πρόλογος
Η Δυτική Μακεδονία επλήγη σε μεγάλο βαθμό από Ιταλούς, Γερμανούς και Βούλγαρους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο γειτονεύοντας με τη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία κι έχοντας ένα ποικίλο γλωσσικό μωσαϊκό. Εκτός τούτων, συγκρούσεις μεταξύ αριστερών και δεξιών ανταρτικών σχηματισμών από τον Απρίλιο του 1943 ως τον Νοέμβριο του 1944 οδήγησαν μέσω της οργάνωσης ΝΟΦ στον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο. Στην περιοχή και από την περιοχή έχασαν τη ζωή τους το 1941-45 περίπου 8.000 άνδρες και γυναικόπαιδα.
Καταπλήττει τον σκεπτόμενο κι αστράτευτο αναγνώστη ο αριθμός των θυμάτων που προκάλεσε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σε σύγκριση με τους Γερμανούς στη Δυτική Μακεδονία: οι πρώτοι φόνευσαν 1209 αντιδραστικούς, ενώ οι δεύτεροι 2.383, οι περισσότεροι άμαχοι. Δηλαδή οι κομουνιστές αντάρτες που μάχονταν για ειρήνη και την ελευθερία ξεπέρασαν το ½ των φόνων που διέπραξαν οι δοριμανείς κατακτητές!
Επιθεωρητής Σχολείων ανέγραψε μετακατοχικά όσους θεωρούσε προσκείμενους στο ΚΚΕ:
η κατωτάτη τάξις, σημαντική μερίς δημοσίων υπαλλήλων, μεγάλη μερίς εκπαιδευτικών, οι αδυσώπητοι Σλαυομακεδόνες, το -πνευματικόν προλεταριάτον-, οι -σοσιαλισταί της μόδας -των ανωτέρων στρωμάτων, οι αιωνίως αδιόρθωτοι επαρχιακοί δικηγόροι, οι οσφραινόμενοι και απεκδεχόμενοι -ψητά- διαφόρων ποικιλιών και ουκ ολίγοι αφελείς….[1]
Καταμετρώντας τα θύματα της κόκκινης βίας φαίνεται ότι περίπου οι μισοί φονευθέντες ήταν απλοί άνδρες-ένοπλοι φύλακες των χωριών τους που κατοικώντας σε απαραίτητους για τον εχθρό δρόμους αναγκάστηκαν επί ποινή αντιποίνων να λάβουν όπλα εναντίον των ανταρτών. Όντας προσφυγικής καταγωγής οι περισσότεροι, δεν επιθυμούσαν διώξεις παρόμοιες που είχαν υποστεί στη Μικρά Ασία, ενώ έτεροι εναντιώθηκαν στους επαναστάτες έχοντας διαφορετική γνώμη ως προς την διοικητική, αστυνομική και στρατιωτική εξουσία του ΕΑΜ. Πώς εξηγείται ότι αμυνόμενοι χωρικοί ξεπέρασαν κατά πολύ τα θύματα που είχαν οι επιτιθέμενοι αντάρτες; Δηλαδή μια αναλογία 211 νεκρών του ΕΛΑΣ με 1209 αντιδραστικούς οπλίτες; Μια μόνον εξήγηση μπορεί να διατυπωθεί, οι μαζικές εκτελέσεις των τελευταίων. Όντως έτσι συνέβη.
Αν οι αντικομουνιστές κι όσοι έχασαν τη ζωή τους από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κατατάσσονται στους πολυδιαφημισμένους δωσίλογους της Κατοχής, πώς ορίζεται ο δωσιλογισμός; Αναπάντητο καταδήλως είναι το ερώτημα της οριοθέτησης της συνεργασίας με τον κατακτητή: π.χ. ο εθελοντής εργάτης στα σκάμματα και τις στοές χρωμίτη στη Ροδιανή Κοζάνης λογίζεται ως δωσίλογος επειδή με το εντός των μετάλλευμα οι Γερμανοί κατασκεύαζαν όπλα; Όσα κορίτσια του ιδίου χωριού έσπαζαν με σφυριά τον χρωμίτη για να διαχωριστεί το χρώμιο ήταν κι αυτές δωσιλόγισσες; Επιπλέον, οι παραγωγοί της περιοχής που τροφοδοτούσαν την αποθήκη τροφίμων της Ροδιανής για τους εργάτες ήταν κι αυτοί δωσίλογοι; Ακόμη, όσοι μετέφεραν τα τρόφιμα για τους εργάτες κι εργάτριες των μεταλλείων, με τα οποία πληρώνονταν,[2] ήταν κι αυτοί δωσίλογοι όπως και οι οικογένειές τους; Για να μην επεκταθούμε στη διοικητική μηχανή της Ελληνικής Πολιτείας, πρόεδροι, σύμβουλοι κοινοτήτων, δημόσιοι υπάλληλοι, δάσκαλοι, καθηγητές, νηπιαγωγοί που συντελούσαν στην καλή λειτουργία του κατοχικού συστήματος. Αν οι αναφερόμενοι ανήκαν στον δωσιλογισμό, ποιοι δεν ανήκαν;
Εισαγωγή
Η Δυτική Μακεδονία είναι ίσως η μόνη περιοχή της χώρας που γνώρισε τριπλή κατοχή το διάστημα 1941-1944, για την ακρίβεια στην αρχή μισή ιταλική και μισή γερμανική όταν διχοτομήθηκε κάθετα σε δύο ζώνες επιρροής και μετέπειτα ολοκληρωτικά γερμανική διανθισμένη με μια βραχύβια επιδρομή βουλγαρικού στρατού στο οροπέδιο Φλωρίνης που αποχώρησε αφήνοντας κι αυτό αιματηρά ίχνη.
| φονευθέντες Φλωρινιώτες από τον βουλγαρικό στρατό 1944 | |||||||
| άνδρες | έφηβοι | γυναίκες | |||||
| 41 | 42 | 43 | 44 | 44 | 44 | ||
| κατοχή όπλου | 4 | 1 | 5 | ||||
| φόνος | 2 | 1 | 7 | 2 | 12 | ||
| ξυλοδαρμός | 1 | 1 | |||||
| στελέχη ΚΚΕ | 1 | 2 | 3 | ||||
| εκτέλεση | 2 | 15 | 1 | 18 | |||
| πτυοσκάπανα | 3 | 4 | 7 | ||||
| υπεύθυνοι ΕΑΜ | 1 | 1 | |||||
| θάψιμο ζωντανός | 1 | 1 | |||||
| πέλεκυς | 1 | 1 | |||||
| 3 | 1 | 2 | 33 | 9 | 1 | 49 | |
Εγείρονται ερωτήματα σε όποιον επιχειρήσει την καταγραφή των έμψυχων και υλικών απωλειών της περιόδου. Θα ασχοληθεί μόνο με τους γεννηθέντες και κατοικούντες ή και με όσους εξ αυτών μετανάστευσαν σε άλλους τόπους; Θα συμπεριλάβει τους παροδικά διαμένοντες δημοσίους υπαλλήλους π.χ., ή και τους πολίτες και στρατιώτες άλλων περιοχών και χωρών που στάθηκαν για μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα στο έδαφός της;
Προτιμήθηκε να προσμετρηθούν όλοι όσοι από τους ειρημένους υπέστησαν θανατική ή άλλου είδους βία, ήτοι Δυτικομακεδόνες στρατιώτες στα μέτωπα Αλβανίας, οχυρών της γραμμής Μεταξά και στη Φλώρινα, Καστοριά, Γρεβενά και Κοζάνη ομού με Συμμάχους, Ιταλούς και Γερμανούς. Φυσικά και με τους ενόπλους των αριστερών και δεξιών ανταρτικών σχηματισμών, με τους αμυνόμενους χωρικούς και με τους αμάχους τα επόμενα έτη. Επιπλέον, με τα θύματα της ξενοκίνητης οργάνωσης Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (NOΦ) και της Ελληνικής Χωροφυλακής το 1945 καθώς, παρόλο που οι κατακτητές είχαν αποχωρήσει, το ελληνικό κράτος δεν είχε ακόμη εδραιωθεί. Δυστυχώς δεν έχουν καταμετρηθεί συνολικώς παιδιά κυρίως κι έφηβοι που πέθαναν ή τραυματίστηκαν από εκρήξεις πολεμικού υλικού προσπαθώντας να το περιεργαστούν. Σύμφωνα με εξιστόρηση κατοίκου Κωσταραζίου Καστοριάς:
Εγώ, 12 χρόνια παιδί ήμουνα. Πήρα από ένα από αυτά [τα αφημένα το 1941 πυρομαχικά του Στρατού], έβγαλα το καψύλι και άρχισα να το χτυπάω. Σάμπως ήξερα ότι θα σκάσει και θα πάθω ζημιά; …Τραυματίστηκα στο μάτι εδώ, δάχτυλα αυτά εδώ….[3]
Ούτε έχουν μετρηθεί και περιστατικά από εκρήξεις ναρκών όπου έχασαν τη ζωή τους και γυναικόπαιδα. Ο γράφων σημείωσε μόνον ολίγες δεκάδες τέτοιους νεκρούς,[4] αλλά προφανώς ξεπερνούν κατά πολύ την εκατοντάδα.
| φονευθέντες από επεξεργασία εγκαταλελειμμένου πολεμικού υλικού 1940-1945 | ||||||||
| άνδρες | έφηβοι | έφηβες | αγόρια | κορίτσια | αδιευκρ. άρρενες | αδιευκρ.
θήλεις |
||
| 1940 | 1 | 1 | ||||||
| 1941 | 2 | 6 | 8 | |||||
| 1942 | 2 | 2 | ||||||
| 1943 | 2 | 2 | 4 | |||||
| 1944 | 1 | 1 | 2 | |||||
| 1945 | 2 | 3 | 1 | 1 | 7 | |||
| αδιευκρίνιστο έτος | 1 | 2 | 3 | |||||
| 4 | 5 | 3 | 11 | 4 | 27 | |||
Καταβλήθηκε εργώδης προσπάθεια να εξακριβωθούν ονομαστικά τα θύματα και οι τόποι θανής και να μετρηθούν από βεβαιωμένες πηγές παραμερίζοντας την αξιοπιστία πολεμικών ανακοινωθέντων όπου όχι μόνο σπανίζει συνήθως η αλήθεια, αλλά κι αντιστρέφεται, παραποίηση αναμενόμενη κατά τη διάρκεια των γεγονότων αλλά και μετέπειτα, όχι όμως παραδεκτή από τον ευγενή αθλητή στο στίβο της Ιστορίας. Ας δοθούν μερικά παραδείγματα, το πρώτο ιταλικό:
7/4/1943: Κατά τις αστυνομικές επιχειρήσεις στις περιοχές Βογατσικού και Γέρμα οι μονάδες μας αιφνιδίασαν και κατέστρεψαν σχηματισμό ανταρτών που άφησε 59 θύματα στο έδαφος. Καμία απώλεια εκ μέρους μας.[5]
Η αλήθεια είναι ότι ούτε ένας αντάρτης δεν σκοτώθηκε, διότι είχε στηθεί μια και μοναδική ενέδρα στη θέση Δραγασιά του οικισμού Δρυόβουνο όπου φονεύθηκαν 3 Ιταλοί κι αιχμαλωτίστηκε ένας,[6] μετά οι Ελασίτες αποσύρθηκαν σε μέρη ασφαλή. Αντίποινα πλήρωσε με εκτελέσεις, πυροβολισμούς, πυρπολήσεις και βομβαρδισμούς ο άμαχος πληθυσμός της περιοχής με καταμετρημένα ονομαστικά 60 θύματα, ανάμεσά τους 8 γυναίκες, οι 4 σε βομβαρδισμό.[7]
Όπως φαίνεται ανωτέρω οι Ιταλοί ήταν περίπου ακριβείς στον αριθμό των θυμάτων, παρόλο που τα μετονόμαζαν σε αντάρτες. Ενώ οι ανακοινώσεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ διέφεραν κατά πολύ, ας δούμε δύο ανακοινωθέντα των:
3.9.1944 Τμήματά μας χτύπησαν τη γερμανική φουρά Ροδιανής-Σιατίστης. Σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν 40 Γερμανοί…[8]
Η πραγματικότητα, εξακριβωμένη από ενδελεχή έρευνα γραπτών κειμένων κι ακούσματα προφορικών μαρτυριών[9] είναι: στη Ροδιανή Κοζάνης, η οποία ανήκε διοικητικά στην Κοζάνη κι όχι στη Σιάτιστα, δεν έγινε ουδεμία μάχη. Αποχωρώντας ανέγγιχτοι κι εποχούμενοι οι Γερμανοί δέχτηκαν πυροβολισμούς από ενέδρα του ΕΛΑΣ έξω από το χωριό, στoυς ΝΑ πρόποδες του υψώματος Κλήμα. Εφονεύθησαν τότε δύο 22χρονοι αντάρτες[10] κι ένας Γερμανός νοσοκόμος.
Ροδίτης – Βαθύλακκος – Μεσιανή 28/8/1944 Συντονισμένη επίθεση τμημάτων του ΕΛΑΣ στα χωριά Βαθύλακκος, Μεσιανή και Ροδίτης Κοζάνης, όπου είχαν οχυρωθεί πάνω από 300 ΠΑΟτζήδες και Γερμανοί. Προξενήθηκαν σοβαρές απώλειες στον εχθρό με 70 νεκρούς, ενώ πάρθηκε πλούσιος οπλισμός.[11]
Ως προς την αλήθεια, Γερμανοί δεν υπήρχαν στο πεδίο. Εφονεύθησαν 10 αντάρτες του ΕΛΑΣ,[12] ανάμεσά τους διοικητής λόχου, ενώ οι αμυνόμενοι αντικομουνιστές χωρικοί είχαν 13 θύματα: έναν φρουρό που συλληφθείς σκοτώθηκε επιτόπου, έναν 14χρονο από όλμο, 5 πεσόντες στη μάχη, και 5 αιχμαλώτους (εις εξ αυτών τραυματίας) που εφονεύθησαν την ίδια και τις επόμενες ημέρες και μία 37χρονη γυναίκα που βρήκε τραγικό θάνατο σπρωγμένη εκδικητικά μέσα σε φλεγόμενο ξύλινο μπουράτο (μηχανή καθαρίσματος-διαλογής σιταριού).[13]
Όμως για τους εκτελεσθέντες μετά την αποχώρηση των Γερμανών αντικομουνιστές οπλίτες η στρόφιγγα της φειδωλίας του ΕΑΜ/ΚΚΕ ήταν από τότε εντελώς κλειστή. Αν αφηνόταν ελεύθερη, δημιουργούνταν το πρόβλημα της μη αποδοχής των επαναστατικών βραδινών πρακτικών από σημαντικό μέρος του ημερήσιου τότε πληθυσμού όπως και των σημερινών ρομαντικών ιδεολόγων. Η Ιστορία ως αφήγηση, λέγεται ότι είναι επιστήμη, επιδέχεται ποικίλων χειραγωγήσεων.
Όσον αφορά στους Γερμανούς παροιμιώδης ίσως είναι η τηλεφωνική απάντηση του διοικητή του 7ου συντάγματος της 4ης μηχανοκίνητης αστυνομικής μεραρχίας Γρεναδιέρων των SS σε διοικητή τάγματός του, όταν ρωτήθηκε τι να πράξει με αιχμαλωτισθείσες γυναίκες: δεν είναι γυναίκες, είναι θηλυκοί ελεύθεροι σκοπευτές, πρέπει επίσης να εκτελεστούν.[14]
Ανάγκη ονοματικής ταυτοποίησης εγείρεται ως προς το ολοκαύτωμα των Εβραίων Φλωρίνης και Καστοριάς. Για τους πρώτους δεν υπήρξαν διαθέσιμα πολλά στοιχεία, για τους επόμενους όχι όλα. Μια περαιτέρω έρευνα σε ληξιαρχεία ή οικογενειακές μερίδες των δύο πόλεων, προφανώς και σε γερμανικά ή ισραηλινά αρχεία, θα φωτίσει το πεδίο.
Ολίγα μόνον ονόματα ευρέθησαν για τους φονευθέντες Ιταλούς και Γερμανούς στρατιώτες στην περιοχή -για τους δεύτερους μόνον όσοι έχασαν τη ζωή τους τον Απρίλιο του 1941 έχουν σχεδόν ολοκληρωτικά καταγραφεί. Έλλειψη ταυτοποίησης υπάρχει, επίσης, για τους Σλαβομακεδόνες αντάρτες του ΕΛΑΣ/ΣΝΟΦ,[15] τουλάχιστον ως προς τον τόπο θανής τους, διότι είναι πιθανόν να μην φονεύθηκαν όλοι από Ιταλούς ή Γερμανούς αλλά από αντικομουνιστές οπλίτες Εορδαίας και Ελίμειας τον Νοέμβριο του 1944. Αφορμή για τη διαπίστωση δίδεται από μεταπολεμική τάση να καταγράφονται οι ειρημένοι ως φονευθέντες γενικά από τον εχθρό κι όχι από Έλληνες κατά τη διάρκεια του κατοχικού εμφυλίου, ίσως με την προσμονή αποζημιώσεων.
