kantonopou’s blog

Σύμφωνα με τις έρευνες του αειμνήστου Μανόλη Χατζηδάκη, ο ζωγράφος Θεοφάνης Στρελίτζας, ο λεγόμενος Μπαθάς, κατάγεται πιθανότατα από την οικογένεια ζωγράφων Στρελίτζα – Μπαθά, που κατέφυγαν από την τουρκοκρατούμενη Πελοπόννησο στην Κρήτη.

 Ο Θεοφάνης γεννήθηκε, πιθανότατα, μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία του 15ου αιώνα στο Ηράκλειο Κρήτης, όπου ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα, μαθητεύοντας στο εργαστήριο ίσως του Ανδρέα Ρίτζου.

 Παντρεύεται σε κάποια ηλικία και αποκτά δύο παιδιά, τον Συμεών και το Νεόφυτο, οι οποίοι, όταν ενηλικιώνονται, ακολουθούν το επάγγελμα του πατέρα τους.

 Όταν στα 1527 ο Θεοφάνης εμφανίζεται στα Μετέωρα είναι ήδη μοναχός, πράγμα που σημαίνει ότι ασπάσθηκε το μοναχισμό μετά, θάνατο πιθανότατα, της γυναίκας του.

Η πρώτη μνεία του ζωγράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην επιγραφή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, όπου αναφέρεται ώς μοναχός καταγόμενος από την Κρήτη.

Για την καλλιτεχνική δραστηριότητα του Θεοφάνη πρίν από το 1527 και στο διάστημα από το 1527 έως το 1535 δε διαθέτουμε καμία πληροφορία.

Είναι μάλιστα αξιoπερίεργο ότι μέχρι στιγμής δεν έχει εντοπιστεί κανένα έργο του Θεοφάνη στην Κρήτη, ενυπόγραφο ή μή.

Ωστόσο, έχοντας υπόψη ότι στο καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά εμφανίζεται ως ώριμος καλλιτέχνης, διατύπωσα την άποψη ότι δύο εικόνες, του Χριστού και της Παναγίας Οδηγήτριας, της Μονής Γωνιάς στην Κίσσαμο της Κρήτης, που έχουν συνδεθεί με το καλλιτεχνικό περιβάλλον του Ανδρέα Ρίτζου, είναι, ενδεχομένως, τα πρώτα έργα που μπορούμε να αποδώσουμε στον Θεοφάνη.

Το 1535 τον συναντάμε στη Μονή Μεγίστις Λαύρας στο Άγιον Όρος, όπου προσεκλήθη να διακοσμήσει με τοιχογραφίες το καθολικό της μονής, μία τρίκογχη βυζαντινή εκκλησία μεγάλων διαστάσεων, έργο του ιδρυτή της Λαύρας, αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη.

 Στην κτητορική επιγραφή της μονής αναφέρεται ο ζωγράφος με τρόπο συνοπτικό: δια χειρός κυρού Θεοφάνη μοναχού.

 Η λιτή αυτή διατύπωση και το προσηγορικό κυρού, όπως και ηπρόσκληση από το μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, δείχνει ότι ο Θεοφάνης ήταν πλέον φημισμένος και καθερωμένος ως καλλιτέχνης.

 Δεν είναι μάλιστα χωρίς σημασία ότι σε αναφορές σε κώδικα της Λαύρας μνημονεύεται ως ο διδάσκαλος, ενώ, μερικά χρόνια μετά το θάνατό του (1559), στην κτητορική επιγραφή του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1573) στην Καλαμπάκα, αναφέρεται ως άριστος αγιογράφος.

Στον ίδιο καλλιτέχνη αποδίδονται, χωρίς όμως να έχει γίνει καθολικά αποδεκτό και οι τοιχογραφίες της Τράπεζας της Λαύρας.

 Η διακόσμηση με τοιχογραφίες της Τράπεζας της Λαύρας, σύμφωνα με την άποψη του Μανόλη Χατζηδάκη, άρχισε μετά το 1535 και τελείωσε μετά το 1541, έτος θανάτου του κτήτωρος της Τράπεζας, μητροπολίτου Σερρών, Γενναδίου.

Από σημειώματα στον κώδικα των αδελφοτήτων της Μονής Μεγίστης Λαύρας συνάγεται ότι το 1536 γίνεται αδελφός της Μονής, όπου ο κυρ Θεοφάνης ο ζωγράφος αποκτά ένα κάθσμα στη Λαύρα, για να το έχει επί ζωής αυτού αυτός και οι παίδες αυτού.

Για λόγους που αγνοούμε, ίσως επαγγελματικούς, εγκαθίσταται το 1543 στις Καρυές.

 Το 1545-1546 ο Θεοφάνης μαζί με το γιο του Συμεών αναλαμβάνουν να διακοσμήσουν το καθολικό, την Τράπεζα, και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου της Μονής του Σταυρονικήτα.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Άγιον Όρος, ο Θεοφάνης αναλαμβάνει και τη διακόσμηση ενός παρεκκλησιού της Μονής Παντοκράτορος.

Από τη διακόσμηση του παρεκκλησίου αυτού σώζονται σήμερα ορισμένα σπαράγματα τοιχογραφιών, που απόκεινται στη Μονή και στο Μουσείο Hermitage της Πετρούπολης.

 Παράλληλα με τη δραστηριότητα στη διακόσμηση καθολικών και παρεκκλησίων στα Μετέωρα και στο Άγιον Όρος, ο Θεοφάνης ζωγραφίζει από το 1527 έως το 1546 μία σειρά φορητών εικόνων, όπως εικόνες προσκυνήσεως, εικόνες επιστυλίου Δωδεκαόρτου και δεσποτικές εικόνες στο ναό της Κημήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1527), στη Μονή Μεγίστης Λαύρας (1535 – 1541), στη Μονή Ιβήρων, στη Μονή Παντοκράτορος, στη Μονή Σταυρονικήτα και στη Μονή Γρηγορίου.

Αντίθετα, οι δεσποτικές εικόνες του ναού του Πρωτάτου (1542), που του έχουν αποδοθεί , έχουμε τη γνώμη ότι είναι έργο ενός άλλου κρητικού ζωγράφου, του Ζώρζη.

 Ο Θεοφάνης θα παραμείνει στο Άγιον Όρος ως αδελφός της Μονής Λαύρας, ως το 1558. Στις αρχές του 1559 μεταβαίνει στο Ηράκλειο, όπου την ημέρα που συντάσσει τη διαθήκη του πεθαίνει (24 Φεβρουαρίου 1559).  

Ε. Ν. Τσιγαρίδας

Καθηγητής Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Το παραπάνω κείμενο περιέχεται στο Λεύκωμα:
“ΑΓΙΑ ΜΕΤΕΩΡΑ – ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΑΠΑΥΣΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ – ΤΕΧΝΗ”