Αιανή καλοκαίρι 1941. Στο αλώνι με γυμνό κορμό ο πατέρας μου κρατά αυτοσχέδια ξύλινη βίλα, μπορεί να είναι και δικράνι, για να βοηθήσει στο λίχνισμα του σιταριού. Αριστερά με ανοιχτόχρωμη ένδυση η αδερφή του Ρούσα, βαστά ξύλινο καρπουλόι, και, αν κρίνουμε από το μήκος του στειλιαριού, το ίδιο έχει και η δεξιά της στεκόμενη αδερφή της Λέγκου (τα παιδιά της κάθονται μπροστά). Ο θείος Βαγγέλτς με το καπέλο πίσω φέρει στον ώμο του βίλα με τέσσερις σιδερένιες απολήξεις, προφανώς το ίδιο κι ο θείος Κώτσιους που ορθώνεται ανάμεσα. Τα στειλιάρια απ’ τις βίλες του πατέρα μου και του Βαγγέλη είναι από κλάδους φτελιάς, ενώ από τα καρπουλόια που έχουν οι θείες μου αγοραστά. Οι υπόλοιποι δυστυχώς δεν έχουν ταυτοποιηθεί. Συλλογή του γράφοντος.
ανακτένιση 5/12/2024, 17:01΄
Βίλα, θηλυκό ουσιαστικό, στον πληθυντικό βίλις, ονόμαζαν οι ηλικιωμένοι του χωριού μας το γεωργικό εργαλείο με τέσσερις συνήθως αιχμές για αρχική αρωγή στο λίχνισμα σιτηρών, φόρτωση χόρτων κ.α. Στην επίσημη ελληνική αυτό ονομάζεται πιρούνα[1].
Σε βιβλίο για το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης ερμηνεύεται ορθά μόνον ως πιρούνι κι εξάρτημα αργαλειού[2] και με την σημείωση ότι προέρχεται από το λατινικό vilum. Όμως την λέξη vilum δεν την αναγνωρίζουν ψηφιακά λατινο-αγγλικά λεξικά,[3] ενώ σε έτερο αντίστοιχο μεταφράζεται ως φτηνός.[4] Άλλη ερμηνεία δεν υπάρχει.
Άρθρο νεαρού γλωσσολόγου της ιδίας πόλης σημειώνει σωστά τη λέξη βίλα κι ως γεωργικό εργαλείο, προφανώς επειδή είχε συλλεχθεί προφορικά από ενήλικες του χωριού μας.[5] Σε έτερο δε κείμενο του ιδίου ετυμολογείται από τη βουλγαρική ви́ла[6] (βίλα), η οποία δηλώνει το ίδιο αντικείμενο.
Στην «βουλγαρική» Βικιπαίδεια η βίλα ανάγεται στην πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα *weh₁y- που ερμηνεύεται ως κυνηγώ, καταδιώκω,[7] οπότε εισχωρούμε βαθύτερα στο παρελθόν. Γιατί όμως να πήραμε εμείς στο χωριό μας τη λέξη βίλα από τους Βουλγάρους; Δεν είχαμε βίλες πριν εμφανιστούν αυτοί στην περιοχή τον 8ο αιώνα μ.Χ.; Πώς λίχνιζαν το στάρι οι πρόγονοί μας και με τι μάζευαν τα χόρτα και την ζωική κόπρο; Καταδήλως με εργαλεία, τα οποία ονόμαζαν βίλις. Άρα η λέξη προϋπήρχε της καθόδου των Σλάβων.
Την καταγωγή της βίλας θα την βρούμε αν εντοπίσουμε την σπουδαιότερη χρήση της. Ποια ήταν; Μ΄ αυτήν ευτακτούσαν τα λυμένα δεμάτια των σιτηρών στο αλώνι και αφού τα πατούσαν οι οπλές των ζώων για να ξεχωρίσει ο καρπός έπιαναν με τη βίλα και πετούσαν τα ελαφρά στελέχη των φυτών μαζί με τον καρπό προς τα πάνω, ώστε ο απαραίτητος άνεμος που τότε φυσούσε να παρασέρνει τα ελαφρά άχερα εκτός του αλωνιού, ενώ οι σπόροι όντας βαρύτεροι έπεφταν κάτω εντός -μετά την πρώτη χρήση της βίλας, αναλάμβαναν δράση τα καρπουλόια -θα μιλήσουμε άλλη φορά γι’ αυτά.