Ούτε οι φόνοι από προσωπικά κίνητρα αναφέρονται, ορισμένοι από τους οποίους καλύφθηκαν αργότερα με ιδεολογικά αντίστοιχα, όπως λ.χ. η δολοφονία του καθηγητή -είχε εκδώσει προπολεμικά βιβλίο πρακτικής αριθμητικής-[16] στο Γυμνάσιο Σιατίστης Ιωάννη Ταμπακόπουλου κοντά στην Αιανή Κοζάνης από εντοπίους που είχαν ζηλέψει κοπάδι ζώων που διατηρούσε. Ή η περίπτωση δύο Ιταλών στρατιωτών που κλέβοντας βράδυ φρούτα στην Κυρά Καλή Γρεβενών θανατώθηκαν από τον ιδιοκτήτη του μηλεώνα με τσεκούρι.[17]
Δυστυχώς για τους τραυματίες δεν μελετήθηκαν αρκετά στοιχεία, παρά ολίγα ευρισκόμενα σε δηλώσεις ζημιών επί Κατοχής κείμενες σε διάφορα ιδρύματα. Βέβαιο είναι όμως πως υπολογίζονται σε χιλιάδες: στα μέτωπα Αλβανίας και Οχυρών Μεταξά κι έπειτα από βομβαρδισμούς και πολυβολισμούς αεροπλάνων, βολές πυροβολικού, ριπές κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων και μαχών, από ατομικά βασανιστήρια ή άλλους είδους βία.
Αναρίθμητες είναι οι υλικές καταστροφές, όχι σε γέφυρες και κτίσματα, αυτές έχουν καταμετρηθεί. Αλλά σε οικοσκευές, εργαλεία, φορητά αντικείμενα κι οτιδήποτε εξυπηρετούσε τη διαβίωση. Ακόμη οι αντίστοιχες σε γεννήματα κι αγαθά της γης. Είναι απίθανο ευρεθεί ο ακριβής αριθμός τους, επειδή ο καθένας δήλωνε χειρογράφως ό,τι ήθελε. Ούτε και τα αποτελέσματα -τα λεν τραυματικές μνήμες- των γεγονότων είναι σήμερα δυνατόν να υπολογιστούν, καθώς όσοι τα υπέστησαν έχουν ήδη εκδημήσει ή εγκαταλείπουν ταχύτατα τη ζωή. Οι ενεστώτες μόνον αχνά γνωρίζουν τι συνέβη στις οικογένειές τους στο παρελθόν και για αρκετούς η σημερινή τους ένταξη σε διάφορα πολιτικά ή κοινωνικά στρατόπεδα δεν ευνοεί. Η αληθής μνήμη βρίσκεται υπό διωγμόν.
Αναδρομή
Το φθινόπωρο του 1940 η Ελλάδα έλαβε μέρος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων. Καλά προετοιμασμένος ο Ελληνικός Στρατός άντεξε τον Οκτώβριο του 1940 σε ιταλική επίθεση στην ΒΔ παραμεθόριο της χώρας χάρη στην άριστη προετοιμασία κι έπειτα συνέχισε την προέλασή του μέσα στην Αλβανία σταθεροποιώντας τις γραμμές του λόγω χειμώνος. Όταν άνοιξε ο καιρός το επόμενο έτος, βρέθηκε εκτεθειμένος και στα πυρά προσελθόντων Γερμανών, τους οποίους ούτε ο παρόντες Σύμμαχοι μπόρεσαν να αποκρούσουν. Διαλύθηκε έχοντας συνολικά 920 θύματα καταγόμενα από τη Δυτική Μακεδονία και τριπλάσιους τραυματίες. Εδώ έπεσαν τον Απρίλιο του 1941 κατά των Γερμανών και 103 στρατιώτες από άλλα μέρη.
| φονευθέντες σε Ελλάδα, Μέση Ανατολή, οχυρά με την γερμανική εισβολή 1941-44 | ||||
| αξιωματικοί | στρατιώτες | στα οχυρά | ||
| ΓΡΕΒΕΝΑ | 8 | 6 | 14 | |
| ΚΑΣΤΟΡΙΑ | 2 | 3 | 5 | |
| ΚΟΖΑΝΗ | 1 | 16 | 8 | 25 |
| ΦΛΩΡΙΝΑ | 18 | 6 | 24 | |
| 1 | 44 | 23 | 68 | |
Αν προσθέσουμε και 94 αμάχους-θύματα βομβαρδισμών από Ιταλούς, Γερμανούς και Βρετανούς, έχυσαν το αίμα τους στην (κι από την) περιοχή 1.110 Έλληνες. Οι Σύμμαχοι έχασαν το ίδιο έτος 105 άνδρες, ενώ οι Γερμανοί 134. Γενικές απώλειες του 1940-41 1.251 ένστολοι ομού κι άμαχοι.
Η Δυτική Μακεδονία χωρίστηκε σε δύο ζώνες Κατοχής, την ορεινή (Γρεβενά-Καστοριά) έλαβαν οι Ιταλοί, την πεδινή (Κοζάνη-Φλώρινα) όπου υπήρχαν μεταλλεία χρωμίου, γραμμές τραίνου και σημαντικές οδικές αρτηρίες οι Γερμανοί. Το πρώτο έτος 1941, περίοδος προσαρμογής, πέρασε σχετικά ανώδυνα με μόνη σημαντική εξαίρεση τη μαζική εκτέλεση ανδρών του χωριού Μεσόβουνο Εορδαίας από στρατιώτες της Βέρμαχτ κι ελάχιστες αντίστοιχες από Ιταλούς, ένα σύνολο 192 ανθρώπων.
Το επόμενο τελείωσε σχετικά ήσυχα με αγρότες να πλουτίζουν πουλώντας στη μαύρη αγορά τροφές και γεννήματα σε ορεινούς οικισμούς. Μόνον 48 άνδρες φονεύτηκαν από τους κατακτητές κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων ανεύρεσης, περισσότερο, όπλων.
Αρχάς 1943 εισέβαλαν αντάρτες του ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) από τη Θεσσαλία προκαλώντας με το ζορμπαλίκι τους απορία στην Ελληνική Πολιτεία και σε όσους συνέπλεαν μαζί της. Αναγκάστηκε τότε η μυστική οργάνωση των αξιωματικών Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος (ΥΒΕ) να φανερώσει αντάρτες δικούς της με την επωνυμία Ένωσις Κοινωνικής Αμύνης (ΕΚΑ). Μετά από ορισμένες κοινές επιτυχημένες συγκρούσεις και μάχες εναντίον των Ιταλών ο ΕΛΑΣ καταδίωξε τον Απρίλιο του 1943 την ΕΚΑ και τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους την διάδοχό της Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) ανοίγοντας την αυλαία του κατοχικού εμφύλιου διχασμού.
Τους αντάρτες αντιμετώπιζαν Ιταλοί και Γερμανοί -και σε μια περίοδο οι Βούλγαροι- με βραχύχρονες εξόδους στην ύπαιθρο, ολιγοήμερες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και κάποτε με εξ αέρος βομβαρδισμούς, ωστόσο χωρίς άμεσο πρακτικό αποτέλεσμα αφού οι πρώτοι δεν διέθεταν σταθερό μέτωπο προτιμώντας ενέδρες κι αστραπιαία κτυπήματα.
Την οργή του εχθρού γνώρισε ο άμαχος πληθυσμός, εξ ανάγκης ο περισσότερος υποστηρικτής των ανταρτών, με ατομικούς ή μαζικούς φόνους ανδρών, εκτελέσεις αμφοτέρων των φύλων, συλλήψεις ομήρων, πυρπολήσεις οικισμών και κατασχέσεις οικόσιτων ζώων και γεννημάτων. Εν συνόλω εφονεύθησαν την περίοδο 1943-44 από Γερμανούς 2.383 άνθρωποι (1.612 άνδρες και 771 γυναικόπαιδα), από Ιταλούς 343 (312 άνδρες και 31 γυναικόπαιδα), και 49 άνδρες από τον βουλγαρικό στρατό. Η δε Οχράνα, οργάνωση Σλαβομακεδόνων επηρεαζόμενη από τη Βουλγαρία, σκότωσε 5 άνδρες το 1944. Ένα σύνολο 2.780 Ελλήνων χριστιανών πολιτών.
Ο εβραϊκός πληθυσμός της περιοχής αν και δεν έλαβε μέρος, εξετοπίσθη οικογενειακώς στην κεντρική Ευρώπη από τους Γερμανούς. Ελάχιστοι επέστρεψαν από τους 1.121 που είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους.
Πιο ανοργάνωτοι οι Ιταλοί, προσεταιρίστηκαν προς υπεράσπισίν των ενόπλους σλαβόφωνους χωρικούς, ονομαζόμενους κομιτατζήδες καθώς λοξοκοιτούσαν προς τη Βουλγαρία, αλλά παρόλη την ευμένεια του ΚΚΕ προς αυτούς δεν παρέλειπε ο ΕΛΑΣ και το τοπικό παρακλάδι του, το ΣΝΟΦ, να τους πολεμά όταν διακινδύνευε την ύπαρξή του. Αμυνόμενοι ή επιτιθέμενοι οι κομιτατζήδες φόνευσαν 63 αντιπάλους των αντάρτες ή πολίτες (55 άνδρες και 8 γυναίκες).
| φονευθέντες άρρενες από τους κομιτατζήδες 1941-1944 | |||||||||
| άνδρες | έφηβοι | αγόρια | |||||||
| ΄41 | ΄42 | ΄43 | ΄44 | ΄43 | ΄44 | ΄41 | ΄44 | ||
| βασανιστήρια | 4 | 4 | |||||||
| εκτέλεση | 3 | 5 | 5 | 13 | |||||
| αντάρτης ΕΛΑΣ | 4 | 15 | 1 | 20 | |||||
| αντάρτης ΕΛΑΣ (Ρώσος) | 4 | 4 | |||||||
| αντάρτης ΣΝΟΦ | 1 | 1 | 2 | ||||||
| σύνδεσμος ΕΛΑΣ | 2 | 2 | |||||||
| δολοφονία | 1 | 1 | 2 | ||||||
| φόνος | 3 | 4 | 7 | ||||||
| 4 | 18 | 32 | 1 | 55 | |||||
Όταν δε το 1944 οι κομιτατζήδες παρέμειναν στην πλευρά των Γερμανών, αντιμετώπισαν την αυξημένη οργή του ΕΛΑΣ με 88 (81 άνδρες και 7 γυναικόπαιδα) από αυτούς να χάνουν τη ζωή τους σε μάχες ή εκτελέσεις.
| φονευθείσες θήλεις από τους κομιτατζήδες 1941-1944 | |||||||||
| γυναίκες | έφηβες | κορίτσια | |||||||
| 1941 | 1942 | 1943 | 1944 | 1943 | 1944 | 1941 | 1944 | ||
| φόνος | 1 | 1 | 1 | 3 | 1 | 7 | |||
| πυρπόληση | 1 | 1 | |||||||
| 1 | 1 | 2 | 3 | 1 | 8 | ||||
| φονευθέντες κομιτατζήδες 1943-44 από | |||||
| άνδρες | γυναίκες | κορίτσια | |||
| ΥΒΕ/ΕΚΑ | αιχμάλωτοι με μαχαίρι | 3 | |||
| ΕΛΑΣ/ΣΝΟΦ | αιχμάλωτοι με μαχαίρι | 29 | 29 | ||
| αιχμάλωτοι με όπλο | 15 | 15 | |||
| σε μάχες | 6 | 6 | |||
| παράπλευρες απώλειες | 1 | 2 | 3 | ||
| ως υποστηρικτές | 31 | 4 | 35 | ||
| 81 | 5 | 2 | 88 | ||
Το ίδιο έτος χιλιάδες Ιταλοί φιλοξενήθηκαν στα βουνά της Πίνδου τρεφόμενοι από την συμμαχική αποστολή και όλο και περισσότεροι πυροπαθείς κατέφυγαν στις πόλεις ερημώνοντας τους οικισμούς και στερώντας πηγές τροφίμων για τους αντάρτες.
Με την επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ Ηπείρου και τη συνακόλουθη διακοπή της συμμαχικής βοήθειας, οι πηγές εφοδιασμού των ανταρτών στέρευαν οπότε αναζητήθηκαν ζώα και γεννήματα με καταδρομές σε πεδινά χωριά της γερμανοκρατούμενης ζώνης, επιλογή που προκάλεσε την αντίδραση των αγροτών, υποδαυλισμένη κατάλληλα από τους Γερμανούς. Ο εμφύλιος που είχε φανερά κατασιγασθεί από τα γεγονότα Μαρτίου και Απριλίου 1943 άναψε πάλι για τα καλά με όλα τα είδη της βίας εκ μέρους των ανταρτών του ΕΛΑΣ, ΣΝΟΦ, Γκρουπών και ΟΠΛΑ. Τελείωσε επί Εαμοκρατίας, όταν έφυγαν οι Γερμανοί, με τους αντικομουνιστές να μετρούν τεράστιες απώλειες, σχεδόν ισάξιες με τις αντίστοιχες των Γερμανών, οι περισσότερες κατόπιν βραδινών μαζικών εκτελέσεων χωρίς απολογίες και δίκες. Ένα σύνολο 1.284 ανθρώπων, ανάμεσα στους οποίους 75 γυναικόπαιδα, τα περισσότερα αθέλητα κατά τη διάρκεια μαχών και πολιορκιών.
| φονευθέντες αντάρτες του ΕΔΕΣ από τον ΕΛΑΣ 1943-44 | |
| εκτελέσεις 1943 | 2 |
| εκτελέσεις 1944 | 1 |
| μάχες 1944 | 1 |
| εκτελέσεις 1945 | 3 |
| 7 | |
| φονευθέντες αντικομουνιστές από τον ΕΛΑΣ 1943-1945 | ||||
| άνδρες | γυναίκες | παιδιά | ||
| αδέσποτα πυρά | 5 | 4 | 9 | |
| αδιευκρίνιστες αιτίες | 8 | 2 | 10 | |
| αμυνόμενοι σε πολιορκίες | 6 | 5 | ||
| απαγχονισμός | 2 | 2 | ||
| απαλλοτριωτές πραγμάτων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ | 2 | 2 | 4 | |
| απαχθέντες κι εκτελεσθέντες | 145 | 2 | 147 | |
| βαρβαρότητα εντός οικισμών | 4 | 4 | ||
| εθνικόφρονες ή συγγενείς των | 506 | 5 | 511 | |
| εκτελεσθέντες όντας κρατούμενοι | 10 | 2 | 12 | |
| κακουχίες | 4 | 2 | 6 | |
| λιθοβολισμός | 1 | 1 | ||
| ξυλοδαρμός | 3 | 1 | 4 | |
| οπλίτες ΕΕΣ σε μάχες | 3 | |||
| παραδοθέντες κι εκτελεσθέντες | 438 | 2 | 440 | |
| πυρπόληση | 2 | 2 | ||
| συγκρούσεις | 14 | 14 | ||
| συνεργάτες Γερμανών | 6 | 6 | ||
| συνεργάτες ΕΕΣ | 12 | 12 | ||
| συνεργάτες ΕΣΟ | 2 | 1 | 3 | |
| συνεργάτες Ιταλών | 4 | 4 | 8 | |
| σφαγιασμός | 5 | 5 | ||
| 1135 | 63 | 8 | 1.206 | |
Ο κατοχικός Εμφύλιος είχε τελειώσει στα τέλη Νοεμβρίου του 1944, αλλά με τον ΕΛΑΣ να έχει κλείσει σε στρατόπεδα, σχολεία και μοναστήρια χιλιάδες κρατουμένους αντιδραστικούς ως τον Μάρτιο του 1945.
Νέος παίκτης εμφανίστηκε σε Φλώρινα-Καστοριά το 1945 πριν εδραιωθεί το ελληνικό κράτος το ΝΟΦ, υποστηριζόμενο από Σλαβομακεδόνες που αυτή τη φορά ενισχύονταν από τη Γιουγκοσλαβία. Κι αυτό με αιματηρές διαθέσεις κι αντιπάλους του τώρα τον ελληνικό στρατό, τη χωροφυλακή και αντικομουνιστές που εξιλεώθηκαν με τη νέα δράση τους.
Ο κυρίως εμφύλιος πόλεμος δεν άργησε να φανεί.
Κατάσκοποι στην ομίχλη
Ορισμένες σκηνές της εποχής θεωρούνται εξέχουσες για τον γράφοντα ίσως λόγω έλλειψης ικανών μαρτυριών. Όπως η περίπτωση εκτός ελέγχου αμέσων εκτελέσεων ανδρών από την Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία και διμοιρία Νεοζηλανδών την 13η Απριλίου 1941 με την υποψία πως ήταν Γερμανοί ή Βούλγαροι κατάσκοποι[18] στην στενωπό Πόρτες της οδού Σερβίων-Λαρίσης, αγγλιστί Servia Pass,[19] Πόρτις στην τοπική διάλεκτο. Ως σήμερα είναι άγνωστο πόσοι έχασαν τη ζωή τους εκεί κι αν η μομφή όντως αλήθευε. Υποβλητικότατη όμως η ατμόσφαιρα με απότομα υψώματα ένθεν κακείθεν και αρχαία οικοδομικά λείψανα μισοκρυμμένα στη νοτερή, ελαφρώς χιονισμένη χλόη. Το πρωί κρύωνε με τις ομίχλες να σέρνονται στην κοίτη του ποταμού Αλιάκμονα μέσα από την οποία ξεπρόβαλλαν αλαφιασμένοι Άγγλοι, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί, Έλληνες και Γιουγκοσλάβοι στρατιώτες που οπισθοχωρούσαν έπειτα από μάχες, ανάμικτοι με γυναίκες, άντρες και παιδιά δημοσίων και μη υπαλλήλων που έφευγαν προς νότον για να σωθούν. Γερμανικά αεροσκάφη έριχναν βόμβες με κάθετες εφορμήσεις ξοδεύοντας αφειδώς σφαίρες πολυβόλων για να κτυπήσουν αυτοκίνητα, σπίτια κι ανθρώπους.
