Στο βήμα του συμποσίου με τον πρόεδρο. Εικονοληψία Μ.Μ.
ανακτένιση 16/10/2024
Εισήγηση με τίτλο 100 χρόνια μοναξιάς, η μοναδική ιστορία της Κοζάνης του Π. Λιούφη, 1924 την 5/10/2024 στο Κοβεντάρειο κτίριο Κοζάνης στο πλαίσιο του 8ου συμπόσιου λογοτεχνίας που οργάνωσε το περιοδικό Παρέμβαση από την 4η ως την 6η Οκτωβρίου 2024. Η οπτική παρουσίαση ήταν η κάτωθι, ενώ τα επεξηγηματικά κείμενο γράφτηκαν μετά καθώς ο δημιουργός των μίλησε από στήθους
O τίτλος της εισήγησης που ευελπιστεί να μην ξεπεράσει τα 10΄ είναι 100 χρόνια μοναξιάς: η μοναδική ιστορία της Κοζάνης του Π. Λιούφη, 1924. Ήταν ιδέα του Β.Π. Καραγιάννη που τον ευχαριστώ και για την πρόσκληση όπως επίσης κι εσάς τους ακροατές -χωρίς εσάς δεν υπάρχει κανένα νόημα.
Το βιβλίο ανατυπώθηκε το 1994 από τον Σύλλογο Γραμμάτων και Τεχνών ν. Κοζάνης, το κρατώ στο χέρι μου, κατόπιν χορηγίας οικογενειών και πωλούνταν 2.000 τότε δραχμές, περίπου σήμερα 13 ευρώ -στα παλαιοπωλεία κοστίζει από 20 μέχρι 40 ευρώ.[1]
Ευτυχώς υπάρχει ψηφιοποιημένο κι ελεύθερο στο διαδίκτυο, δοθέν από το Πανεπιστήμιο Κρήτης[2] κι εδώ θα ειπωθεί αργότερα πρόταση του γράφοντος για χωρίς προσκόμματα πρόσβαση σε παλαίτυπα έργα.
[1] Π.χ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ (55.217Α), https://www.booksistor.gr/p/55567/istoria-kozanis-217a.html
[2] Λιούφης Παναγιώτης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924
Είναι το πρώτο βιβλίο για την ιστορία της Κοζάνης, αν και μ΄ αυτήν είχαν νωρίτερα ασχοληθεί σε περιοδικά τυπωμένα στο εξωτερικό ή στην Αθήνα και σε επιστολές άλλοι τρεις λόγιοι, ο ιερέας Χαρίσιος Μεγδάνης το 1820,[1] ο ιατρός Κωνσταντίνος Γουναρόπουλος εξ Ευβοίας το 1872[2] κι ο εύπορος Παύλος Χαρίσης το 1873.[3]
Ο Λιούφης δανείζεται αρκετό υλικό και από τους τρεις πνευματικούς προγόνους του, διασκευάζοντάς το κάποτε, το δηλώνει όμως. Bασίζεται δε και στην προφορική παράδοση, όσο βάσιμη μπορεί να είναι αυτή όταν ξεπερνά τις δύο γενιές. Στο έργο του αναφέρει όμως κι άλλες πηγές όπως Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις του Μαργαρίτη Δήμιτσα.[4] Έχει δε ανατρέξει και στους εκκλησιαστικούς κώδικες της μητρόπολης.
Το έργο τυπώθηκε στην Αθήνα όπου ζούσε ο συγγραφέας το 1924, μάλλον με δαπάνες του αδελφού του συγγραφέα Μάρκου, εμπόρου και κάτοικο Καΐρου.[5]
[1] Μεγδάνης Χαρίσιος, Αγγελία: Περί του κατ’ Έτος τελουμένου κοινού Μνημοσύνου υπέρ των Συνδρομητών των εν Κοζάνη Σχολείων
Ελληνικού τε και κοινού περί της Εξετάσεωςτων Μαθητών εν Έτει 1819 κατά Μήνα Φευρουάριον, και περί της Αρχής, Προόδου, και της νυν Καταστάσεως της Ελληνικής Σχολής, και των εξ αυτής επί Παιδεία αναφανέντων Εγχωρίων τε και Ξένων, [Εκ του τυπογραφείου Σβεκίου], [Βιέννη] [1820] και του ιδίου, [Εγχειρίδιον περί Κοζάνης και περί κωμών της], χ.χ.
