ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΘΑΝΑΣΗ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗ

ανακοίνωση στο συνέδριο Μικρασία: ένας πολιτισμός μετακομίζει -100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, οργανωμένο από το περιοδικό Παρέμβαση, Κοβεντάρειο, Κοζάνη 17-19 Δεκεμβρίου 2021

Η αφίσα του συνεδρίου

προλογικά
Ευχαριστούμε το περιοδικό Παρέμβαση για την τιμή να συμμετάσχω στο παρόν συνέδριο με την ανακοίνωση Η «Βενιζέλου ανάβασις» στην Ηχώ της Μακεδονίας 1919-1922, πιο απλά ποια ήταν η πρόσληψη της περιόδου από την αναφερθείσα εφημερίδα που τυπωνόταν στην Κοζάνη.

Ο τίτλος Βενιζέλου ανάβασις αρύσθηκε από μια σύγκριση ανάλογων σκηνών που είχαν λάβει χώραν στην ίδια περιοχή δύο χιλιετίες περίπου νωρίτερα, θα εξηγηθεί στη συνέχεια. Για να μνησθεί μία από τη χρησιμότητα της Ιστορίας, να μάθουμε πού μοιάζουμε και πού διαφέρουμε οι άνθρωποι στο παρελθόν και στο παρόν.

Πρόσφορη για την κατανόηση των γεγονότων είναι μια τεταρτοειδής περίληψη των στρατιωτικών γεγονότων της περιόδου: ο Ελληνικός Στρατός αποβιβάστηκε στην Σμύρνη το 1919. Το επόμενο έτος επεκτάθηκε στην ανατολική Θράκη κι επίσης στη Μικρά Ασία ως το Εσκί Σεχίρ και το Αφιόν Καραχισάρ. Την ακόλουθη χρονιά επιχείρησε να καταλάβει την Άγκυρα, όμως αναδιπλώθηκε κι οργανώθηκε αμυντικά στην αναφερθείσα γραμμή Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ. Το δε 1922 καταδιώχτηκε κι εγκατέλειψε την περιοχή.

κοινοί τόποι και διαφορές
Όπως στη ζωή έτσι και στην αφήγηση, ας την πούμε Ιστορία, υπάρχουν κοινοί τόποι, δηλαδή ανά τους αιώνες επαναλήψεις, τις αρνητικές των οποίων πλευρές προσπαθεί ο άνθρωπος, αν τις γνωρίζει, να παρακάμψει, ενώ τις θετικές να μιμηθεί:

α) στην Κύρου Ανάβασιν οι Έλληνες στρατιώτες, όλοι τους μισθοφόροι, ξεκίνησαν από τις Σάρδεις, σήμερα χωριό Sart, 70 χλμ. ανατολικά της Σμύρνης, έφτασαν στα Σύνναδα ή Şuhut, οικισμό 20 χλμ. νοτίως Αφιόν Καραχισάρ, αλλά μετά συνέχισαν προς τα κάτω, στην Καππαδοκία. Επιστρέφοντας από τη Βαβυλώνα από άλλο δρομολόγιο εξέλεγαν οι ίδιοι τους ορισμένους ηγέτες τους.

β) στην Αλεξάνδρου Ανάβασιν οι Μακεδόνες έφτασαν στις Σάρδεις, αλλά κατευθύνθηκαν πρώτα στα νότια παράλια κι από το Αφιόν Καραχισάρ βάδισαν ως τα πρόθυρα της Άγκυρας, στο Γόρδιον (Yassihüyük), την άνοιξη. Ίσως δεν είναι ευρέως γνωστό ότι την ίδια περίοδο ο Παρμενίων, ουσιαστικός αρχηγός του Μακεδονικού Στρατού, έφτανε κι αυτός στο ίδιο μέρος την ίδια εποχή μάλλον μέσω του Εσκί Σεχίρ με την επιθετική λαβίδα να κλείνει από βόρεια και δυτικά την άνοιξη του 333 π.Χ. Έπειτα μαζί κατέβηκαν στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας συνεχίζοντας ανατολικά όπως ακριβώς και οι Μύριοι.

Γραμμή προέλασης κι αναδίπλωσης του Ελληνικού Στρατού

γ) στην Βενιζέλου Ανάβασιν οι στρατιώτες ήταν κληρωτοί με κομματικώς ορισμένους ηγέτες, έχοντας λιγότερη πολεμική πείρα κι άκρα συγκεντρωτική διοίκηση, κάτω από απόλυτη υποτακτικότητα σε ξένες εξουσίες και προφανώς λειψή μελέτη των δύο προηγούμενων αναβάσεων. Στρατηγικά δε με επίθεση σε έναν στενό εδαφιαίο θύλακα εποχή καλοκαιριού, πολύ δύσκολο σχέδιο μάχης, αφού ήταν απαγορευτικές οι βροχοπτώσεις και η θερμοκρασία στην κεντρική Μικρά Ασία. Τώρα, με την αναδίπλωση, πώς μπορούσε να κρατηθεί άμυνα σε ένα τεράστιο μέτωπο 700 χλμ. χωρίς να υπάρχουν φυσικά σύνορα μιας και η ορεογραφία της περιοχής είναι παράλληλη με τον ισημερινό αφήνοντας αρκετά περάσματα;