Όσοι επιχειρούσαν να επιστρέψουν από την κατεύθυνση της Λαρίσης στη λωρίδα των Σερβίων ελέγχονταν αυστηρά ως ύποπτοι για επισήμανση και κατάδοση συμμαχικών αμυντικών θέσεων ή ύπαρξης ναρκοπεδίων στους Γερμανούς που περίμεναν με το χέρι στη σκανδάλη στη βόρεια όχθη του ποταμού. Αν οι απαντήσεις των δεν ήταν σαφείς, εκτελούνταν επί τόπου. Ήταν άραγε Βούλγαροι κατάσκοποι καλυμμένοι με την προβιά σλαβόφωνου στρατιώτη που τάχα είχε χάσει το δρόμο του κι επιθυμούσε να επιστρέψει στη Φλώρινα, την Καστοριά και την Εορδαία; Μήπως επρόκειτο για Γερμανούς με ενδυμασία Ελλήνων, Αυστραλών ή Νεοζηλανδών που στη μεγαλειώδη σύγχυση είχαν περάσει τα στενά παρατηρώντας διάφορα κι επέστρεφαν στη μονάδα τους να τα αναφέρουν; Παρόμοια σκηνή με Γερμανούς ντυμένους με ελληνικές στολές είχε λάβει χώραν νωρίτερα, πριν από την έναρξη της μάχης της Βεύης όπου τοιουτοτρόπως είχαν αιχμαλωτιστεί Βρετανοί ρέιντζερς.[20]
Δύσκολο να αποδειχθεί το δρομολόγιο του καθενός που περνούσε από τη στενωπό μέσα σε ένα τοπίο που διάνθιζαν γλωσσικά τουρκόφωνοι πρόσφυγες των παραπλήσιων οικισμών -ο διερμηνέας των Συμμάχων δεν γνώριζε την τουρκική.[21] Επέστρεφαν ορισμένοι απ’ αυτούς στα χωριά τους, αφού πρώτα είχαν ανεβεί στα βουνά της νότιας όχθης για απόκρυψη και προστασία; Μήπως ήταν ντόπιοι κλέφτες, ίσως κι από άλλα μέρη, που γυρόφερναν στους στρατιωτικούς καταυλισμούς για να απαλλοτριώσουν αφύλακτα υλικά χωρίς να ομολογούν τον λόγο που πλησίαζαν στην όχθη του ποταμού από τον νότο;
Ως σήμερα κανείς δεν ξέρει ποιοι, τι, πόσοι και πού ακριβώς. Η κατασκοπία προηγείται συνήθως του πολέμου, αλλά συναντάται κι εν μέσω αυτού. Μ’ αυτή την κατηγορία π.χ. έχασαν τη ζωή τους τα μεθεπόμενα έτη εκτελεσθέντες με κανονική απόφαση στρατοδικείου της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ επτά ξενοτοπίτες Έλληνες ως όργανα των γερμανοντυμένων εθελοντών του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου (Πουλικοί) κι ένας ομόγλωσσός των από τη Λευκοθέα Βοΐου.[22] Οι επισήμως αυτοί φονευθέντες ήταν εγκιβωτισμένοι σε προσπάθεια των ανταρτών να φανούν ως κράτος με δίκαιες δομές στα μάτια των Συμμάχων. Στην πραγματικότητα χιλιάδες αντιδραστικοί, όπως ονόμαζε ο ΕΛΑΣ όποιους δεν συμφωνούσε μαζί του, απεδήμησαν βιαίως χωρίς κανονική δίκη.
Φαίνονται σήμερα παράλογοι και παράξενοι οι φόνοι των ειρημένων αγνώστων, αν δεν συνυπολογιστούν οι συνθήκες της εποχής: πρόσφατες αιματηρές μνήμες κατά τη διάρκεια του 1941 όσο και του προηγούμενου έτους που ταλάνιζαν εφιαλτικά τους κατοίκους και τους παρευρεθέντες στρατιωτικούς. Διαρκώς έφθαναν ειδοποιήσεις για θανόντα μέλη τους, νέα στην ηλικία, σε αμυντικές και κυρίως επιθετικές μάχες εναντίον Ιταλών από πυροβόλα όπλα, κρυοπαγήματα και κακουχίες. Από τους 7.948 άνδρες που είχαν πέσει συνολικά στο Αλβανικό Μέτωπο[23] οι 897 κατάγονταν από τη Δυτική Μακεδονία[24] χωρίς τάφους να τους κλάψουν οι μάνες. Αν δε προσμετρηθούν και οι τραυματίες, τριπλάσιοι από τα θύματα, οι απώλειες των Δυτικομακεδόνων έφθαναν στους 2.691 άνδρες, διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό, το 4,56% των ανδρών ηλικίας 20-40 ετών.
Σε μάχες επίσης το 1941 είχαν φονευθεί δεκάδες νησιώτες Έλληνες στρατιώτες στην ορεινή δίοδο της Κλεισούρας Φλωρίνης και στη λεκάνη της Καστοριάς. Δεν ήταν όμως μόνον αυτοί θύματα, αλλά κι άοπλοι, άνδρες και γυναικόπαιδα, των μετόπισθεν από βομβαρδισμούς ιταλικών αεροπλάνων που στοχεύοντας όχι πάντα επιτυχώς αεροδρόμια, γέφυρες και στρατιωτικές εγκαταστάσεις[25] αύξαναν τον αριθμό των απωλειών.
Εκτός των Ελλήνων και οι Σύμμαχοι ήταν εξημμένοι επειδή είχαν θύματα στις στενωπούς Βεύης-Κλειδίου (Battle of Vevi) και Πορτών: 51 άνδρες του Σώματος Στρατού Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας (ANZAC),[26] 28 της βρετανικής 1ης τεθωρακισμένης ταξιαρχίας,[27] 10 ιπταμένους της R.A.F σε αερομαχίες[28] και περισσότερους τραυματίες, εκατοντάδες δε αιχμαλώτους τη μοίρα των οποίων κανείς δεν είχε δυνατότητα να μαντεύσει.
Για τους 134 Γερμανούς στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους στις μάχες αυτές του Απριλίου δεν έδινε κανείς κάτοικος σημασία, εκτός από τους τολμηρούς που ξέθαβαν τις σωρούς για να υφαρπάσουν ρουχισμό, μπότες και τιμαλφή, αν τα τελευταία υπήρχαν ή είχαν αφεθεί πριν ταφούν κανονικά από την οπισθοφυλακή τους. Αργότερα μεταφέρθηκαν σε νεοπαγές κοιμητήριο δυτικά της πόλης Κοζάνης για να θαφτούν την επόμενη δεκαετία στην Αθήνα. Όμως οι Δυτικομακεδόνες στρατιώτες που έπεσαν στο μέτωπο της Αλβανίας παραμένουν ακόμη εκεί.
Άνδρες των Συμμαχικών Δυνάμεων έχουν αποβιβαστεί από τη σχεδία του πόρου των Ιμέρων Κοζάνης στη νότια όχθη του ποταμού Αλιάκμονα τον Απρίλιο του 1941 καταδιωκόμενοι από τους Γερμανούς.[29]
| φονευθέντες από Γερμανούς της LSSAH σε μάχες στρατιωτικοί 1941 | |||
| αξιωματικοί | στρατιώτες | ||
| Έλληνες | 3 | 100 | 103 |
| Βρετανοί | 27 | 27 | |
| Αυστραλοί του ANZAC | 25 | 25 | |
| Νεοζηλανδοί του ANZAC | 12 | 12 | |
| αιχμάλωτοι ανήκοντες σε ANZAC | 4 | 4 | |
| Αδιευκρίνιστοι του ANZAC | 20 | 20 | |
| Σέρβοι (βομβαρδισμός) | 1 | 1 | |
| 4 | 100 | 192 | |
Ο Νοτιοαφρικανός αεροπόρος
Κάτι μυστηριώδες είχε ο ποταμός Αλιάκμονας. Μερικά μόνο χιλιόμετρα μακριά από τις Πόρτες αλλά στην αντίπερα όχθη του ποταμού συνέβη ένα άγνωστο στους πολλούς γεγονός. Βαρύ μαχητικό της αεροπορίας της Νοτίου Αφρικής που είχε απογειωθεί από την Ιταλία για να εξουδετερώσει εχθρική νηοπομπή στον Θερμαϊκό Κόλπο βλήθηκε την 18η Οκτωβρίου 1944 ανεπανόρθωτα από γερμανικά παράκτια πυρά της Πιερίας οπότε προσγειώθηκε αναγκαστικά δυτικά του οικισμού Ίμερα Κοζάνης. Οι τουρκόφωνοι αντικομουνιστές οπλίτες του πλησίασαν,[30] έβγαλαν από το κόκπιτ τραυματία στο πόδι, τα πλευρά και το κεφάλι τον Νοτιοαφρικανό πιλότο υποσμηναγό Rost Butland Berry κι άθικτο τον Βρετανό Norman Medcraft Wicks, προαχθέν σε ανθυποσμηναγό το προηγούμενο έτος[31] κι ανήκοντα στην εφεδρεία εθελοντών της RAF.[32] Στην προφορική μνήμη των κατοίκων οι αεροπόροι θεωρήθηκαν Αυστραλοί, ενώ οι Bρετανοί σύνδεσμοι της περιοχής νόμιζαν ότι το αεροσκάφος ήταν αμερικανικό.[33]
Αμφότεροι μεταφέρθηκαν στα Ίμερα. Όταν προσήλθαν Γερμανοί να τους ζητήσουν, oι οπλίτες αρνήθηκαν να τους παραδώσουν,[34] πράξη εντελώς φυσική γι’ αυτούς αφού εχθρός τους δεν ήταν οι Σύμμαχοι αλλά οι αντάρτες του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί δεν επέμεναν, θα άρχιζαν πυρά καθώς για τους τουρκόφωνους οπλίτες η φιλοξενία ήταν ιερή, ιδιαίτερα για τον τραυματία τον οποίο περιέθαλψαν με ό,τι πρακτικά ιλιάτσια διέθεταν. Στους Βρετανούς που ενδιαφέρθηκαν δηλώθηκε ότι ο υποσμηναγός βρισκόταν ασφαλής στο χωριό Άγιος Δημήτριος, αλλά δεν υπήρχε πιθανότητα προσέγγισής του λόγω της αγεφύρωτης σχέσης ανταρτών του ΕΛΑΣ κι εξοπλισμένων χωριών[35] –το ΕΑΜ δεν επέτρεπε επαφές Συμμάχων με Έλληνες πολίτες χωρίς την παρουσία ενόπλων[36] μελών του,[37] πόσο μάλιστα μεταξύ Συμμάχων κι αντιφρονούντων ή, ορθότερα, μη υποτακτικών στα κελεύσματα των ανταρτών.
Δέκα μέρες αργότερα, όταν οι Γερμανοί είχαν αποχωρήσει από την Κοζάνη, οι οπλίτες παρέδωσαν αμφότερους στον σχηματισμό Pompforce του συνταγματάρχη George Jellicoe,[38] αλλά ο τραυματίας εξεδήμησε. Σε διαθέσιμα στοιχεία αναφέρεται ως τόπος προσγείωσης του αεροσκάφους γενικώς η Δυτική Μακεδονία,[39] όχι όμως η περιοχή των Ιμέρων ίσως από ελλιπή διερεύνηση ή από δισταγμούς αναφοράς των αντικομουνιστών οπλιτών που δεν τους παρέδωσαν στους Γερμανούς. Αντικομουνιστές οπλίτες που από όσους αγνοούν την εποχή, δεν ερευνούν σε βάθος ή είναι πλήρως στρατευμένοι λογίζονται ως ακραιφνείς συνεργάτες των Γερμανών.
Έχουν ήδη αναφερθεί οι απώλειες των Συμμάχων κατά την εισβολή των Γερμανών, όμως υπήρξαν ολίγες και στο τέλος του πολέμου. Κανείς τους δεν είχε φυλακιστεί στη Δυτική Μακεδονία και ουδείς είχε εγκλειστεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ σε στενούς χώρους. Οι ολίγοι περιορισμοί των Συμμάχων το 1944 από τον ΕΛΑΣ εντός οικισμών ήταν ξεχωριστή περίπτωση και δεν διαρκούσε πολύ. Όμως Βρετανοί είχαν φονευθεί κατά λάθος από αντικομουνιστές οπλίτες: ο Terence Head Σεπτέμβριο του 1944 στο Βατερό και οι Donald Barrett και Robert Edge στον οικισμό Μαυροδένδρι Κοζάνης, όταν κατά την διάρκεια ενέδρας τους εναντίον των Γερμανών πυροβολήθηκαν θεωρούμενοι αντάρτες του ΕΛΑΣ, κανονικοί ή μεταμφιεσμένοι. Οι συλληφθέντες αφέθηκαν ελεύθεροι μόλις εγνώσθη ότι επρόκειτο για ξένους.[40] Ο κύκλος των συμμαχικών απωλειών έκλεισε βαριά την 27η Οκτωβρίου 1944 σε επίθεση ισχύος των Βρετανών εναντίον του καλά οχυρωμένου από τους Γερμανούς λόφου του Προφήτη Ηλία Κοζάνης όπου εφονεύθησαν 8 άνδρες τους και τραυματίστηκαν άνω των 10.[41] Ο Εγγλέζος στρατιώτης που εφονεύθη από το ΝΟΦ το 1945 στο Καϊμακτσαλάν θα αναφερθεί παρακάτω.
| φονευθέντες από την RAF 1941-44 | ||||||
| άρρενες | θήλεις | |||||
| άνδρες | έφηβοι | γυναίκες | έφηβες | νήπια | ||
| βομβαρδισμοί 1941 | 2 | 2 | ||||
| βομβαρδισμοί 1944 | 7 | 7 | 5 | 1 | 1 | 21 |
| Ιταλοί | 1 | 1 | ||||
| Γερμανοί; | ||||||
| 9 | 8 | 5 | 1 | 1 | 24 | |
Το ολοκαύτωμα των Εβραίων
Την άνοιξη του 1943 οι Γερμανοί επιβίβασαν σε τρένα όλους τους Εβραίους της Δυτικής Μακεδονίας με προορισμό την κεντρική Ευρώπη. Για την πόλη της Καστοριάς αναγράφεται ότι δεν επέστρεψαν ποτέ στον γενέθλιο τόπο τους 728[42] ή 865[43] άνδρες, γυναίκες και παιδιά, τα οποία εστάλησαν στο στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙ Μπιρκενάου. Αλλά στο ληξιαρχείο της πόλεως κατεγράφησαν το διάστημα 1946-1950 λεπτομερώς μόνον 308, εξ ων 92 γυναίκες ως φονευθέντες στο εξωτερικό[44] όπου είχαν οδηγηθεί . Δυστυχώς δεν αποθησαυρίστηκαν επόμενες ληξιαρχικές πράξεις από τον γράφοντα.
Από την λειψή μελέτη οι βεβαιωμένοι νεκροί άνδρες κι έφηβοι κι της Καστοριάς ξεπερνούν τις δύο εκατοντάδες (216), ενώ οι γυναίκες εγγίζουν τριψήφιο αριθμό (92). Προφανώς αν περνιούνταν κι άλλα γυναικόπαιδα ο φόρος του αίματός των τουλάχιστον διπλασιάζεται. Μέχρι να ονοματιστούν όμως όλοι, γίνονται παραδεκτά ως μέσος όρος 796 θύματα. Ομόθρησκος πατριώτης τους που εφονεύθη στη Βέροια ως αντάρτης του ΕΛΑΣ λογίζεται ξεχωριστά όπως επίσης και γυναίκα της ιδίας θρησκείας που εκτελέστηκε στη Θεσσαλονίκη, ενώ 4 Εβραίοι στρατιώτες του ιδίου τόπου προσμετρώνται στους νεκρούς του Αλβανικού Μετώπου.
| φονευθέντες Έλληνες Εβραίοι από τους Γερμανούς 1943-45 | |
| Καστοριανοί ονομαστικά | 308 |
| Καστοριανοί ανώνυμοι | 488 |
| Μακεδόνες και Ηπειρώτες | 5 |
| Φλωρινιώτες ανώνυμοι | 320 |
| 1.121 | |
Όσον αφορά στη Φλώρινα δεν υπάρχουν διαθέσιμα ονόματα. Σύμφωνα με δημοσιεύσεις κανείς Εβραίος της δεν επιβίωσε[45] και οι φονευθέντες αριθμούνται σε 336,[46] 295[47] ή 329,[48] άνδρες και γυναικόπαιδα. Αλλά σε πηγή αντάρτη Ισραηλίτη αναφέρεται πως από την Φλώρινα διεσώθη το 25% των ομόθρησκων του συμπολιτών, 90 πρόσωπα κατά τον ίδιο.[49] Γνωρίζουμε όμως ότι τουλάχιστον μία Ισραηλίτισσα επέζησε στη Φλώρινα πριν μεταναστεύσει το 1946.[50]
Στην παρούσα καταμέτρηση για τη Φλώρινα ακολουθείται ο μέσος όρος, ήτοι 320 πρόσωπα, χωρίς όμως να έχει ονομαστικά τεκμηριωθεί. Συνεπώς, στη Δυτική Μακεδονία έχασαν τη ζωή τους από τους Γερμανούς τουλάχιστον 1.120 Εβραίοι, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται ελάχιστοι ονομαστικά καταγεγραμμένοι από άλλες περιοχές όπως 2 άνδρες από τα Ιωάννινα που απαγχονίστηκαν στην Κλαδοράχη Φλώρινας ως αντίποινα από επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών.