[2] Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος, «Κοζανικά» Πανδώρα, τ. ΚΒ΄, φυλλάδιον 525 (1-2-1872) 488-497 κι εξής
[3] Δεν ήταν διαθέσιμο στον γράφοντα το Χαρίσης Παύλος, Σκέψεις περί ενώσεως των απανταχού διεσπαρμένων Ελλήνων δια της εκκλησίας και των σχολείων, Πάσσαρης, Αθήναι 1873
[4] Δήμιτσας Μαργαρίτης, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις…, Αδελφοί Περρή, Αθήναι 1896, https://anemi.lib.uoc.gr/…/4/5/7/metadata-141-0000331.tkl
[5] Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, ό.π., σ. 362
Η κινητήριος δύναμη συγγραφής ή έκδοσης της Ιστορίας της Κοζάνης του συγγραφέα ήταν ένα άλλο, μεγαλόπνοο έργο, το οποίο προετοιμαζόταν από το 1919 στην Αθήνα, το Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921, όμως μόνον ο Α΄ τόμος Οικονομολογικά τυπώθηκε το 1921. Ο επόμενος δεν ήταν ο προαναγγελθείς, αλλά ο ΣΤ΄ το 1922 με τίτλο Εκκλησία-Κλήρος, αφιερωμένος στον τότε μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Φώτιο Μανιάτη, προφανώς ήταν ο κύριος χορηγός.
Έχει γραφεί ότι το ανωτέρω Λεύκωμα περιελάμβανε 12 τόμους,[1] όμως ο γράφων βρήκε μόνον έξι σε Βιβλιοθήκες και Διαδίκτυο.[2] Είναι πιθανόν ότι ο Λιούφης ανέμενε ορισμένα από όσα είχε γράψει στο βιβλίο του σχετικά με τα σχολεία της Κοζάνης να συμπεριληφθούν στον Ε΄ τόμο του ειρημένου Λευκώματος που ακολουθούσε με τίτλο Φιλολογία-Εκπαίδευσις -όμως ο τελευταίο τυπώθηκε το 1930 χωρίς αναφορά στο έργο του Κοζανίτη συγγραφέα, αν και συγχορηγός του ήταν ο ειρημένος μητροπολίτης Φώτιος.
Ο συγγραφέας δανείστηκε κι από το Λεύκωμα του 1922 αυτούσια διάφορα στοιχεία ακολουθώντας την οδό της αποτύπωσης των γεγονότων μέσα από το πρίσμα της θρησκείας, της φανερής επί Τουρκοκρατίας εξουσίας.
[1] Βατόπουλος Νίκος, «Το «Πανελλήνιον Λεύκωμα» για την εκατονταετηρίδα 1821-1921», 15/10/2020, https://www.kathimerini.gr/culture/561117418/to-panellinion-leykoma-gia-tin-ekatontaetirida-1821-1921/
[2] Όρα Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921 : Η χρυσή βίβλος του ελληνισμού, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/5/0/metadata-01-0000472.tkl και ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ ΛΕΥΚΩΜΑ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΔΟΣ 1821-1921 – ΤΟΜΟΣ Γ : 1925, https://vendora.gr/items/k79q7k/panellinion-lefkoma-ekatontaetiridos-1821-1921-tomos-g-1925.html?srsltid=AfmBOooFJo-Si1Wwt3QbTgq8yOAL1kurppS9oX0bZclF8r7FS45vb8LI
Το πρόβλημα με το βιβλίο του Παναγιώτη Λιούφη είναι ότι γράφτηκε στην καθαρεύουσα, οπότε είναι αναμενόμενο να δυσκολεύει τους νέους στην ανάγνωσή του, καθώς χρειάζεται να γνωρίζουν κάπως την αρχαία ελληνική γλώσσα και παλαιότερους τρόπους σύνταξης των προτάσεων.
