θα πρέπει να απομακρύνει το βλέμμα του από την οθόνη του υπολογιστή και να βλέπει κάτι σε μακρινή απόσταση, έξω από το παράθυρο για παράδειγμα, ώστε να αποφύγει την οπτική δυσφορία.

Εν κατακλείδι, η εργασία στον ηλεκτρονικό υπολογιστή μπορεί να γίνει ευχάριστη και ανώδυνη με ελάχιστες εργονομικές παρεμβάσεις, τόσο στον ίδιο τον υπολογιστή και το χώρο εργασίας, όσο και στις συνήθειες του ατόμου.

Χριστίνα Γ. Νούλα, Ειδική Φυσικοθεραπεύτρια

 Πηγές:

1. «Workplace ergonomics», http://cap.mil/Documents/CAP_Ergo_Guide.pdf
2. «Ergonomics, Health and Safety», National Center for Technology in Education, 2009
3. «Personal computer workstation checklist», http://www-plb.ucdavis.edu/safety/Ergonomics_Safety.pdf
4. «Healthy computer guide», http://www.microsoft.com/hardware/en-us/support/healthy-computing-guide