Τις αδελφές Άλβο και Ραχήλ Παλόμπα, επονίτισσες κατά μια πηγή από τη Θεσσαλονίκη 14 και 16 χρονών,[51]ράπτριες από την Βέροια 20 και 18 ετών σύμφωνα με τοπική αντίστοιχη, φόνευσαν οι Γερμανοί ή οι Πουλικοί στην Ποντοκώμη Κοζάνης την 25η Οκτωβρίου 1944,[52] αφού πρώτα τις βίασαν και τις περιέφεραν ημίγυμνες με τα αίματα της ασελγίας επάνω τους.[53] Έναν φόνευσαν οι Δαγκουλαίοι στη Θεσσαλονίκη. Τέσσερις ήδη αναφερθέντες στρατιώτες έπεσαν στο μέτωπο της Αλβανίας και 5 ως αντάρτες του ΕΛΑΣ σε μάχες με τους Γερμανούς.[54] H πληροφορία ότι μαχήτρια της Αντίστασης ονόματι Carasso Sara από την Θεσσαλονίκη εφονεύθη στην Καστοριά επί Κατοχής[55] δεν συναντάται σε άλλες διαθέσιμες πηγές. Μόνον άνδρας με το ονοματεπώνυμο Carasso Charles εφονεύθη κοντά στην Καστοριά,[56] ακριβέστερα στο Σκαλοχώρι[57] προφανώς την 18η Οκτωβρίου 1943 σε μάχη εναντίον των Γερμανών.
Φήμες[58] ότι αντάρτες ή πολίτες έριξαν στο νερό του ποταμού Αλιάκμονα Εβραίους, ίσως Φλωρινιώτες ή Καστοριανούς, που επιχείρησαν να τον διαπεράσουν μάλλον από τον πόρο Αιανής-Ρυμνίου πριν τους ληστέψουν, δεν έχουν τεκμηριωθεί.
Ίσως το ολοκαύτωμα των Εβραίων είναι η πιο οικτρή σκηνή της Κατοχής.
Εκτέλεση Ιταλών τραυματιών
Ιταλική εφοδιοπομπή έπεσε σε ενέδρα ανταρτών του ΕΛΑΣ την 3η Μαρτίου 1943 στη θέση Μπαράγκις Σιάτιστας. Εφημερίδα του ΕΑΜ Κοζάνης έγραψε τον ίδιο μήνα για το συμβάν: 90 αιχμάλωτοι, λοιποί νεκροί και μόνο ένα αυτοκίνητο γλύτωσε,[59] παραξενεύοντας τους προσεκτικούς αναγνώστες για την αποφυγή ακριβούς αναφοράς πεσόντων, αφού αυτοί καταμετρούνται με ευκολία. Είκοσι χρόνια αργότερα αυξήθηκε ο αριθμός των αιχμαλώτων φτάνοντας στους 180,[60] προστέθηκαν δε και 3 φονευθέντες.[61] Την ίδια περίπου εποχή εγράφη ότι στην ίδια ενέδρα είχαν παραδοθεί 15 Ιταλοί και δοθέντες στον Ερυθρό Σταυρό μεταφέρθηκαν στην Κοζάνη,[62] μαρτυρία που έκτοτε επαναλαμβάνεται[63] στη βιβλιογραφία της Αριστεράς. Σε σύγχρονη συμμετοχική εγκυκλοπαίδεια αναφέρονται 15 νεκροί Ιταλοί και 34 τραυματίες ως παραδοθέντες προς ίασιν σε αντιπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού.[64]
Άνδρες που έζησαν από κοντά τα γεγονότα είχαν αντίθετη άποψη: σε εφημερίδα της Θεσσαλονίκης το 1962 εκπαιδευτικός εκ Σιατίστης κατέθεσε πως τότε αιχμαλωτίστηκαν 12 τραυματίες Ιταλοί που μεταφέρθηκαν σε Δημοτικό Σχολείο της κωμόπολής του προς περίθαλψιν, ενώ άλλοι 14 οδηγήθηκαν από στέλεχος του ΚΚΕ κι ενόπλους άνδρες από τη συνοικία Γεράνεια της Σιάτιστας στον ορεινό οικισμό Παλαιόκαστρο όπου εκτελέστηκαν από εαμίτη γειτονικού χωριού.[65] Δήμαρχος της ιδίας κωμόπολης το ίδιο έτος αρνήθηκε ότι μέρος των Ιταλών τραυματιών μεταφέρθηκε στην πόλη τους πληροφορώντας ότι όλοι τους κατευθύνθηκαν στο Παλαιόκαστρο όπου την ιδία νύχτα εκτελέστηκαν από το ΕΑΜ του χωριού.[66]
Ποια γραπτή μαρτυρία να πιστέψει ο αναγνώστης; Υπήρξαν όντως τραυματίες και πόσοι; Αν ναι, παραδόθηκαν όντως στον Ερυθρό Σταυρό και πώς; Εφονεύθησαν κι από ποιους; Μία κατάθεση αφήνει να εννοηθεί ότι όντως εκτελέστηκαν, αλλά με την ευθύνη να αποσείεται από τους ώμους του ΕΛΑΣ για να μην τριτρώσκεται η ηθική των ενόπλων επαναστατών. Κατά τον ίδιο τρόπο προφορικές, πλην όμως αμήχανες, τοπικές μαρτυρίες αποδίδουν την ενοχή της εκτέλεσης των Ιταλών τραυματιών σε έναν μόνον χωρίτη γειτονικού οικισμού προσθέτοντας ότι οι κάτοικοι του Παλαιοκάστρου είχαν αρνηθεί να αφαιρέσουν τη ζωή των 9, γι’ αυτόν τον αριθμό ομιλούν, αιχμαλώτων.
Παρόντες όμως στο συμβάν χωρίτες ανέφεραν στον γράφοντα λεπτομέρειες: κατά την εκτέλεση το όπλο ενός αφαιρετή είχε πάθει τρεις φορές αφλογιστία, αλλά η ζωή του τυχερού για λίγο τραυματία δεν χαρίστηκε. Τους μελλοθανάτους είχαν οδηγήσει στο πρανές βορείως του ξωκκλησιού του Αγίου Νικολάου, θέση Ντραγκόσ(ι), κρυφή κι απόμερη. Μόλις κάθισαν, εμφανίστηκαν όπλα προς εκτέλεσιν. Τα κλάματα και οι εκπλιπαρήσεις των να τους χαριστεί η ζωή δεν εισακούστηκαν. Τουφεκίστηκαν επιτόπου και σκεπάστηκαν πρόχειρα. Όταν το 1953 το ιταλικό κράτος ενήργησε εντοπισμό θαμμένων στρατιωτών του,[67] όσοι προσήλθαν δεν έλαβαν ουδεμία πληροφορία για το συμβάν ούτε για τον τόπο ταφής των τραυματιών. Με τα χρόνια και τις νεροποντές τα παραχωμένα οστά βγήκαν στην επιφάνεια και θρησκευόμενες ηλικιωμένες του Παλαιοκάστρου τα μετέφεραν προς εναπόθεσιν στον κοιμητηριακό ναό του χωριού μισό χιλιόμετρο πιο πάνω.
Το γεγονός στην τοπική μνήμη είχε αποκτήσει μυστηριώδεις διαστάσεις: φημολογούνταν ότι τα οστά των λαμπύριζαν στο φως μόλις τα φανέρωσαν οι καιροί.
Ένας μόνον Ιταλός αιχμάλωτος τραυματίας ονομαζόμενος από τους αντάρτες ως ο φασίστας φρούραρχος Νεάπολης Αυρήλιο,[68] άλλως Μαρσάλο, Μάριο Ασφίλι, Απρίλι ή Απρίρε ο μόνος που γίνεται παραδεκτός σε πηγή στελέχους του ΕΛΑΣ που ήταν παρών, δεν είδε την τύχη των συμπατριωτών του. Ανηφορίζοντας μαζί με τους τραυματίες συναδέλφους του προς το χωριό της θυσίας εφονεύθη[69] στον αυχένα Πετρόβου-Γκολένας πριν ακόμα κατηφορίσουν δεσμοφύλακες κι αιχμάλωτοι προς το Παλαιόκαστρο.[70] Πού κι αν ετάφη, είναι άγνωστο.
Αγκράφα ζώνης που απαλλοτρίωσε χωρίτης της Ελάτης (Λουζιανής) Σερβίων από αιχμαλωτισθέντα Γερμανό που εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στα Άγραφα
Ακόμη σκοτεινό παραμένει το γεγονός ότι χωρίτες που πλησίασαν το πεδίο μάχης του Φαρδυκάμπου την επόμενη μέρα της παράδοσης του ιταλικού τάγματος, το οποίο είχε προσέλθει να εκδικηθεί για την αναφερόμενη ενέδρα αλλά τελικά αιχμαλωτίστηκε, άκουγαν τραυματίες να παρακαλούν για φαγητό και νερό και να παραπονούνται για το κρύο της νύχτας και της ημέρας.[71] Αν περιεθάλπησαν και πού ή αν εξεδήμησαν αβοήθητοι επί τόπου, δεν έχει γνωσθεί.
Φαίνεται πάντως ότι η εν κρυπτώ εκτέλεση τραυματιών από τον ΕΛΑΣ Μακεδονίας αποτέλεσε δεδικασμένο. Μόλις τρεις μήνες αργότερα εκτελέστηκαν 17 τραυματίες Γερμανοί συν 60 αρτιμελείς συνάδελφοί τους από τον ΕΛΑΣ Θεσσαλίας,[72] οι οποίοι είχαν αιχμαλωτιστεί στη στενωπό του Σαρανταπόρου. Κάτι μυστηριακό είχε αυτός ο τόπος.
Ήταν η αρχή της Οδύσσειας των Ιταλών που είχαν αιχμαλωτιστεί στην περιοχή Σιατίστης. Μερικές εκατοντάδες παρομοίως συλληφθέντες τις επόμενες ημέρες από αντάρτες των οργανώσεων ΥΒΕ/ΕΚΑ κι ΕΛΑΣ στη μάχη του Φαρδυκάμπου προωθήθηκαν πεζή στα ενδότερα, αρχικά στο γυμνάσιο Τσοτυλίου όπου διανυκτέρευσαν, μετά στον Πεντάλοφο και ύστερα στο χωριό Πρόσβορο της ΒΑ Πίνδου όπου μέρος των 559 στρατιωτών[73] έμειναν στο Δημοτικό Σχολείο, τον ναό, αλλά και σε κατασκευασμένα από τους ιδίους πρόχειρα καταλύματα κοντά στο χωριό.[74] Σε οικία του γειτονικού οικισμού Αλατόπετρα κλείστηκαν 16 περίπου αξιωματικοί[75] προς διαχωρισμόν, ενώ οι εναπομείναντες στρατιώτες καταυλίστηκαν στα κελιά της περιτειχισμένης Ιεράς Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου στον οικισμό Σπήλαιο.
Επειδή είχαν συλληφθεί έπειτα από μάχες, φρουρούνταν αυστηρά υπό τη διοίκηση παλαιού αντάρτη από την Πιερία,[76] εφέδρου υπολοχαγού ή λοχαγού, που έφερε αρχικά το κλέφτικο ψευδώνυμο Κατσαντώνης πριν το μετατρέψει αργότερα, μάλλον όταν άλλαξε προς το αστικόν η επαναστατική ορολογία του ΕΛΑΣ, στο σύνηθες προσωνύμιο Μπαρμπαγιάννης.[77] Όταν ένας εκ των Ιταλών απέδρασε από το μοναστήρι, τουφεκίστηκε μαζί με άλλους 6 κρατούμενους εις παραδειγματισμόν.[78]
Η αναγραφή ότι στον κατάμεστο ανταρτών Θεσσαλίας και Μακεδονίας οικισμό Σαμαρίνα ομίλησε το φθινόπωρο του 1943 ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ προς παρόντες 610 αιχμαλώτους Ιταλούς των μαχών Βίγλας και Φαρδυκάμπου[79] ισχύει μόνον αν οι αναφερόμενοι μεταφέρθηκαν πρόσκαιρα από τα στρατόπεδα όπου είχαν εγκλειστεί για να φανεί η ρώμη του ΕΛΑΣ. Το πιο πιθανό όμως είναι πως δεν επρόκειτο γι’ αυτούς, αλλά για παραδοθέντες συναδέλφους τους της μεραρχίας Πινερόλο οι οποίοι είχαν διαφορετική ταυτότητα αιχμαλώτων, την εθελοντική.