Στο Διαδίκτυο διάφορα εδάφια της Ιστορίας του παραδίδονται μεταφρασμένα από τον Δημήτριο Τζήκα που δηλώνεται ως δάσκαλος και ιστορικός.[1] Στο υποκεφάλαιο ΑΓΩΝΕΣ ΡΟΥΣΑ-ΑΥΛΙΩΤΟΥ του Λιούφη η φράση του ὁ Ρούσας ἦγε καί ἒφερε τήν πόλιν κατά τό δοκοῡν[2] μεταφέρεται στη δημοτική ως ο Ρούσας έφερε την πόλη άνω κάτω κατά το δοκούν.[3]
Θα μπορούσε να γραφεί κι ως ο Ρούσας διηύθυνε την πόλη όπως του άρεσε ή πιο ελεύθερα κυβερνούσε την πόλη σύμφωνα με τις σκοτεινές επιθυμίες του. Οι μεταφραστές είναι συνδημιουργοί, όχι απλοί διερμηνευτείς λέξεων. Αν στο μέλλον το έργο του Λιούφη μεταφραστεί στην νεοελληνική, ο αναλαμβάνων χρειάζεται να προσέξει κι άλλα όπως το ύφος, τον ρυθμό της εποχής του συγγραφέα κ.α.
[1] Π.χ. Τζήκας Δημήτρης (μεταφραστής στη νεοελληνική), Ιστορία της Κοζάνης: Αλήφρονες και Δημοκρατικοί στα τέλη του 19ου αιώνα, 18/3/2017, https://eranistis.net/wordpress/2017/03/18/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BB%CE%AE%CF%86%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B4%CE%B7%CE%BC/
[2] Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης ό.π., σσ. 69-70
[3] Τζήκας, Ιστορία της Κοζάνης: Αλήφρονες, ό.π.
Ήδη από τον πρόλογό του ο Λιούφης ασχολείται με το οικωνύμιο της Κοζάνης κατακεραυνώνοντας τη βουλγαρική προπαγάνδα και τις σλαβικές βλέψεις, έναν από τους δύο πολιορκητικούς κριούς του έργου του όπως δηλώνει. Δεν μπορούσε να αρυσθεί από τη μυθολογία για να βρει οικιστή της πόλης αφού τα αρχαία κατάλοιπα ήταν λιγοστά, οπότε θεώρησε ότι κάτοικοι οικισμού της Ηπείρου προσήλθαν εδώ κι ονόμασαν τον μέρος εκ παραφθοράς Κόζιανη. Με τη συνοίκηση της πόλης έχει εκδοθεί από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης σχετικό βιβλίο[1] και για τους οικιστές από την Ήπειρο κείμενο του μακαριστού καθηγητή ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής Χρίστου Πατρινέλη όπου αντίκρουση των ιδρυτικών μύθων.[2]
Για τον γράφοντα το τοπωνύμιο Κόζιαν’ που έγινε οικωνύμιο όντως προήλθε από τα δέρματα που κατεργάζονταν παλαιότερα στο μέρος της σημερινής κεντρικής πλατείας, σκληρή εργασία στην οποία οφείλεται και το Κόζιαν΄ καθώς χρησιμοποιούν οι άνθρωποι ξένο λεξιλόγιο για λέξεις που αποδίσουν κόπο ή δυστυχία.
Στην Εράτυρα υπάρχει η θέση Παλιουκόζιαν΄[3] και στο χωριό μου Αιανή οι ηλικιωμένοι έλεγαν την έκφραση θα σ΄ αργάσου του κουζίν΄, δηλαδή θα εργαστώ πάνω στο δέρμα σου, θα σε δείρω δηλαδή, αρνητική έννοια.
Προφανώς τα δέρματα μετέφεραν και πωλούσαν Βλάχοι αγωγιάτες που είχαν προσέλθει αρχικά από τα Σέρβια, τα οποία δεν παρείχαν οδούς ανέλιξης των εμπόρων όντας τουρκοκρατούμενο μέρος.
[1] Παυλός Κώστας, Η συνοίκηση της Κόζιανης (Κοζάνης) 1350-1800, ΚΔΒΚ 2020
[2] Πατρινέλης Χρίστος, «Πρώιμες ιστορικές μαρτυρίες για την Κοζάνη, τη Σιάτιστα και άλλες Κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας (1660)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 5 (1996), Μνήμη Λέανδρου Βρανούση, σσ. 101-142, σ. 110 κ.ε.
[3] ἸΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΑΤΥΡΑΣ ΜΕΡΟΣ Α’, https://andonkatanos.wixsite.com/mysite/i-eratyra
Ο χρόνος αφήγησης στην Ιστορία είναι συνήθως γραμμικός.