η εφημερίδα
Επελέγη η εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας, που κείται στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, επειδή είχε παλαιότερα αποδελτιωθεί από τον γράφοντα και συμπληρώθηκε επαξίως από δανεισμό αρκετών εδαφίων από φίλους. Δυστυχώς δεν μελετήθηκε η παράλληλη αντιπολιτευόμενη εφημερίδα Σημαία -σήμερα η πρόσβαση στην ειρηθείσα Βιβλιοθήκη επιτρέπεται μόνον αν δίδει κανείς διαπύλια κάθε χρόνο, απόφαση με την οποία δεν συμφωνεί ο γράφων.

Ο τύπος είναι μέσο διαφήμισης των θετικών πράξεων της εξουσίας και κριτικής των αρνητικών της πλευρών μέχρι να συμπαραταχθεί μαζί της, βιοτικές γαρ ανάγκες. Αναμενόμενο, λοιπόν, ήταν η εφημερίδα Ηχώ να πλέει μαζί με κάθε κυβέρνηση, αλλά αυτό δεν συνέβη με την αλλαγή της κυβέρνησης το 1920 και μια εξήγηση είναι η συνήθης διαδοχή των εξουσιών με τη νέα να αντικαθιστά σε μικρό διάστημα την παλαιά όχι λόγω ικανοτήτων αλλά χάριν της αδράνειας ή ανικανότητας της προηγούμενης, ωστόσο χωρίς την απομάκρυνση αμφοτέρων των στελεχών από κρατικούς πόρους. Πάντως, ενώ επί Βενιζέλου στην Ηχώ δημοσιεύονταν αρκετές αγοραπωλησίες προσφέροντας πόρους στον εκδότη, έπαψαν αυτές μετά.

Το πρώτο φύλλο της εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας 1914

Πόσο ελεύθερος όμως είναι ο τύπος σε πολεμικές περιόδους όπου κυριαρχεί άμεση λογοκρισία δεν χρειάζεται κειμενική απάντηση, το δείχνουν τα λευκά κενά σε ορισμένα άρθρα της Ηχώς, λογοκρισία της περιόδου του Λαϊκού Κόμματος στο οποίο ο εκδότης δεν υποτάχθηκε πλήρως. Συνυπάρχει εδώ άλλη δέσμευση, οι πηγές της Ηχώς, στην περίπτωσή μας τα στρατιωτικά ανακοινωθέντα, των οποίων ο χρόνος άφιξής των καθυστερούσε, επίσης και ο υποκειμενικός τρόπος επιλογής τους από τον εκδότη.

Πόσοι από τους αναγνώστες καταλάβαιναν τι πραγματικά συνέβαινε στη Μικρά Ασία είναι ζητούμενο όχι μόνον λόγω του αναλφαβητισμού, αλλά και των ποικίλων άγνωστων τοποθεσιών κι ονομάτων. Οι μόνοι που γνώριζαν κάπως τη Μικρά Ασία ήταν οι εργάτες στα μεταλλεία του Μπαλικεσίρ, από την επαρχία Ελίμειας ήταν αρκετοί, ή αυτοί που δραστηριοποιούνταν εμπορικά στην ίδια περιοχή. Φυσικά, καλύτερες πηγές ήταν οι αξιωματικοί και στρατιώτες που πολεμούσαν εκεί, αλλά οι πρώτοι δεσμεύονταν εξ επαγγέλματος, οι δεύτεροι από την θεωρούμενη απλοϊκότητα των διηγήσεων –ελάχιστες είναι οι τελευταίες στην Ηχώ και μόνον επαινετικές. Ο λογοτέχνης δικηγόρος και βουλευτής Κοζάνης Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης που είχε επισκεφτεί το μέτωπο, απέφυγε να γράψει τις εντυπώσεις του στην εφημερίδα.

οι πηγές
Για τον σημερινό μελετητή το υλικό της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ώστε να συγκριθεί με της δημοσιεύσεις της Ηχώς είναι αχανές. Οι εκδόσεις και μόνον του ΓΕΣ, αν οι τόμοι του τοποθετηθούν σε όρθια σειρά, ξεπερνούν το μέτρο, αλλά για την κατανόησή τους είναι αναγκαίες επιτόπιες επισκέψεις, δεν αρκούν οι επί χάρτου αναγνώσεις. Περισσότερα προφανώς είναι τα διπλωματικά έγγραφα, τα οποία δεν διαφύλλισε αυτούσια ο γράφων, όπως επίσης και τουρκικές πηγές.

Οι προφορικές συνεντεύξεις ήταν αδύνατες, από στρατιώτες του χωριού μας Αιανή ελλείπουν, ενώ από δρώντα πρόσωπα της περιοχής μας διάσπαρτες είναι οι αναφορές, ένα ημερολόγιο του δασκάλου Ιωάννη Παπαδέλη βρίσκεται σήμερα στα ΓΑΚ Κοζάνης.