Ορεινή Οδύσσεια
Οι Ιταλοί της μεραρχίας Πινερόλο που παραδόθηκαν στον ΕΛΑΣ το φθινόπωρο του 1943 ανήκαν σε άλλη σκηνή. Πόσοι ήταν; Συγκαιρινή πηγή ομιλεί για 1.292 άνδρες,[80] άλλη για 2.000 κι έτερη, που τους ονομάζει πρώην αιχμαλώτους, θεωρεί ότι από τους 2.300 τον Δεκέμβριο του 1943 είχαν αυξηθεί σε 2.500 τον Ιανουάριο του επομένου έτους.[81] Είχαν μεταφερθεί από τη Θεσσαλία σε άλλους ορεινούς οικισμούς των Γρεβενών και του Βοΐου, αλλά με μια σημαντική διαφορά: ήταν εσπεισμένοι με το ΕΑΜ, ελεύθεροι, όσο ελεύθερος και ασφαλής μπορούσε να νιώσει ένας αλλόγλωσσος σε ανταρτοκρατούμενη περιοχή όπου κάθε κίνηση ελέγχονταν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
Τα μέρη όπου εστάλησαν οι νέοι ελεύθεροι κρατούμενοι χωρισμένοι σε τάγματα[82] επιλέχτηκαν με γνώμονα την απόσταση από τη γερμανοκρατούμενη περιοχή. Η οδός, αν ειπωθεί έτσι, από εκεί ως τα Γρεβενά ήταν στην πραγματικότητα μουλαρόδρομος 40 χιλιομέτρων. Δεν έμειναν σε βλαχόφωνα χωριά, ίσως επειδή μέρος των κατοίκων τους δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη. Προτιμήθηκαν τα κουπατσιαραίικα αντίστοιχα, δηλαδή τα ελληνόφωνα Δοτσικό και Μεσολούρι κι ακόμη πιο μακριά το επίσης ελληνόφωνο Επταχώρι Καστοριάς όπου καταυλίστηκαν 300-450 στρατιώτες.[83] Το Δοτσικό διέθετε μια εκατοντάδα οικίες, το Μεσολούρι περίπου τις μισές,[84] ενώ το Επταχώρι περισσότερες. Οι Ιταλοί ανήγειραν πρόχειρους οικίσκους έξω από τα χωριά με κορμούς και κλαδιά που διέθετε άφθονα ο τόπος, εκτός των ιατρών που εγκαταστάθηκαν σε οικίες δεχόμενοι κι Έλληνες ασθενείς.[85]
Τα χωριά αυτά ήταν σχεδόν αδειανά από το φθινόπωρο ως την άνοιξη καθώς οι τσελιγκάδες κατέβαζαν τα κοπάδια τους στα χειμαδιά της Θεσσαλίας[86] οπότε υπήρχε ελεύθερος χώρος κι ακόμη, όταν θα επέστρεφαν στις θερινές βοσκές, είχε τη δυνατότητα το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ να θρέψει τους κρατουμένους φορολογώντας τους νομάδες ποιμένες σε γάλα, τυρί (αυτό περίσσευε),[87] δέρματα, μαλλί και κρέας, μιας και οι αντάρτες είχαν υποσχεθεί πως οι παραδοθέντες θα τρέφονταν όπως ακριβώς οι ίδιοι.[88]
Επιπλέον, οι Ιταλοί είχαν την επιλογή να εξασφαλίσουν το φαγητό τους με πληρωμή σε είδος βοηθώντας τους μπακαταραίους, δηλαδή αυτούς που παρέμεναν εκεί τον χειμώνα, σε οργώματα, σκαλίσματα, σπορά σίτου και καλαμποκιού και στη συγκομιδή αγαθών. Προσέτι, στο βουνό αναφύονταν άγρια καρποφόρα δέντρα προς βρώσιν.[89] Πολύ δε πιθανόν, τουλάχιστον όσον αφορά στο Δοτσικό όπου η άρχουσα τάξη (οι τσελιγκάδες) δεν διέκειτο φιλικά προς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ[90] να επρόκειτο για ηθελημένη ενέργεια (κατα)πίεσης καλυμμένη κάτω από πέπλο ανθρωπισμού. Υπήρχε ακόμη η ρήση του ΕΛΑΣ ότι από τους οικισμούς αυτούς μπορούσαν οι Ιταλοί μέσω Ιωαννίνων να προωθηθούν με πλωτά μέσα στην πατρίδα τους ή να την προσεγγίσουν πεζή μέσω Αλβανίας-Γιουγκοσλαβίας.[91]
Το συσσίτιο των κρατουμένων τον χειμώνα του 1943-1944 με τα κοπάδια να βόσκουν πολύ μακριά ήταν πτωχό. Η αρχική δέσμευση του ΕΑΜ ότι θα τρων από το ίδιο καζάνι δεν τηρήθηκε οπότε οι στρατιώτες κατανάλωναν φακές, χελώνες, νεροχελώνες κοντινών λιμνίων[92] και χόρτα, ορισμένα εκ των οποίων δηλητηριώδη.[93] Χωρίς αλάτι και λάδι,[94] με τροφές που συντελούσαν στην εξάντληση εμφανίστηκαν αβιταμινώσεις, διάρροιες, ρευματικοί πόνοι, πρήξιμο των κάτω άκρων, ελονοσιακοί πυρετοί, κύρια ασθένεια και των γηγενών, [95] τυφοειδείς αντίστοιχοι λόγω των ψειρών, ακόμη και παραφροσύνες.[96] Η δίψα έσβηνε σε νερόλακκους.[97]
Για τη σωτηρία τους επενέβησαν οι Βρετανοί σύνδεσμοι προσφέροντας ιατρικά εφόδια, ρουχισμό[98] και χρυσές λίρες για το καθημερινό σιτηρέσιο, αλλά πόσα από αυτά κατακρατούσε το ΕΑΜ είναι άγνωστο, αλλά μάλλον αρκετό να υποθέσει κάθε ανεξάρτητος μελετητής της περιόδου. Επιπλέον, όσοι Ιταλοί ορίστηκαν ως σιτιστές αγόραζαν τρόφιμα από την ανταρτοκρατούμενη περιοχή σε τιμές που προσπαθούσε να καθορίσει η Συμμαχική Αποστολή κι όχι οι πωλητές ή οι αντάρτες. Όμως η κυκλοφορία του χρυσού έφερνε αυξήσεις τιμών.[99] Όπως γράφει ο υπεύθυνος για την πρόνοια των παραδοθέντων Ιταλών της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής (ΣΣΑ) ταγματάρχης Phillip Worrall:
για τους εμπόρους του θεσσαλικού κάμπου αντιπροσώπευα τον πλούτο και τις επιχειρήσεις.[100]
Κατά πόσον τηρούνταν οι συμφωνίες; Η έξοδος των Ιταλών σιτιστών στις αγορές ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη όντας άοπλοι και φορτωμένοι χρυσό. Ο 28χρονος αξιωματικός Vittorio Fanetti ευρέθη φονευμένος με τσεκούρι και γυμνός από ρούχα και βρετανικές λίρες έξω από το στρατόπεδό του στον οικισμό Επταχώρι.[101] Είχαν παρατηρηθεί και μαστιγώσεις Ιταλών στρατιωτών εκ μέρους του ΕΛΑΣ με την κατηγορία της κλοπής προβάτων, κάτι που οι πρώτοι αρνούνταν.[102]
Με την πτωχή διατροφή συνοδοιπορούσαν οι καιρικές συνθήκες στους καταυλισμούς: κρύο, παγωνιές, χιόνια κι έλλειψη φαρμάκων. Ο ιατρός Giussepe Sciuto του 313 Τ.Π. της Πινερόλο, τιμηθείς αργότερα με το αργυρό μετάλλιο στρατιωτικής ανδρείας,[103] ολίγα μόνον μπορούσε να καταφέρει στο Δοτσικό. Στο Μεσολούρι είχε προσέλθει προς ίασιν των ασθενών ο συνάδελφός του Edoardo Ardito[104] εξυπηρετώντας και τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Παρόλη τη θέλησή του, χωρίς φαρμακευτική σκευή δεν κατόρθωσε να αναχαιτίσει επιδημία εξανθηματικού τύφου που είχε εξαπλωθεί και στους χωρίτες. Εξεδήμησε κι ο ίδιος την 21η Μαΐου 1944 μαζί με δύο Έλληνες συναδέλφους του που είχαν σταλεί επικουρικά από τον ΕΛΑΣ.[105]
Εκατοντάδες Ιταλοί επιχείρησαν τον Φεβρουάριο του 1944 να φύγουν στην πατρίδα τους μέσω των ακτών της Ηπείρου και της Αλβανίας χωρίς αρβύλες, τις είχαν απαλλοτριώσει ο ΕΛΑΣ και οι χωρικοί. Επέστρεψαν πίσω νηστικοί, καταπτοημένοι και με κρυοπαγήματα.[106] Τα ασθενούντα μέλη τους κόβονταν στο χειρουργείο με ξυλουργικό πριόνι.[107]
Πόσοι ήταν οι θανόντες εκεί Ιταλοί; Αναφέρονται περισσότεροι από 100 ενταφιασμένοι στο Πρόσβορο[108] και γενικώς 400 στα ειρημένα τρία χωριά,[109] αλλά ο γράφων διαθέτει ελάχιστα ονόματα. Με τους ασθενείς προσμετρώνται βεβαίως και όσοι προσπάθησαν να διαφύγουν από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών το καλοκαίρι του 1944, αλλά όσοι συλλαμβάνονταν εκτελούνταν επιτόπου, ενώ αυτοί που είχαν αιχμαλωτιστεί από τους αντάρτες στη Βίγλα και τον Φαρδύκαμπο διασώθηκαν παραδοθέντες σε γερμανικά τμήματα. Σώοι επίσης βγήκαν μερικοί που στρατεύτηκαν στην ΙΧ μεραρχία του ΕΛΑΣ συμμετέχοντας και σε επιθέσεις εναντίον αντικομουνιστικών χωριών,[110] άλλοι ως μουλαράδες στην ΣΣΑ ή όσοι εργάζονταν σε πεδινά χωριά της περιοχής, στα Βέντζια π.χ. Σύμφωνα με μιαν αναφορά αυτοί συμπλήρωναν μια μόνον εκατοντάδα.[111]
Πόσοι Ιταλοί της Καστοριάς συνελήφθησαν από τους Γερμανούς την 15η Σεπτεμβρίου 1943 για να μεταφερθούν σε στρατόπεδα της Γερμανίας είναι άγνωστο, όμως υπήρχαν και τέτοιοι όπως ο Giovanni Delbosco.[112]
Οι Ιταλοί είχαν προσέλθει ως νικητές το 1941 για να καταλήξουν αιχμάλωτοι πολέμου ή παραδοθέντες φιλοξενούμενοι τα μεθεπόμενα έτη, χωρίς ποτέ να φανταστούν ότι θα διαβιούσαν ρακένδυτοι μες στα δάση και τη βροχή, νηστικοί στα χιόνια, ασθενείς και χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία, θαμμένοι με ξύλινους σταυρούς επάνω.[113] Με την εξαίρεση του Δοτσικού όπου καθώς δεν έφτανε το νεοπαγές ιταλικό νεκροταφείο, θάβονταν σε μέρος του κοινοτικού αντίστοιχου, ιδιαίτερα οι αξιωματικοί των.[114]
Ιταλικές επιδρομές
H Οδύσσεια των Ιταλών ήταν αναμενόμενη. Ήδη από το καλοκαίρι το 1941 και με διάθεση προσεταιρισμού βλαχόφωνων στο στρατόπεδό τους είχαν εφαρμόσει σκληρή πολιτική συλλογής όπλων, πεταμένων από οπισθοχωρούντες Έλληνες στρατιώτες, όχι άδικα αφού αυτά δεν σπάνιζαν. Όλοι είχαν από ένα όπλο σύμφωνα με κάτοικο του Κωσταραζίου.[115] Επιπλέον διακρίνονταν και σε επίμονες συλλογές φόρων[116] δέρνοντας όσους τους αρνούνταν σε περίοδο αλωνισμού ή όταν δεν προσέφεραν άλογα και μουλάρια για μεταφορές κι άλλες εξυπηρετήσεις:
…ο ίδιος ο αξιωματικός χτύπησε τον πρόεδρο, τους αγροφύλακες και εμένα τον ίδιο με τον παππού μου και τον πατέρα μου[117]
γράφει κάτοικος του χωριού Πεύκου Καστοριάς. Άνδρας συνελήφθη στο Αγίασμα Βοΐου για κατοχή όπλου κι εκτελέστηκε τρεις μήνες αργότερα στην Αθήνα αποτελώντας ένας από τους πρώτους νεκρούς.[118] Σημαίνοντες κάτοικοι της περιοχής εξορίστηκαν στην Ιταλία κατηγορούμενοι για αντιαξονική προπαγάνδα.[119] Ακόμα όμως πιο ντροπιαστική σκηνή είχε εκτυλιχθεί στο Καρπερό των Χασίων τον ίδιο μήνα Αύγουστο με δεκάδες κατοίκων να ραβδίζονται χωρίς ρούχα κι ομαδικά στον περίβολο της εκκλησίας για κατοχή πολεμικού υλικού.[120]
Φυλακίστηκαν και θήλεις στο Βόιο,[121] αλλά το μαχαίρι χτύπησε στο κόκκαλο όταν στο Μέγαρο Γρεβενών έδεσαν επάνω σε υποστηρίγματα γυμνή γυναίκα με τα πόδια ανοιχτά. Είχαν οι Ιταλοί ξεπεράσει το όριο της αγροτοκτηνοτροφικής ηθικής,[122] κανείς πια χωρικός δεν θα τους σέβονταν. Θα τους πολεμούσε με μανία.
Ο Ιταλός λοχαγός Vincenzo Errico. Φονεύθηκε σε μάχη εναντίον του ΕΛΑΣ στην Καστοριά την 2α Ιουνίου του 1943.[123]
Όσα διαμείβονται για την ηπιότητα των Ιταλών μάλλον δεν ίσχυαν στην εξεταζόμενη περίοδο όπως και δεν ισχύουν ποτέ σε κανένα πόλεμο στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Πολέμησαν το ίδιο σκληρά με τους Γερμανούς τόσο στο μέτωπο της Αλβανίας όσο και μετέπειτα προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους Έλληνες αντάρτες, ακόμα και την Ελληνική Πολιτεία. Αν έμεναν περισσότερο χρόνο στο πεδίο, ίσως έμοιαζαν με τους Γερμανούς, αλλά οι υποθέσεις δεν ανήκουν στην Ιστορία.
| φονευθέντες άμαχοι από Ιταλούς 1941-43 | |||||||
| άρρενες | θήλεις | ||||||
| άνδρες | έφηβοι | νήπια | γυναίκες | έφηβες | |||
| 1941 | εξαφανισθέντες | 2 | 2 | ||||
| κατοχή όπλων | 1 | 1 | |||||
| μαχαίρι (λεγεωνάριοι) | 1 | 1 | 2 | ||||
| 1942 | βασανιστήρια | 3 | 3 | ||||
| εκτελέσεις κρατουμένων | 1 | 1 | |||||
| κατοχή όπλων | 4 | 1 | 5 | ||||
| κρατούμενοι | 1 | 1 | |||||
| μέλη ΚΚΕ | 6 | 6 | |||||
| πυροβολικό | 1 | 1 | |||||
| αγορανομικοί λόγοι | 1 | 1 | |||||
| 1943 | αδέσποτη σε συμπλοκή | 1 | 1 | ||||
| αδιευκρίνιστα | 9 | 9 | |||||
| αναιτίως | 21 | 21 | |||||
| αποκεφαλισμός | 1 | 1 | |||||
| ατύχημα από έκρηξη | 1 | 1 | 2 | ||||
| βασανιστήρια | 3 | 3 | |||||
| δεν έδινε πρόβατά του | 2 | 2 | |||||
| εκτελέσεις | 36 | 1 | 37 | ||||
| εκτελέσεις ομήρων | 4 | 4 | |||||
| εκτέλεση ως εθνικόφρων | 1 | 1 | |||||
| εκτέλεση ως ΚΚΕ | 2 | 2 | |||||
| ηθική | 1 | 1 | |||||
| κατοχή όπλων | 3 | 3 | |||||
| κρατούμενος | 6 | 6 | |||||
| λογχισμοί | 1 | 1 | |||||
| ξυλοδαρμός | 4 | 4 | |||||
| παγοπληξία | 1 | 1 | |||||
| πείνα λόγω αποκλεισμού | |||||||
| πυροβολικό | 3 | 4 | 7 | ||||
| πυρπόληση | 3 | 2 | 5 | ||||
| σκαπάνη | 1 | 1 | |||||
| στέλεχος ΚΚΕ | 4 | 4 | |||||
| συγκοπή διωκόμενοι | 1 | 1 | |||||
| συνεργάτης ανταρτών | 22 | 22 | |||||
| τυφεκισμός | 32 | 32 | |||||
| φεύγοντας | 5 | 5 | |||||
| φόνος | 106 | 1 | 5 | 1 | 113 | ||
| 291 | 4 | 1 | 15 | 1 | 312 | ||
| φονευθέντες Ιταλοί 1943 από | |
| αντάρτες ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΕΛΑΣ 1943 σε ενέδρες και μάχες | 15 |
| ΕΛΑΣ σε ενέδρες | 17 |
| ΕΛΑΣ ως υπηρετούντες σε γερμανικές μονάδες | 3 |
| εκτελεσθέντες τραυματίες από ΕΛΑΣ | 10 |
| μάχη Βίγλας | ; |
| μάχη Φαρδυκάμπου | 1 |
| Γερμανούς κατά λάθος | 1 |
| 45 | |
Πράξεις όπως οι ανωτέρω συνέβησαν και το 1942, σε μια μάλιστα περίπτωση υπήρξαν και κατασχέσεις γυναικείων φορεμάτων κι εσωρούχων.[124] Ακόμη, οι Ιταλοί είχαν εκδιώξει την Ελληνική Χωροφυλακή που ούτως οι άλλως παρά τα λεγόμενα ποτέ δεν απολάμβανε την εμπιστοσύνη των κατακτητών, από την περιοχή των Πρεσπών[125] και φιλύποπτοι σε κάθε Έλληνα αξιωματικό είχαν καταφέρει να στρέψουν εναντίον τους όλους τους δημοσίους υπαλλήλους. Όταν δε εμφανίστηκαν αρχάς 1943 οι πρώτοι αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ και του ΕΛΑΣ κι άρχισαν οι ενέδρες εναντίον τους, προχώρησαν σε μαζικές εκτελέσεις με πρώτη την 9η Φεβρουαρίου στη θέση Μύλοι της Καστοριάς τυφεκίζοντας 12 άνδρες. Ο μήνας αυτός έκλεισε με 56 φόνους Ελλήνων αρρένων και θηλέων, ατομικά ή μαζικά όπως στη θέση Ξηρολάκκια Γρεβενών.
Οι επόμενοι δυο μήνες του ιδίου έτους χρωματίστηκαν αιματηρά τη συνεργασία επείσακτων μονάδων που προσήλθαν ενισχυτικώς από τη Θεσσαλία για να καταβάλουν τους αντάρτες των οργανώσεων ΥΒΕ/ΕΚΑ κι ΕΛΑΣ. Δεχόμενοι οι Ιταλοί μακρινούς πολυβολισμούς από αντάρτες του ΕΛΑΣ την 6η Μαρτίου στα πρόθυρα των Σερβίων, πυρπολούσαν και διαγούμιζαν επί πέντε ημέρες την ανθηρή κωμόπολη φονεύοντας 17 αμάχους που δεν είχαν προλάβει να διασκορπιστούν στο βουνό. Έπειτα, καθώς δέχτηκαν ριπές από αντάρτες στη θέση Μπουγάζι της Σιάτιστας, φόνευσαν άλλους 20 αμάχους της αυτής κωμόπολης, ενώ εκτέλεσαν μαζικά στην ίδια θέση της Καστοριάς άλλους 10 ομήρους.
Μόνο το Μάρτιο μήνα, πριν καν προσεγγίσουν την Καστοριά, οι Ιταλοί είχαν φονεύσει 101 άνδρες και 17 γυναικόπαιδα ως αντίποινα για τις αιχμαλωσίες συναδέλφων τους αλλά κι επειδή έβρισκαν αντίσταση από αντάρτες των ΥΒΕ/ΕΚΑ και ΕΛΑΣ. Προχωρώντας τον Απρίλιο προς βορράν εκτέλεσαν 11 άνδρες στο Δρυόβουνο, 16 στο Βογατσικό, 8 στο Χειμερινό και βομβάρδισαν και φόνευσαν κατοίκους του Κωσταραζίου. Ο μήνας αυτός είχε χρεωθεί με 59 θύματα αμάχους, οι περισσότεροι κατόπιν μαζικών εκτελέσεων. Η επιδρομή τους εκ Θεσσαλίας είχε κοστίσει 179 θύματα στον ελληνικό πληθυσμό, χιλιάδες αποτεφρώσεις οικιών[126] κι αναρίθμητες λεηλασίες αγαθών. Σε 247 μετρώνται ονομαστικά τα θύματα των Ελλήνων από τους Ιταλούς στο διάστημα της κυριαρχίας τους στη Δυτική Μακεδονία, ενώ από τους βλαχόφωνους ενόπλους συνεργάτες τους, που οι αντίπαλοί τους τούς ονόμαζαν στη χωριατική διάλεκτο λιγιουνάρδις (λεγεωνάριους, μόνον 2 άνδρες.
Στους Ιταλούς η κατοχή της Δυτικής Μακεδονίας είχε κοστίσει λιγότερο. Εκτός όσων είχαν χάσει τη ζωή τους κρατούμενοι ή ασθενείς στα όρη των Γρεβενών και του Βοΐου, φονεύτηκαν σύμφωνα με ιταλικές πηγές 116 στρατιώτες τους στη Δυτική Μακεδονία, τραυματίστηκαν 110 κι αιχμαλωτίστηκαν 576[127] Σε ελληνικές αντίστοιχες[128] αναφέρονται 33 βεβαιωμένοι ονομαστικά, ένας από Γερμανό στρατιώτη κι έτερος από βρετανικό βομβαρδισμό. Ωστόσο, περίπου το 60% αυτών πέθαναν μάλλον από ασθένειες, πείνα και κακουχίες ως κρατούμενοι την άνοιξη και καλοκαίρι του 1944 όπως ήδη έχει αναφερθεί. Οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους σε ενέδρες ανταρτών στην Οξύνεια και το Ελευθεροχώρι Χασίων και στη θέση Βίγλα της Σιάτιστας -στη μάχη του Φαρδυκάμπου δεν γράφτηκαν κατ’ όνομα βεβαιωμένοι θανόντες που σίγουρα υπήρξαν.