Αυτόν ακολουθεί κι ο Λιούφης ως το 1909 που όπως δηλώνει είχε σκοπό να εκδώσει το έργο του, αλλά δεν τελεσφόρησε για λόγους ουσιώδεις όπως λέει αλλά που δεν τους γνωρίζουμε ακόμη, μάλλον επειδή η πόλη ήταν ακόμη τουρκοκρατούμενη και ο ίδιος γυμνασίαρχε εκεί. Έπειτα όμως, ολίγῳ βραδύτερον όπως γράφει, πόσο βραδύτερον είναι άγνωστο, πρόσθεσε κι άλλα γεγονότα ως τον Οκτώβριο του 1912[1] που άλλαξε η γλώσσα της εξουσίας από τουρκική σε ελληνική.
Στην ουσία με μια πρόληψή του για τον μητροπολίτη Φώτιο η εξιστόρησή του φθάνει τουλάχιστον ως το 1922, ενώ αφιερώνει αναδρομικά πολλές σελίδες για την εκπαίδευση και τις βιογραφίες προσώπων της πόλης που θεώρησε σημαντικά από τον 17ο αιώνα μ.Χ. και μετά.[2]
Κλείνει το έργο του με μετεωρολογικές και γεωλογικές αναφορές για την Κοζάνη, ενώ στο έσω οπισθόφυλλο παραθέτει χάρτη της πόλης.
Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ο χρόνος αφήγησης είναι επισωρευτικός, διότι στη γραμμικότητα του πρώτου μέρους επισωρεύονται προλήψεις κι αναδρομές.
H εικόνα της ανωτέρω σελίδας της οπτικής παρουσίασης έχει ληφθεί από το Time – Linear, Cyclic, Spiral and repetitive, https://www.astrogle.com/philosophy/time-linear-cyclic-spiral-repetitive.html
[1] Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, ό.π., σ. 146
[2] Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, ό.π., σσ. 163, 175,
Τι σχέση έχει ένα ιστορικό βιβλίο σε συμπόσιο λογοτεχνίας είναι ερώτημα που σαν αστραπή απαντά η σημερινή Τεχνητή Νοημοσύνη των εφαρμογών ChatGPT και Gemini,[1] κάτι που δεν είναι όμως άγνωστο σε όσους ασχολούνται με τη Γνώση.
Αμφότερες, Λογοτεχνία και Ιστορία, εμπεριέχουν γραπτή ή προφορική αφήγηση, ο οποία προϋποθέτει τη χρήση διάφορων τρόπων γλωσσικής έκφρασης. Έπειτα ασχολούνται και οι δύο με τους ανθρώπους.
Και η μια και η άλλη χρειάζονται τη φαντασία, η Ιστορία για να καλύπτει χρονολογικά ή άλλα κενά όταν δεν υπάρχουν στοιχεία ή πηγές, αν και ο όρος φαντασία είναι κάπως ανάρμοστος, ίσως θα μπορούσαμε να την πούμε επένθεση.
Φυσικά η πολυφωνική αφήγηση είναι ζητούμενο, αν κανείς βλέπει την παρέλαση των γεγονότων από ψηλά σαν ανεξάρτητος αετός.
Η λογοτεχνία διατείνεται σε διάφορα μυθιστορήματα ότι βασίζεται σε αληθινές σκηνές και η ιστορία πως πραγματεύεται μόνον την αλήθεια, ωστόσο ο δεύτερος, τουλάχιστον ασυνείδητα, προχωρά σε φίλια επιλογή των πηγών του μέσω της μνήμης, αποπέμποντας σχετικές αντίθετες.
Τέλος, η λογοτεχνία είναι ανώτερη της Ιστορίας διότι δεν δεσμεύεται από πηγές, είναι πιο εύπεπτη και οι ήρωές της είναι συμπαθείς στον αναγνώστη. Σπάνια ο λόγος της ιστορίας είναι τόσο πλούσιος.
[1] OpenAI, ChatGPT, https://chatgpt.com/ και Gemini, https://gemini.google.com/app
Εδώ φαίνεται ότι ο Λιούφης ως ιστορικός προηγήθηκε της λογοτεχνίας ανασκάπτοντας το παρελθόν, ορισμένα εδάφια του οποία είναι επιδοτικά για συγγραφή διηγημάτων, μυθιστορημάτων, θεατρικών, μουσικών και γενικώς πολιτισμικών έργων.