Να πέφτουν; விழும் (vilum-βίλουμ) στη γλώσσα ταμίλ σημαίνει πέφτω.[8] Η ταμίλ[9]ανήκει στις δραβιδικές γλώσσες -είναι συγγενείς με τις ινδοευρωπαϊκές- κι ομιλείται σήμερα σε περιοχές της Ινδίας, Πακιστάν, Αφγανιστάν και Ιράν.[10] ιδιαίτερα στο Μπαλουχιστάν, την Γεδρωσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.[11] Σίγουρα, κάπως παρομοίως ονόμαζαν και οι πρώτοι γεωργοί της Μεσοποταμίας το περί ου ο λόγος εργαλείο και η ονομασία αυτή εξαπλώθηκε στη Δύση και την Ανατολή τροποποιημένη από κάθε λαό ανάλογα με τις συνθήκες ζωής του. Στο χωριό μας η λέξη έφτασε ως βίλα κι έτσι παρέμεινε μες τις χιλιετίες μέχρι σήμερα.
Βεβαίως, σε μερικά χρόνια όταν εκδημήσουν οι γονείς μας, η προγονική γλώσσα θα αποδράμει κι όταν τελευτήσουμε οι εναπομείναντες φυσικοί ομιλητές της, θα εξαλειφθεί τελείως.
Θα απομείνει όμως στα γραπτά κείμενα για να φωτίζει ανθρώπους που θα σκέφτονται καλύτερα και πιο ειλικρινώς από μας.
ΦΡΑΣΗ: κόψι ένα ίσιου καραγάτσ(ι) κι φκιάσι ένα σλιάρ(ι) για τ΄ βίλα (κόψε μια ίσια φτελιά και φτιάξε ένα στειλιάρι για την πιρούνα).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Brahui language, https://en.wikipedia.org/wiki/Brahui_language
2. Christodoulou Christodoulos, Δυτικομακεδόνικοι σλαβισμοί/Slavic loanwords in the Modern Greek dialects of Southwestern Macedonia (in Greek; English abstract) [2.13], 2 Μαΐου 2015, https://www.academia.edu/8444716/%CE%94%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B9_%CF%83%CE%BB%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%AF_Slavic_loanwords_in_the_Modern_Greek_dialects_of_Southwestern_Macedonia_in_Greek_English_abstract_2_13_
3. Google Μετάφραση, https://translate.google.gr/?hl=el&sl=la&tl=el&text=vilum&op=translate
4. Numen – The Latin Lexicon, https://latinlexicon.org/index.php και Latin – English Dictionary, https://www.online-latin-dictionary.com/
5. Tamil language, https://en.wikipedia.org/wiki/Tamil_language
6. vilum (vilum) – Meaning in English, https://shabdkosh.com/dictionary/english-tamil/vilum/vilum-meaning-in-tamil
7. Μπαλουχιστάν, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%87%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BD
8. Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, http://www.nured.uowm.gr/dinas/To_glossiko_idioma_tes_Kozanes_files/B.2.a.1.pdf
9. Πιρούνα, https://el.wiktionary.org/wiki/%CF%80%CE%B9%CF%81%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CE%B1
10. Χριστοδούλου Χριστόδουλος, ΤΟ ΙΔΙΩΜΑ ΤΗΣ ΑΙΑΝHΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΣΤΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟ: ΠΡΟΦΟΡΑ, ΔΟΜΕΣ, ΣΥΝΤΟΜΟ ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ, https://www.oeaw.ac.at/fileadmin/kommissionen/vanishinglanguages/Collections/Greek_varieties/Macedonian_Greek/Bibliography_pdfs/Christodoulou_2012_-_Idioma_Aianis_Kozanis.pdf
11. Вила, https://en.wiktionary.org/wiki/%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B0#Bulgarian
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