Ελάχιστους αντάρτες φόνευσαν οι Ιταλοί κατά τη διάρκεια ενεδρών ή μαχών. Πρώτο τον Φίλιππο Κοσκερίδη από το Ελάφι Γρεβενών που έπεσε τον Φεβρουάριο του 1943 στο γειτονικό Ελευθεροχώρι κατά τη διάρκεια ενέδρας του ΕΛΑΣ εναντίον ιταλικού αποσπάσματος. Ακολούθως 3 άνδρες του εφονεύθησαν στη μάχη του Φαρδυκάμπου, ένας στη Βωβούσα κατά την πολιορκία αστυνομικού τμήματος των Ιταλών κι άλλος από βόμβα αεροπλάνου οπισθοχωρώντας από αμυντική τοποθεσία.
Όπως συνήθως συμβαίνει στους πολέμους κι εδώ κατά την περίοδο της Κατοχής στη Δυτική Μακεδονία πλήρωσε πλήρως ο άμαχος πληθυσμός.
Τάφος του Γερμανού πιλότου Herbert Wingelmayer έξω από την Κοζάνη. Εφονεύθη από πυρά βρετανικών αεροσκαφών την 19η Απριλίου 1941,[129] όταν το συμμαχικό εκστρατευτικό σώμα κατευθυνόταν προς τη νότια Ελλάδα. Ο ειρηθείς είχε καταφέρει να προσγειωθεί στο αεροδρόμιο Κοζάνης, αλλά δεν επέζησε των τραυμάτων του
Η γερμανική μπότα
Υστερούσαν αναμφισβήτητα οι Ιταλοί -εκτός της ατομικής βίας- ως πολεμικές μηχανές επί του εδάφους κι εξ αέρος σε σύγκριση με τους Γερμανούς. Πράγματι από την πρώτη ήδη μέρα της εισβολής στο υψίπεδο Φλωρίνης κατά τη διάρκεια μιας απογευματινής αερομαχίας έχασαν τη ζωή τους από την Luftwaffe 16 Βρετανοί του 211 σμήνους της RAF[130] κι ένας τραυματίστηκε.[131] Μία μόνο η γερμανική απώλεια, ο ανθυποσμηναγός Herbert Wingelmayer όταν το βομβαρδιστικό καθέτου εφορμήσεως που οδηγούσε προσγειώθηκε αναγκαστικά έξω από τα Σέρβια- ο πολυβολητής του σώθηκε.[132]
Συντρίμμια γερμανικού βομβαρδιστικού[133] στο αεροδρόμιο Κοζάνης πιθανόν μετά από αερομαχία με βρετανικά αεροσκάφη τον Απρίλιο του 1941. Πίσω διακρίνεται η κορυφή Ντρισινίκος του όρους Μπούρινος. Οι Γερμανοί έχασαν στην Ελλάδα αεροσκάφη τον Απρίλιο του 1941 εξαιτίας των μαχών τους με την RAF
Το αεροσκάφος L1434 της 211 μοίρας της RAF στην Παραμυθιά. Κατερρίφθη στην Πρέσπα την 13η Απριλίου 1941 από Γερμανικά πυρά χωρίς κανένα μέλος του πληρώματός του να επιζήσει.[134]
Με έναρξη την 10η του μηνός Απριλίου 1941 στοχεύοντας οι Γερμανοί αεροπόροι συμμαχικά στρατιωτικά οχήματα και μεγάλα κτήρια φόνευσαν στην πόλη της Κοζάνης, στην κωμόπολη και τη λωρίδα των Σερβίων με βόμβες κι εξ αέρος πολυβολισμούς 49 αμάχους, άνδρες, γυναικόπαιδα και βρέφη κι έναν οπισθοχωρούντα Σέρβο αξιωματικό με τη γυναίκα και το παιδί του.[135] Ως πρόσφατα είχε μείνει στην μνήμη ηλικιωμένων ο θόρυβος των γερμανικών αεροσκαφών, οι εκρήξεις των βομβών και οι πολυβολισμοί, ήχοι τρομακτικοί εξαιτίας των οποίων δύο γυναίκες της κωμόπολης των Σερβίων κι ένα κοριτσάκι του οικισμού Αυλές πέθαναν από συγκοπή καρδιάς.[136] Ήταν οι θήλεις άκρως ευάλωτες στις πολεμικές επιχειρήσεις θεωρούμενες ως ασθενές φύλο, αμέτοχες, οπότε παρέμεναν μες τα σπίτια, ενώ οι άντρες κατέφευγαν προς διαφυγήν ή απόκρυψιν στην ύπαιθρο.
Αναμενόμενη για τα στρατιωτικά δεδομένα η πυκνότατη αεροπορική των Γερμανών κατά την εισβολή τους στη Δυτική Μακεδονία όπως επίσης και τα θύματα του αμάχου πληθυσμού, εφόσον στην περιοχή κινούνταν οχήματα συμμαχικών δυνάμεων.
Επόμενες απώλειες από πολυβολισμούς και βομβαρδισμούς έλαβαν χώραν κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων όπου εφονεύθησαν 1 άνδρας στο Μεσόβουνο Μάρτιο του 1944[137] κι άλλοι 4 στον Πεντάλοφο τον επόμενο μήνα.[138] Όπως στην περίπτωση των Ιταλών, η αεροπορία δεν ήταν χρήσιμη σε αγώνες κατά των διασκορπισμένων και διαρκώς κινούμενων ανταρτών.
Εξ αέρος επίσης επλήγησαν άνδρες του ANZAC (Αυστραλο-Νεοζηλανδικό Εκστρατευτικό Σώμα) που είχαν προσέλθει στη Δυτική Μακεδονία χαράσσοντας γραμμές αμύνης για την αντιμετώπιση της εισβολής. Στην κοιλάδα των Σερβίων όπου ενέδρευαν έτρεξε το αίμα 6 Νεοζηλανδών στρατιωτών από γερμανικά εναέρια πυρά.[139]
Τα αεροσκάφη έρχονταν κι έφευγαν, αλλά οι στρατιώτες της 1ης Μεραρχίας Πάντσερ SS Σωματοφυλακή Αδόλφος Χίτλερ (LSSAH)[140] παρέμεναν σκυφτοί και κολλημένοι στο έδαφος για ώρες πολλές μέχρι να διαταχθεί επίθεση εναντίον των Συμμάχων αρχικά στη Βεύη Φλωρίνης, έπειτα στα Σέρβια και ύστερα με αντίστοιχες ελληνικές στην Κλεισούρα[141] και τη λίμνη της Καστοριάς. Με παγωμένα δάχτυλα στις σκανδάλες μες στα χαρακώματα ανέμεναν με νεανικό επιθετικό ενθουσιασμό (Angriffsgeist). Φαίνεται παράξενο πού οι επιτιθέμενοι Γερμανοί είχαν λιγότερες απώλειες από τους αμυνόμενους Συμμάχους, ήτοι 133 προς 190 (87 Σύμμαχοι και 103 Έλληνες) παρόλες τις μάχες ακόμη και σώμα με σώμα.[142] Αν προστεθούν κι 68 Έλληνες στρατιώτες που έπεσαν στην περιοχή, στα οχυρά Μεταξά και τη Μέση Ανατολή οι απώλειες Ελλήνων και Συμμάχων το 1941 αυξάνονται σε 260. Ανάμεσά τους και δύο πολίτες, ένας εκτελεσθείς επειδή αρνήθηκε να δώσει πληροφορίες στους Γερμανούς[143] κι έτερος από αυτοκινητιστικό ατύχημα.[144] Οι άνδρες που αιχμαλώτισαν οι Γερμανοί ξεπερνούσαν τους 600 μόνο στη μάχη της Κλεισούρας, ανάμεσά τους και συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού.[145]
Γερμανοί αξιωματικοί της LSSAH στο Λέχοβο, μπροστά από τάφους ανδρών τους που φονεύτηκαν από ελληνικά και συμμαχικά πυρά στην ορεινή δίοδο της Κλεισούρας τον Απρίλιο του 1941.[146]
Δεν είχαν κύριο μέλημά τους την εύρεση κρυμμένων όπλων οι Γερμανοί. Όταν όμως μάθαιναν για εμφανίσεις τους ή άκουγαν πυροβολισμούς ή πληροφορούνταν άρνηση παράδοσης φόρων στην Ελληνική Πολιτεία, οι οποίες σήμαιναν άμεσο σωματικό κίνδυνο ή έλλειψη εφοδιασμού, δεν δίσταζαν να εξετάζουν επί τόπου τα ζητήματα. Καταγεγραμμένος φόνος γυναίκας στο Μυλοχώρι Εορδαίας στις 21 Μαΐου του 1941,[147] αν δεν έγινε λάθος στη χρονολογία, αποτελεί τον πρώτο νεκρό άμαχο. Επόμενος άνδρας 66 ετών εκτελέστηκε την 19η Αυγούστου του ιδίου έτους στο Κλειδί,[148] οικισμό οδικής και σιδηροδρομικής σημασίας και μνήμης αφού εκεί οι Γερμανοί είχαν χάσει αξιωματικούς κι άνδρες τους ελάχιστους μήνες νωρίτερα.
Τον φόνο του κοινοτάρχη Μεσοβούνου από συγχωριανό του κι αιχμαλωσίες χωροφυλάκων από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ μαζί και πυροβολισμοί προκάλεσαν τα πρώτα μαζικά αντίποινα των Γερμανών τον Οκτώβριο του 1941 λόγω της γειτνιαζούσης θέσης του οικισμού με τη σιδηροδρομική γραμμή Φλωρίνης-Θεσσαλονίκης. Στήθηκαν προς εκτέλεσιν 159 άνδρες του, ενώ οι υπόλοιποι εκτοπίστηκαν.[149] Ως τα τέλη του ιδίου έτους είχαν φονευθεί από τους ιδίους 195 άμαχοι στη Δυτική Μακεδονία (193 άνδρες και 2 γυναίκες).
Ο φόβος των αντιποίνων αλλά και η προσαρμογή στη νέα διαβίωση συνετέλεσαν ώστε το 1942 να περάσει μόνον με 30 ατομικές εκτελέσεις ανδρών για κατοχή όπλων, συνεργασία με το ΚΚΕ ή κλοπές υλικών του γερμανικού στρατού, οι περισσότερες στη Θεσσαλονίκη.[150] Στην αυτή πόλη στις 28 Ιανουαρίου 1943 εκτελέστηκαν 2 αδελφοί από την Ασβεστόπετρα ως αίτιοι άρνησης παράδοσης της σοδειάς.[151] Στη συνέχεια, το 1943, όταν εμφανίστηκαν οι αντάρτες, εκτελέστηκαν στη Φλώρινα και την Κοζάνη αντίστοιχα 2 εργάτες κάτοικοι της πρώτης με την κατηγορία συμμετοχής σε απόπειρα φόνου μέλους της τοπικής φιλογερμανικής Εθνικοσοσιαλιστικής Οργανώσεως (ΕΣΟ).[152] Ακολούθησαν εκατοντάδες σκοτωμοί κι εκτελέσεις από τους Γερμανούς με μόνη βέβαια ημερομηνία της αρχής της ακολουθίας 2 γεωργών από το Τρίβουνο και Τρίγωνο Φλώρινας το απόγευμα της 4ης Ιουνίου 1943 στη θέση Τσαρσί Φλωρίνης. Η πρώτη γυναίκα του 1943, μια 20χρονη από τις Αυλές Σερβίων, εφονεύθη κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων[153] της Βέρμαχτ έπειτα από ενεδρευτικά κτυπήματα εναντίον τους από αντάρτες του ΕΛΑΣ σε θέσεις κλειδιά ή κατά τη διάρκεια ανιχνευτικών εισβολών στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή στα ορεινά και την νότια όχθη του ποταμού Αλιάκμονα.
Η βία είχε εμπλουτιστεί με θανάτους αμάχων από πείνα και στερήσεις λόγω αποκλεισμών, με απαγχονισμούς ανδρών που διατηρούσαν εν κρυπτώ όπλα και πυρομαχικά, με βασανιστήρια και θανάτους κατά τη διάρκεια καταδιώξεως ανταρτών όπου οι στρατιώτες του εχθρού πυροβολούσαν ό,τι έβλεπαν να κινείται χωρίς να εξετάζουν –αν ήταν δυνατόν να πραχθεί- αν αυτό ήταν ένοπλο ή άοπλο, άρρεν ή θήλυ, παιδί ή ενήλικος. Το 1943 είχαν στείλει στο άλλο κόσμο 424 αμάχους (293 άνδρες, 15 εφήβους, 27 αγόρια, 81 γυναίκες και 2 κορίτσια), αν ως άμαχοι θεωρούνταν όσοι δεν σιδηροφορούσαν αλλά μπορεί να υποστήριζαν, θεληματικά ή αθέλητα τους αντάρτες. Όπως αναφέρουν κάτοικοι μαρτυρικού χωριού:
Οι αντάρτες μοιράζονταν στα σπίτια του χωριού και κάθε οικογένεια ήταν υποχρεωμένη να τους δίνει φαγητό… Κάποιες φορές στις επιδρομές τους έπαιρναν μαζί τους Ερμακιώτες με μουλάρια για να μεταφέρουν τα λάφυρά τους.[154]
Επίσης, οι Γερμανοί φόνευσαν σε μάχες και 48 αντάρτες του ΕΛΑΣ, 4 από αυτούς ήταν προσχωρήσαντες Ιταλοί. Παράλληλα, σε σημαντικά περάσματα δημιούργησαν νεκρές ζώνες π.χ. στην ορεινή στενωπό Κοζάνης-Ελασσόνας αποτεφρώνοντας οικισμούς κι εκτοπίζοντας τους κατοίκους των. Ακόμη, σε όποια περίπτωση αποκλειόταν ο εφοδιασμός τους εφήρμοζαν άμεσα αντίποινα όπως στο Κωσταράζι Καστοριάς που πυρπολήθηκε, όταν οι αντάρτες σταμάτησαν κι άδειασαν στην περιφέρειά του φορτηγά αυτοκίνητα με καρύδια και ψάρια.[155]
Το 1944 η κατάσταση εκτραχύνθηκε. Για τις ίδιες αιτίες αλλά κι από ναρκοθετήσεις ή εκτελέσεις ομήρων κι εργατών που είχαν σταλεί στα στρατόπεδα της Γερμανίας εφονεύθησαν στη Δυτική Μακεδονία 1.207 άρρενες (1085 άνδρες, 79 έφηβοι, 18 νήπια και 25 βρέφη) και 771 θήλεις (573 γυναίκες, 60 έφηβες, 30 κορίτσια, 15 νήπια και 25 βρέφη), ένα σύνολο 1.978 Ελλήνων αμάχων. Εκτός τούτων έπεσαν σε συγκρούσεις και καταδιώξεις και 193 μέλη του ΕΛΑΣ, ανάμεσά τους 1 γυναίκα, 12 Ρώσοι κι 11 Εβραίοι εν όπλοις συνάδελφοί τους.
Εν συνόλω 2.171 αντάρτες κι άμαχοι.
Οι περισσότερες απώλειες αμάχων είχαν διαπραχθεί όχι από τη Βέρμαχτ αλλά από εγκαταστημένους στο στρατόπεδο Κοζάνης άνδρες των SS εναντίον εις βάρος των οικισμών Ερμακιά, Κλεισούρα και Πύργους της Εορδαίας. Στην πρώτη, έδρα εξόρμησης ανταρτών και τόπος εκτελέσεως αντικομουνιστών, οι Γερμανοί τους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο φόνευσαν 62 αμάχους, εξ ων 8 θήλεις.[156] Ένα βρέφος εξεδήμησε παγόπληκτο επάνω στο νεκρό σώμα της μάνας του στο βουνό όπου είχαν καταφύγει προς προφύλαξιν όπως επίσης και 2 τραυματισμένες γυναίκες. Η παρουσία αντικομουνιστών ενόπλων χωρικών από γειτονικά χωριά στις επιδρομές είχε διασώσει αρκετούς κατοίκους της.[157]
Στην Κλεισούρα όμως μία και μοναδική επιδρομή των Γερμανών την 5η Απριλίου 1944 ήταν εντελώς διαφορετική.[158] Πυροβολούσαν και τρυπούσαν με τις ξιφολόγχες τους ό,τι έβλεπαν εντός ή εκτός των οικιών της προκαλώντας 257 καταμετρημένα θύματα, εξ ων 62 άρρενες (13 άνδρες 59 αγόρια και βρέφη) και 194 θήλεις (γυναίκες, κορίτσια και βρέφη) εις αντίποινα δύο Γερμανών που είχαν φονευθεί νωρίτερα από ενέδρα του ΕΛΑΣ. Η μονάδα του 7ου συντάγματος των SS που είχε διεξάγει την επιχείρηση ίσως είχε επηρεαστεί από τη μνήμη του Απριλίου του 1941, όταν ο Ελληνικός Στρατός αμύνονταν εκεί σθεναρά προκαλώντας σε συναδέλφους των αρκετά θύματα. Τη μανία τους ενίσχυε μάλλον η εικόνα του κοιμητηρίου που είχε ανεγείρει στο Λέχοβο το 1941 η LSSAH όπου είχε ταφεί ανάμεσα σε άλλους 6 κι ο 34χρονος λοχαγός (Hauptsturmführer) του 1ου λόχου αναγνώρισης των SS Rudolf Schröder.[159] Λίγο μακρύτερα, στο Κλειδί, είχε τότε πέσει κι ο ανθυπολογαχός Franz Witt, αδελφός διοικητή τάγματος των Waffen SS που επιχειρούσε στο ίδιο μέρος. Ομολογουμένως οι SS ήταν εξαιρετικά αλληλέγγυοι μεταξύ τους.