Ό,τι αποτυπώθηκε σε αναμνήσεις πολιτών των μετόπισθεν είναι κι αυτό λιγοστό, όμως δεν παύει να χρωματίζει με έντονες πινελιές την εποχή, η οποία είχε αποτέλεσμα τον ξεριζωμό εκατομμυρίων χριστιανών από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Για τον γράφοντα μία από τις πιο κορυφαίες στιγμές είναι η φράση σν άρπαξαν, ευτυχώς κατεγράφη από δαιμόνιο Κοζανίτη έμπορο, με την οποία περιγελούσαν αγυιόπαιδες της Κόζιανης πρώην πολεμιστή της Μικράς Ασίας του οποίου την πολεμική σημαία άρπαξαν οι Τούρκοι. Οι περί της κουλτούρας διατρίβοντες το λεν τραυματική μνήμη και δεν ήταν λίγοι όσοι την έφεραν από το μέτωπο, μεθώντας μετά και χαρτοπαίζοντας. Όταν βλέπεις τόσο θάνατο γύρω σου, τι αξία έχει η φτωχική ζωή;

Απώλειες του Ελληνικού Στρατού στη Μικρασιατική Εκστρατεία

Έτερο, ανεξερεύνητο ζήτημα, τα νόθα παιδιά από γυναίκες των οποίων οι άντρες ήταν στρατιώτες στη Μικρά Ασία, κάτι που δεν ανέφερε η Ηχώ, όπως επίσης δεν γινόταν μνεία των χιλιάδων τραυματιών (50.000 περίπου), των φονευθέντων (20.000), των εξαφανισθέντων (20.000) και των αποβιωσάντων (5.000). Φυσικά δεν εγνώριζε και τις εκατοντάδες χιλιάδες αντίστοιχες των Ελλήνων Θράκης και Μικράς Ασίας. Αναπάντητο είναι το ερώτημα: γιατί οι τιμηθέντες με παράσημα ανδρείας το 1919-1922, 20 χρονών στρατιώτες, δεν έλαβαν μέρος στην Αντίσταση κατά των Γερμανών και Ιταλών δύο δεκαετίες μετά;

πεδίο και γραφείο
Σκύβοντας στην περίοδο απορεί ο μελετητής για τις πραγματικότητες του πολέμου, την πολιτική και τη στρατιωτική, με τους πρώτους να συνομιλούν ειρηνικά με τον εχθρό στα σαλόνια του εξωτερικού και να συντρώγουν έπειτα φιλικά μαζί και να διατάσσουν εκ του μακρόθεν αναστολές ή εξορμήσεις. Με τους ανώτατους αξιωματικούς να σχεδιάζουν επιχειρήσεις επί χάρτου, ο Ιωάννης Μεταξάς κι άλλοι ομοιόβαθμοί του επιτελικοί διαφωνούσαν για το ευτυχές της υπεράκτιας εκστρατείας, ενώ οι στρατιώτες να τρώγουν επί μέρες βρασμένο σιτάρι, να διψούν, να αναπνέουν την καλοκαιρινή σκόνη της ερήμου και να αιχμαλωτίζονται ή σκοτώνονται στα πεδία των μαχών. Όσο ανεβαίνει κανείς στην ιεραρχία τόσο απομακρύνεται από το έδαφος -όχι δεν αναφέρονται αυτά στην Ηχώ.

Για τα στελέχη της εξουσίας και για τους ιδιώτες με πρόσβαση στον δημόσιο κορβανά το κυριολεκτικό κόψιμο του χαρτονομίσματος στα δύο που συνέβη την εξεταζόμενη περίοδο προς χάριν των πολεμικών δαπανών, παρόμοιο με τα πρόσφατα μνημόνια, δεν σήμαινε τίποτα. Για τον κόσμο όμως ήταν βαρύ.

Αναμένοντας το σήμα έναρξης της ομιλίας από το προεδρείο

προστάτες
Ποιος απ’  τους προστάτες θα μας προστατέψει ποιος, έγραφε μελωδός εικονίζοντας τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, τους Βρετανούς που κατά την κατάτμηση της Τουρκίας ενδιαφέρονταν για τα στενά του Βοσπόρου και για τους μουσουλμάνους των αποικιών τους, τους Ιταλούς που κατείχαν τα Δωδεκάνησα, τους Γάλλους που είχαν συνασπιστεί με τους Τούρκους προς χάριν της οικονομίας και τους Ρώσους κομουνιστές που εξαιτίας της συμμετοχής της χώρας μας στην Ουκρανία εφοδίαζαν τον Κεμάλ. Το 1821 που οι Έλληνες επαναστάτησαν μόνοι είχε λησμονηθεί.

Υ.Γ. Ούτως γράφτηκε από τον Αθανάσιο Καλλιανιώτη, αλλά εκφωνήθηκε από στήθους από τον ίδιο για 14:51΄ πρωί της 18^ης Δεκεμβρίου 2021