Μπορεί ο μελετηρός επίγονος να επαμφοτερίσει σε διάφορα εδάφια του βιβλίου, π.χ. να δώσει φωνή όχι μόνον στους αστούς της πόλης που αντιμετώπιζαν κατά καιρούς βραχείς επιδρομές περίοικων αγροτών μουσουλμάνων αλλά και στους τελευταίους.
Ή και να βαθύνει μυθιστορηματικά την αιματηρή αλλαγή της εξουσίας στο παρελθόν συγκρίνοντάς την με την σημερινή ήμερη διαδοχή – η δεύτερη είναι αποτέλεσμα του τεχνάσματος να μην υπάρχει ουσιώδης διαφορά μεταξύ κυβερνώντων και διαδόχων ως προς την κατασπατάληση των δημοσίων πόρων, στάση που τυραννά όμως τους ειλικρινείς πολίτες μέσω της βαριάς φορολογίας.
Αφού διορθωθούν ορισμένα που επαναλαμβάνει ο Λιούφης όπως η ημαρτημένη χρονολογία ίδρυσης Ελληνικής Σχολής στην Κοζάνη το 1668,[1] η οποία κρίθηκε πρώιμη.[2]
[1] Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, ό.π., σ. 176
[2] Πατρινέλης Χρίστος, Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης (Από τον Γεώργιο Κονταρή ώς τον Ευγένιο Βούλγαρη), https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/eranistis/article/view/1601/1592
Πρόταση του γράφοντας είναι η ψηφιοποίηση κι ελεύθερη ανάγνωση παλαιών -αλλά και νεότερων- έντυπων έργων που φυλάσσονται στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης κι όχι ο εκεί εγκλεισμός των.
Παράδειγμα η Αναμνηστική εικονογραφημένη έκδοσις Παύλου Χαρίση μετά ιστορικών σημειώσεων περί των εν Ουγγαρία και Αυστρία ελληνικών κοινοτήτων του Νικολάου Δελιαλή του 1935, μάλλον για μια στιγμή προσφερόταν δωρεάν στο Διαδίκτυο, σήμερα όμως όχι. No permission to view document[1] (δεν υπάρχει άδεια να δει κανείς το βιβλίο) όπως αναφέρεται σε Ψηφιακή Βιβλιοθήκη.
Ο γράφων δεν τρέφει ουδεμία ελπίδα για ευόδωση της πρότασής του, απλώς συγκρίνει τον 1ο κόσμο με τον 4ο όταν ερευνώντας σε Ψηφιακές Βιβλιοθήκες της Δύσης όπου έργα των προηγούμενων αιώνων, χειρόγραφα ή έντυπα είτε διαβάζονται ελεύθερα είτε αποθηκεύονται στον υπολογιστή προς χρήσιν των αναγνωστών. όπως λ.χ. όσα περιέχονται στην αμερικανική ελεύθερη ηλεκτρονική βιβλιοθήκη Internet Archive.[2]
[1] Δελιαλής Νικόλαος, Αναμνηστική εικονογραφημένη έκδοσις Παύλου Χαρίση μετά ιστορικών σημειώσεων…, https://anemi.lib.uoc.gr/search/?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=10&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&display_help=0&offset=1&search_coll[metadata]=1&&stored_cclquery=creator%3D%28%CE%94%CE%B5%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%AE%CF%82%2C+%CE%9D%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%82+%CE%A0.%2C%29&skin=&rss=0&show_form=&export_method=none&srfile=%2Fmetadata%2Fb%2Ff%2F3%2Fmetadata-24-0000036.tkl&display_mode=detail&ioffset=1&offset=1&number=1&keep_number=10&old_offset=1&search_help=detail
[2] Internet Archive, https://archive.org/
Για να αποτιμηθεί, τέλος, ο συγγραφέας ως τεχνίτης του λόγου -στο πλαίσιο του καιρού του- μένει να εξεταστεί τι έχει δανειστεί από άλλους και ποιους συναδέλφους του και με ποιους τρόπους ενσωμάτωσε το υλικό αυτό στο δικό του έργο πλέκοντάς το με δικά του βιώματα, προσθέσεις κι αφαιρέσεις.
Ευχαριστώ πολύ που με ακούσατε.