Ο ανθυπολοχαγός Franz Witt της LSSAH.[160] Γεννήθηκε στο Hohenlimburg της Βεσταφλίας το 1913. Εφονεύθη από νάρκη στο Κλειδί Φλώρινας τον Απρίλιο του 1941.
Η δίψα του αίματος είχε ενταθεί σε επόμενη εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στο Βέρμιο. Στους Πύργους[161] Εορδαίας 21 ημέρες αργότερα στρατιώτες των Waffen SS θανάτωσαν 321 αμάχους όλων των ηλικιών, εξ ων 176 θήλεις. Παράλληλα πυρπόλησαν οικοδομήματα και λεηλάτησαν τα αγαθά τους, μη λησμονώντας να εκκαθαρίσουν οριστικά και το γειτονικό Μεσόβουνο όπου φόνευσαν 13 άνδρες και 18 γυναίκες ανεβάζοντας την αποτρόπαια μνήμη του χωριού συνολικά σε 194 απώλειες.
Adalbert Draxler, Γερμανός στρατιώτης που γεννήθηκε στο Kratušín της Τσεχίας το 1916. Εφονεύθη μαζί με συνάδελφό του πιθανότατα τον Αύγουστο 1944 σε φυλάκιο ελέγχου στη θέση Ράχη Πιντέσ(η) Αιανής όταν αυτό υπέστη επίθεση ανταρτών του ΕΛΑΣ που είχαν συνεννοηθεί προηγουμένως με Μικρασιάτες αντικομουνιστές οπλίτες που φρουρούσαν μαζί του. Έπειτα από αυτό οι τελευταίοι κατέφυγαν στην αγκάλη του ΕΛΑΣ ως κανονικοί του αντάρτες, γι’ αυτό και δεν ακολούθησαν αντίποινα. Οι γυναίκες του χωριού μοιρολόγησαν και τους δύο νεκρούς Γερμανούς. Στο σπίτι της οικογένειας που αναγκαστικά τον φιλοξενούσε διασώθηκαν τα μαχαιροπήρουνά του.
Μαζί με τους Γερμανούς συνοδοιπορούσαν από την άνοιξη του 1944 και μετά αντικομουνιστές οπλίτες είτε ως οδηγοί είτε στα μετόπισθεν εκκαθαριστικών επιχειρήσεων για να συλλέγουν ζώα και γεννήματα είτε ως φύλακες διόδων και γεφυρών μαζί με Γερμανούς χωρίς οι δεύτεροι να τους έχουν ουδεμία εμπιστοσύνη. Και να γιατί: στον λόφο Ράχ(η) Πιντέσ(η) της Αιανής Κοζάνης π.χ. αντάρτες είχαν επιτεθεί σε φυλάκιο Γερμανών και αντικομουνιστών οπλιτών φονεύοντας 2 από τους πρώτους,[162] ενώ οι οπλίτες κατέφυγαν στον ΕΛΑΣ –μάλλον οι οπλίτες διευκόλυναν πριν αποχωρήσουν. Πολύ πιθανόν ο ένας νεκρός ήταν ο 28χρονος Adalbert Draxler, που είχε γεννηθεί στην Τσεχία,[163] αφού κατά μια πηγή εφονεύθη την 29η Αυγούστου 1944. Αν όντως επρόκειτο γι’ αυτόν, έμενε προσωρινά σε σπίτι δίπλα στο δικό μας -η οικογένεια που τον φιλοξενούσε τον θεωρούσε Πολωνό.
Ποιος οργανωμένος στρατός επιθυμεί να έχει στο σχηματισμό του απείθαρχους μαυροντυμένους χωρικούς, των οποίων οι οικογένειες βρίσκονταν στο έλεος των ανταρτών τη νύχτα ή που στην παραμικρή δυσκολία υποχωρούσαν, αν δεν κατέφευγαν στο αντίθετο στρατόπεδο παραδίδοντας τα όπλα τους;
Οι ονομαστικές ή με βεβαιότητα απώλειες των Γερμανών στη Δυτική Μακεδονία έφθασαν στους 306 άνδρες. Σχεδόν οι μισοί (134) από συμμαχικά κι ελληνικά στρατιωτικά πυρά το 1941. Το 1943 εφονεύθησαν από τον ΕΛΑΣ 33 σε μάχες κι ενέδρες, ενώ εκτελέστηκαν από τους ίδιους αντάρτες 83 ως αιχμάλωτοι, εξ ων 78 είχαν μεταφερθεί προς θάνατον στα Άγραφα. Το επόμενο έτος σκοτώθηκαν από τον ΕΛΑΣ 43 Γερμανοί στρατιώτες κι από την ΣΣΑ άλλοι 12.
Από τα διαθέσιμα έγγραφα προκύπτει ότι η πρώτη απόπειρα εύρεσης κι ανακομιδής των οστών πεσόντων Γερμανών στον νομό Κοζάνης έγινε το 1953. Καταγράφτηκαν τα σκάμματα του γερμανικού νεκροταφείου Κοζάνης κι άλλες 15 μεμονωμένες ταφές στην ύπαιθρο[164] με αποτέλεσμα να καταμετρηθούν 355 νεκροί πέντε έτη αργότερα.[165] Το καλοκαίρι του 1959, συνεργείο εκταφής προέβη σε ανακομιδή των οστών 32 νεκρών Γερμανών που είχαν πέσει την άνοιξη του 1941 στον οικισμό Αυλές την άνοιξη του 1941 από συμμαχικά πυρά.[166] Αν μείνουμε σταθεροί στον αριθμό των 306 νεκρών κι αποδώσουμε τους υπόλοιπους ως εκδημήσαντες τραυματίες -τους αντίστοιχους ασθενείς δεν γνωρίζουμε- υποθέτουμε έναν αριθμό των περίπου 330 φονευθέντων Γερμανών σε επιχειρήσεις. Αν από αυτούς αφαιρέσουμε τους 77 εκτελεσμένους αιχμαλώτους από την ενέδρα του Σαρανταπόρου, έχουμε 6 Γερμανούς νεκρούς τον μήνα σε μάχες. Δηλαδή, σύμφωνα με τη στατιστική, οι 10.000 άνδρες της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας[167] φόνευαν έναν περίπου Γερμανό στρατιώτη κάθε βδομάδα, αριθμός αρκετά μικρός για να δικαιολογεί το μέγεθος ή την αποτελεσματικότητά της. Φυσικά, η στατιστική ανήκει στα γραφεία κι όχι στην πραγματικότητα, η οποία είναι διαφορετική με τις ποικίλες της λεπτομέρειες και τα έντονά της χρώματα, ιδιαίτερα τα φαιά και τα γκρίζα.
Με τους Γερμανούς συμμετείχαν σε επιχειρήσεις κι Έλληνες εθελοντές, οι Πουλικοί. Αναφέρονται συχνά ως φονείς, αλλά είναι δύσκολο να διακρίνει ο ερευνητής τους πραγματικούς θύτες, διότι οι ειρημένοι φορούσαν γερμανική στολή και πάντα εξεστράτευαν μαζί με Γερμανούς. Έπειτα, οι Πουλικοί συγχέονταν με τους αντικομουνιστές οπλίτες, σύμφυρση που συνδαύλιζε χωρίς αναστολές η προπαγάνδα του ΕΑΜ. Την καθαρότητα του τοπίου θάμπωναν και ύστερες δημοσιογραφικές αναφορές: για την περίπτωση των Πύργων Εορδαίας εγράφη ότι Πουλικοί, βουλγαρόφωνοι κομιτατζήδες και τουρκόφωνοι του Μιχάλ Αγά είχαν βιάσει ομαδικώς στην πλατεία 170 γυναίκες.[168] Έτερη άκρως μυθιστορηματική όσον αφορά στην περίπτωση της Κλεισούρας γράφει πως ο ΕΛΑΣ κτύπησε απόσπασμα τουρκόφωνων του Μιχάλ-Αγά που μαζί με λίγους Γερμανούς επιχειρούσαν κοντά στην Κλεισούρα κι εφονεύθησαν 3 τουρκόφωνοι και 2 Γερμανοί. Οι τελευταίοι έφυγαν στη μονάδα τους και οι εναπομείναντες τουρκόφωνοι υπάκουσαν στη ρήση του Μιχάλαγα:
Κόψτε κομμάτια – κομμάτια τους νεκρούς Γερμανούς», πρόσταξε τους άντρες του. Εκείνοι λιάνισαν τα γερμανικά πτώματα με τις μαχαίρες τους και ο Μιχάλ -Αγάς διέταξε να περιμαζέψουν τα κομμάτια τους σε δυο τσουβάλια… [Έπειτα ο Μιχάλαγας παρουσιάστηκε στον Γερμανό διοικητή και] «Δες καπετάνιο τι σου έφερα», του είπε. Και άνοιξε μπροστά στον Γερμανό αξιωματικό τα δύο τσουβάλια με το φριχτό περιεχόμενό τους…[169]
Παρόλο όσα αληθώς γράφτηκαν για την Κλεισούρα, έτσι παραδίδεται η εκεί ενέδρα του ΕΛΑΣ την 5η Απριλίου 1944 όπου εφονεύθησαν δύο Γερμανοί μοτοσικλετιστές -κατά μια πηγή από καλυμμένο προσχωρήσαντα Ιταλό στρατιώτη- με αποτέλεσμα να πυρποληθεί ο οικισμός και να φονευθούν εκατοντάδες γυναικόπαιδα από τα Waffen SS και χωρίς τουρκόφωνους οπλίτες.
Ακόμη και σε σχεδόν συγκαιρινές γραπτές πηγές δεν είναι εύκολη η εύρεση νεκρών από γερμανοντυμένους πολίτες. Π.χ. 62χρονος άνδρας από την Κρυόβρυση έχει καταγραφεί στο ληξιαρχείο του οικισμού πως τυφεκίστηκε από τους Γερμανούς, ενώ στο Ειρηνοδικείο Εορδαίας περιοχής ως φονευθείς από το Ελληνικόν Εθελοντικόν Σώμα Πούλου. Σε δίκη το ίδιο έτος μάρτυρες ομολόγησαν ότι είχαν αναγκαστεί επί Εαμοκρατίας να καταθέσουν πως τον αναφερθέντα είχαν σκοτώσει αντικομουνιστές οπλίτες.[170] Τι να πιστέψει κανείς; Πιθανότατα μόνον οι συγγενείς γνώριζαν τους πραγματικούς ενόχους, αν όντως τους γνώριζαν.
Σε ατομικούς φόνους όμως είχαν οι στρατιώτες του Πούλου ειδικευτεί.[171] Και, φυσικά, σε αμέτρητα πλιάτσικα, προίκες και ραπτομηχανές κατά μιαν μαρτυρία στην Πτολεμαΐδα.[172]
| φονευθέντες Πουλικοί από τον ΕΛΑΣ | ||||
| 1943 | 1944 | 1945 | ||
| σε ενέδρες | 1 | |||
| εκτελέσεις έπειτα από συλλήψεις | 10 | 2 | 1 | 13 |
| 13 | ||||
Οι Οχρανίτες ήταν διαφορετική περίπτωση, αν και ομοίαζαν κάπως με τους Πουλικούς. Επρόκειτο για όχι πολλούς Σλαβομακεδόνες άνδρες στο οροπέδιο Αμυνταίου που εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς και τους Βουλγάρους. Κτυπήθηκαν και αυτοί από τον ΕΛΑΣ.
| φονευθέντες άνδρες από τους Οχρανίτες 1944 | ||
| άνδρες | ||
| εκτελέσεις | 4 | 4 |
| φόνοι | 1 | 1 |
| 5 | 5 | |
Μάχαιρες του ΕΛΑΣ στο Βίτσι
Ποτέ δεν φανταζόταν ο Βασίλης Μάρκου από τη Μεσοποταμία Καστοριάς ότι θα έχανε τη ζωή του από μαχαίρι δεμένος σε καρέκλα πρώτα αυτός κι έπειτα ο γιος του την 25η Μαΐου του 1944 στον ορεινό οικισμό Βαψώρι (Ποιμενικόν),[173] έδρα αρχικά του Αποσπάσματος Βίτσι και μετέπειτα του 2/28 τάγματος της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ, συνήθη τόπο εκτελέσεων. Επίσης κι άλλοι 28 κρατούμενοι συμπατριώτες του με τον ίδιο τρόπο στο αυτό μέρος την ίδια μέρα[174] –θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο πίσω από τον ενοριακό ναό του οικισμού. Επρόκειτο για άνδρες από τα χωριά Κολοκυνθού και Μεσοποταμία που είχαν αιχμαλωτιστεί από τον ΕΛΑΣ Βιτσίου οδεύοντας προς τους οικισμούς Πολυκέρασο και Βασιλειάδα.[175] Αν και κατονομάζεται ως δράστης των πρώτων φόνων Γραικομάνος δάσκαλος του ιδίου χωριού, ως συνήθως συμβαίνει, ομολόγησαν πως πήραν μέρος ελληνόφωνοι και πρόσφυγες[176] αντάρτες του ΕΛΑΣ.[177]
Ο λόγος που επιλέχτηκαν μαχαίρια κι όχι πυροβόλα όπλα για να αφαιρεθεί η ζωή των αιχμαλώτων ήταν ο τρόμος τον οποίο εφήρμοζαν εν πολλοίς ή ολίγοις οι παίκτες του δράματος Ιταλοί, Βούλγαροι, Γερμανοί, ΕΛΑΣ, ΣΝΟΦ, Αλβανοί Μπαλίστες, Γιουγκοσλάβοι Παρτιζάνοι και οι αυτοαποκαλούμενοι Ανεξάρτητοι Μακεδόνες.[178] Στη Δυτική Μακεδονία, ένα πολύχρωμο και πολύγλωσσο τοπίο που μόλις πριν από 30 χρόνια είχε κατοχυρωθεί στο ελληνικό κράτος. Με δυσδιάκριτες φορές περιπτώσεις συγκερασμών: αντάρτης στο προσφυγικό χωριό Άγιος Αντώνιος είχε δηλώσει σε Βρετανό σύνδεσμο ότι έμαθε μακεδονικά από τη μάνα, ελληνικά από τον πατέρα και αλβανικά από τους ταξιδιώτες που γύριζαν για δουλειά προπολεμικά. Βλάχικης καταγωγής ο ίδιος δήλωνε υπέρ των Ελλήνων αλλά χωρίς να επιδιώκει να ξεχωρίζει από τους άλλους.[179]
Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στο Βαψώρι, στρατηγική θέση στα σύνορα Ελλάδας, Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας, διατηρούνταν στη ζωή μόνον όταν ο μουλαρόδρομος ως τον Πεντάλοφο Βοΐου, έδρα της Ο.Μ. Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, ήταν ανοιχτός για εφοδιασμό, επικοινωνίες κι έμπεδο. Κάθε ενδιάμεσα ευρισκόμενος κομιτατζής απειλούσε τους αντάρτες. Παρόμοια ανησυχία είχαν και οι Βρετανοί σύνδεσμοι. Αδιαφορούσε ο ΕΛΑΣ για τη γλώσσα, τη θρησκεία, την ιδεολογία, τα πολιτιστικά στοιχεία, το χρώμα, το φύλο ή οποιαδήποτε άλλη διαφορά στο Βαψώρι και στους γειτονικούς του οικισμούς. Κύριο μέληματά του ήταν πρώτα η επιβίωση και μετά η καθυπόταξη, οπότε κύριο καθήκον του ήταν η διατήρηση ανοιχτής της οδού. Όσοι την διέκοπταν έπρεπε να εξουδετερωθούν ηχηρά, όπως οι ειρημένοι δια μαχαίρας φονευθέντες Σλαβομακεδόνες κρατούμενοι. Δεν ήταν ούτε οι μόνοι ούτε οι πρώτοι ούτε οι τελευταίοι που εξεδήμησαν στο Βαψώρι. Ήδη είχαν νωρίτερα εκτελεστεί με σφαίρες άλλοι 15 άνδρες, ανάμεσά τους 2 χωροφύλακες, ένας κοινοτάρχης και 2 δάσκαλοι, πρόσφυγες, Αρβανίτες και Βλάχοι. Ακολούθησαν κατά μια πηγή εκτελέσεις 120 κομιτατζήδων των οικισμών Πολυκέρασος και Περικοπή, πάλι στο Βαψώρι[180] τον Αύγουστο του ιδίου έτους με μαχαίρια κι αυτοί,[181] αριθμός που κρίνεται από τον γράφοντα υπερβολικός.
Την έξαψη είχε πυροδοτήσει η μαζική προπαγανδιστική[182] άφιξη κι ένοπλη δράση εναντίον των Γερμανών Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων, η οποία δυσκόλευε τον ΕΛΑΣ ως προς τις πηγές πληροφοριών, την προστασία και τροφοδοσία όσο και την ΣΣΑ[183] που φρόντιζε για την σταθερότητα των συνόρων. Ήταν, ακόμη, μειωτικό για τον ΕΛΑΣ να μπαινοβγαίνουν οι παρτιζάνοι ελεύθερα στα οπλισμένα χωριά των κομιτατζήδων.[184]
Την θρυαλλίδα άναψε η λιποταξία μελών της διοίκησης του ΣΝΟΦ προς τους παρτιζάνους μια περίπου εβδομάδα πριν από τον σφαγιασμό,[185] πράξη που δυσκόλευε και το ΚΚΕ των μετόπισθεν που, παρόλο που θαύμαζε θεωρητικά το αντάρτικο της Γιουγκοσλαβίας,[186] απολάμβανε πρακτικά τη χρυσή αγκάλη των Βρετανών. Βγήκαν τότε τα μαχαίρια, όχι μόνον από ξένους στην περιοχή, ελληνόφωνους επί το πλείστον, αντάρτες του αποσπάσματος Βιτσίου του ΕΛΑΣ, αλλά κι από Σλαβομακεδόνες πιστούς. Δεν ήθελε και πολύ. Ορθά σημειωνόταν σε βρετανική πηγή ότι κάτω από το δέρμα οποιουδήποτε σχεδόν χωρικού αποκρύπτονταν ένας δολοφονικός υλισμός, ο οποίος υπό την πίεση ορισμένων συνθηκών αναδυόταν σε όλη του την γυμνή δυσείδεια.[187]
Στρατιωτικός διοικητής του εν λόγω μαχαιροφόρου τμήματος ήταν υπολοχαγός του πρώην Ελληνικού Στρατού, που όντας μέλος της ΠΑΟ προσχώρησε στον ΕΛΑΣ αφού είχε πρώτα συλληφθεί απ’ αυτόν. Καπετάνιος δικηγόρος, πρώην μέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Αμφότεροι μερικούς μήνες αργότερα ηγήθηκαν σε επιθέσεις της μονάδας τους εναντίον αντικομουνιστικών χωριών του οροπεδίου Κοζάνης όπου σημειώθηκαν εκατοντάδες βραδινές εκτελέσεις παραδοθέντων. Υπήρχε μάλλον κι εκεί το δεδικασμένο του Βαψωρίου με μια διαφορά: οι οπλίτες της Κοζάνης εξεδήμησαν από σφαίρες κι όχι από εγχειρίδια, προφανώς χάριν της ταχύτητας, της ευκολίας και λόγω της μαζικότητας των θυμάτων.
Ήταν πολλοί για να θανατωθούν μόνο με μαχαίρια.
ΕΑΜ/ΕΛΑΣ
Δυο μέρες πριν από τα Χριστούγεννα του 1942 αντάρτης του ΕΛΑΣ μέσα σε καφενείο της κωμόπολης Δεσκάτης αποτελείωσε με περίστροφο καθήμενο αγρότη που είχε πυροβολήσει δευτερόλεπτα νωρίτερα με αυτόματο σύντροφός του εγκαινιάζοντας σειρά φόνων Ελλήνων στη Δυτική Μακεδονία που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους χίλιους -μη λησμονώντας παράλληλα οι δυο τους να πλήξουν θανάσιμα ξενοτοπίτη χωροφύλακα[188] που είχε προστρέξει στη σκηνή.
Η αφετηρία της αιματηρής οδού των ανταρτών της Θεσσαλίας στη δυτικομακεδονική γη διανθίστηκε μερικές ημέρες αργότερα, το νέο πια έτος, με την σύλληψη του πρόσφυγα προέδρου του χωριού Κιβωτός Γρεβενών, ο οποίος αφού οδηγήθηκε στον ορεινό οικισμό Αλατόπετρα, εκτελέστηκε από ομοϊδεάτες τους, τοπικούς αυτή τη φορά, κατόπιν ανταρτοδικείου.[189] Έτεροι φόνοι κοινοταρχών σηματοδοτούσαν την εξάρθρωση του κρατικού μηχανισμού προς όφελος μιας νέας εξουσίας, την οποία διόριζε το ΚΚΕ τοποθετώντας στη θέση τους πρόσωπα χωρίς αυτοδιοικητική πείρα ή αποτελούμενα από πρώην προέδρους και κοινοτικούς συμβούλους που εποφθαλμιούσαν θερμώς τη θέση. Παράλληλα, επιτρεπόταν η ύπαρξη των παλαιών κοινοταρχών για να μην κόπτονται τα οφέλη της Ελληνικής Πολιτείας.
Στον ίδιο οικισμό, την Κιβωτό, οι αντάρτες δεν παρέλειψαν εις επήκοον των χωρικών τα βασανιστήρια με φάλαγγα του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου, φανερά επειδή ομιλούσε αντίθετα και κρυφίως διότι ο δάσκαλος είχε χρεωθεί με πολιτικό επηρεασμό των κατοίκων με αποτέλεσμα κανείς να μην ψηφίσει το ΚΚΕ στις τελευταίες, πριν από την Κατοχή, προπολεμικές εκλογές.[190]
Ακολούθησαν τοιαύτες πράξεις, χωρίς να εξαιρούνται οι θήλεις. Γυναίκα εκτελέστηκε μαζί με 6 άντρες από απόσπασμα του ΕΛΑΣ τον Φεβρουάριο του 1943 στο γήπεδο του Τσοτυλίου με τη μομφή συνεργασίας μάλλον με τους Ιταλούς. Πιο οικτρό τέλος είχε το επόμενο έτος η σύζυγος του κοινοτάρχη Πετρανών που απηχθείσα θανατώθηκε με πιστόλι από διμοιρίτη των ανταρτών σε παραποτάμιο του Αλιάκμονα δάσος, αφού πρώτα ξεγυμνώθηκε, μάλλον για την ανέγγιχτη λήψη των ρούχων της -τον άντρα της φόνευσαν την ίδια στιγμή δεμένο σε δέντρο με μαχαιριές.[191]
Σε ατομικούς φόνους κι εκτελέσεις Ελλήνων, ανδρών κυρίως αλλά και γυναικών, είχε προχωρήσει εξ αρχής το ΕΑΜ στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή είτε επί τόπου έπειτα από ανταρτοδικεία είτε κρατώντας τους ως ομήρους σε οικοδομήματα ορεινών οικισμών. Επίσημο επαναστατικό δικαστήριο και φυλακή λειτουργούσαν το 1944 στην κωμόπολη Πεντάλοφος Βοΐου, όπου έδραζε και η ΣΣΑ, για την εικόνα της νομιμότητας. Εκεί αντεπαναστάτες Έλληνες, κάποτε και κομιτατζήδες, εκτελούνταν στη θέση Καστανιές.
Ατομικούς φόνους διέπρατταν και ολιγομελείς ομάδες του ΕΛΑΣ που δρούσαν τα βράδια στη γερμανοκρατούμενη περιοχή και παραλλήλως η ΟΠΛΑ, η μυστική αστυνομία του ΚΚΕ. Τον Μάρτιο του 1944 στον ορεινό οικισμό Παλιάλωνα, σήμερα Φρούριο, Σερβίων πυροβολήθηκαν 17 απαχθέντες άνδρες της κωμοπόλεως Βελβενδού, ανάμεσά τους ο ιατρός πρόεδρος, ο γραμματέας, κοινοτικοί σύμβουλοι, δάσκαλος, αγροφύλακας και τέσσερις έμποροι. Η ως τότε διοικητική και οικονομική ελίτ του Βελβενδού είχε απορφανιστεί. Τι ακριβώς συνέβη στην έδρα της Π.Ε. του ΚΚΕ Σερβίων όσοι γνώριζαν το αποσιώπησαν, όχι όμως οι χωρικοί του οικισμού που έθαψαν τις σωρούς. Σε μιαν άλλη περίπτωση, ΟΠΛΑ της διπλανής Π.Ε. εκτέλεσε 8 απαχθέντες άνδρες της Εορδαίας, ανάμεσά τους δύο δάσκαλοι κι ένας ιερέας, σε χαράδρα του ορεινού οικισμού Ερμακιά τον Σεπτέμβριο του 1944 -κατά μια πηγή ο ιερωμένος είχε διαμελιστεί και πυρποληθεί.[192]
| φονευθέντες από το ΣΝΟΦ 1943-44 | |||
| άνδρες | γυναίκες | ||
| σε Καστοριά | 24 | 2 | 26 |
| σε Φλώρινα | 8 | 1 | 9 |
| 32 | 3 | 35 | |
| φονευθέντες από ομάδες κρούσης & γκρούπες 1943-45 | |
| ομάδες κρούσης Σερβίων | 18 |
| γκρούπα Φλώρινας | 1 |
| 19 | |
| φονευθέντες από την ΟΠΛΑ 1944 | |||
| άνδρες | γυναίκες | ||
| Εορδαία | 18 | 18 | |
| Κοζάνη | 2 | 1 | 3 |
| Φλώρινα | 1 | 1 | |
| 21 | 1 | 22 | |
Στο οροπέδιο της Ελίμειας αμέσως μετά τη φυγή των Γερμανών τον Νοέμβριο του 1944 ακολούθησαν εκατοντάδες μαζικές εκτελέσεις εθνικιστών προσφυγικής καταγωγής, ενόπλων στην πλειονότητά τους, που είχαν αιχμαλωτιστεί έπειτα από μάχες ή παραδοθεί αυτοβούλως χωρίς καμία τουφεκιά. Πρώτος γνώρισε την φθινοπωρινή νυκτερινή βία ο οικισμός Πετρανά, προάστιο σχεδόν της Κοζάνης, όπου είχαν καταφύγει αντικομουνιστές οπλίτες -εκεί εκτελέστηκαν 89 άνδρες και μία γυναίκα. Ακολούθησαν αντίστοιχες στα χωριά Λεύκαρα 76, στην Οινόη 95 και στα Ίμερα 85 άνδρες και μία γυναίκα. Οι εκτελεστές ανήκαν σε μονάδες του 53 Σ. ΕΛΑΣ Γρεβενών και 28ου Σ. ΕΛΑΣ Εορδαίας, Καστοριάς και Φλωρίνης, καθώς τα τοπικά τμήματα έλειπαν στα σύνορα με την Γιουγκοσλαβία ίσως από άνωθεν υπολογισμούς για να μην παρευρίσκονται ώστε να λυπηθούν τους ανθρώπους με τους οποίους συγχρωτίζονταν επί δύο και πλέον δεκαετίες.
Χάρτης της επαρχίας Κοζάνης. Με κόκκινο αποτυπώνεται ανάλογα με το μέγεθος ο αριθμός των φονευθέντων από το ΕΑΜ/ΚΚΕ ανεξαρτήτως τόπου καταγωγής, ενώ με κυανό οι φονευθέντες εκάστου τόπου. Τα θύματα της κόκκινης βίας στην ίδια περιοχή λογίζονται περισσότερα από τα καταγεγραμμένα λεπτομερώς εδώ 609.[193]
Ως σήμερα οι περισσότεροι απόγονοι των εκτελεσθέντων δεν γνωρίζουν πού και πότε ακριβώς φονεύθηκαν και θάφτηκαν οι δικοί τους άνθρωποι, αφού το ΕΑΜ απαγόρευε για ένα πεντάμηνο, μέχρι τη άφιξη του αθηναϊκού κράτους, τις επισκέψεις στους ομαδικούς τάφους -ανασκάπτηκαν αυτοί τον Απρίλιο του 1945 και η εύρεση κι αναγνώριση των σωρών δεν ήταν εύκολη, μιας και ο βαρύς χειμώνας είχε επισπεύσει την αποσύνθεσή τους. Η κατηγορία που βάραινε τους εκτελεσθέντες ήταν η συνεργασία με τους Γερμανούς, η οποία δεν ήταν ολότελα ψευδής, πράγματι συμμετείχαν με τον εχθρό σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις είτε προστάτευαν σημαντικές για τους Γερμανούς γέφυρες και διαβάσεις, εκτός του κυρίου καθήκοντός των να φυλάγουν τους οικισμούς τους από την παρουσία των ανταρτών. Ωστόσο, οι πράξεις αυτές συνέβησαν χωρίς να προηγηθεί δίκη από την επίσημη -και διαφημισμένη- θεσμική δικαιοσύνη των ανταρτών. Οι κώδικες λαϊκής δικαιοσύνης είχαν ξεχαστεί στα επαναστατικά συρτάρια.
Η πλειονότητα των ανωτέρω εκτελεσθέντων του Νοεμβρίου 1944 ήταν απλοί χωρικοί, ορισμένοι όμως απ’ αυτούς διέθεταν κρατικά αξιώματα όπως κοινοτάρχες, γραμματείς ή αγροφύλακες. Είχαν δε οι νεότεροι πολεμήσει στην Αλβανία το 1940-41 και στη μάχη του Φαρδυκάμπου το 1943 κατά των Ιταλών ως μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ ή, ορισμένοι, και του ΕΛΑΣ. Σε υψηλότερα κλιμάκια της ιεραρχίας των εθνικιστών έστεκαν άλλοι που γνώρισαν την ίδια τύχη, συλληφθέντες μετά από μάχες με τον ΕΛΑΣ ή χωρίς αυτές στις περιοχές Βοΐου και Καστοριάς. Ανάμεσά τους δύο ταγματάρχες, ένας υπολοχαγός, ένας ανθυπολοχαγός, υπαξιωματικοί σταθμών Χωροφυλακής, ένας εργοδηγός της Μηχανικής Υπηρεσία Κοινοτήτων κι ένας πολιτικός μηχανικός. Οι ειρημένοι υπήρξαν μέλη της ΥΒΕ κι αντάρτες της ΕΚΑ πριν αναλάβουν διοικητές τμημάτων του ΕΛΑΣ και είχαν πολεμήσει τους Ιταλούς στην Αλβανία το 1940 και την άνοιξη του 1943 πάλι
| φονευθέντες σε σαμποτάζ από τον ΕΛΑΣ 1944 | |
| σιδηροδρομικοί | 2 |
| 2 | |
Ο ΕΛΑΣ ποτέ δεν αμελούσε να κτυπήσει τον ξενόφωνο εχθρό χωρίς να λογαριάζει τα αντίποινα, γι’ αυτό και απολάμβανε την υποστήριξη των Βρετανών κατά 70%, ενώ το κέντρο και η Δεξιά το υπόλοιπο ποσοστό σύμφωνα με την μυστική παραστρατιωτική υπηρεσία SOE.[194] Όμως περισσότερο πολεμούσε όσους ντόπιους δεν έσκυβαν στις προσταγές του. Πόσα μόνιμα μέλη του έπεσαν σε κατά μέτωπον μάχες με τους Γερμανούς καθώς τακτική του ΕΛΑΣ ήταν οι ενέδρες τις οποίες ακολουθούσε φυγή όταν άρχιζαν τα εχθρικά πυρά;. Ίσως μόνο 12 άνδρες στην Καλαμιά Κοζάνης όταν ξημερώνοντας επιτέθηκαν εναντίον γερμανικής επισταθμίας. Βαριές απώλειες όμως είχαν από Γερμανούς πάλι στα Λιβερά Κοζάνης τον Φεβρουάριο του 1944 όταν κυκλώθηκαν χωρίς να έχουν λάβει μέτρα ασφαλείας. Εκεί εξαρθρώθηκε σχεδόν ολόκληρη η ηγεσία του Δυτικομακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και τουλάχιστον 26 αντάρτες. Οι υπόλοιποι, οι περισσότεροι, εφονεύθησαν καταδιωκόμενοι σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στη βόρεια Πίνδο το καλοκαίρι του 1944.
| φονευθέντες άνδρες της ISLD από τον ΕΛΑΣ 1943 |
| Ανδρέας Βασιλειάδης 1 |
| 1 |
Λίγα μόνον θύματα είχε ο ΕΛΑΣ σε μάχες εναντίον του ΕΔΕΣ τον χειμώνα του 1944-45. Εφονεύθησαν στην Ήπειρο 24 άρρενες εξ ων 2 έφηβες κι ο 24χρονος Εβραίος Ιακώβ Ρούσο από την Καστοριά στη γέφυρα της Πλάκας λίγο νωρίτερα, την 5η Ιανουαρίου 1944.
Η πλειονότητα των μελών του ΕΛΑΣ, μονίμου και εφεδρικού, αν θεωρηθούν ως αντάρτες οι χωρικοί που επιστρατεύονταν αναγκαστικά υπέρ αυτού, έπεσαν επιτιθέμενοι σε οπλισμένα χωριά Εορδαίας και Κοζάνης στις αρχές του 1994 και ιδίως το φθινόπωρο του ιδίου έτους. Οι περισσότεροι αριθμητικά, 23 είναι καταγεγραμμένοι σε ληξιαρχεία της περιοχής όχι πάντα με ακριβή αιτιολογία,[195] εφονεύθησαν κατά την επίθεση εναντίον του αντικομουνιστικού οικισμού Βαθύλακκος Κοζάνης την 4η Οκτωβρίου 1944 έχοντας αρκετές δεκάδες τραυματίες.[196] Ήταν βαρύτατη η ήττα καθώς οι οπλίτες είχαν οχυρωθεί καλύτερα έχοντας εμπειρία από προηγούμενη επίθεση κι έπειτα για να προσεγγίσουν το χωριό έπρεπε να διαπεράσουν χαράδρα με τους αμυνόμενους να περιμένουν πανέτοιμοι πίσω από μαντρότοιχους του μαχαλά Κιτσελέρ. Τον επόμενο μήνα ο ΕΛΑΣ εναντίον των Πετρανών έχασε άλλους 22 άνδρες, αλλά μάλλον τα θύματα εδώ ήταν περισσότερα, διότι οι επιτιθέμενοι δεν ανήκαν σε μονάδες της περιοχής ώστε να μετρηθούν αποτελεσματικά. Είχα προσέλθει όπως ήδη ειπώθηκε από άλλους τόπους.
Οι απώλειες των ανταρτών εκ μέρους των αντικομουνιστών χωριών ήταν σοβαρότατες επί Κατοχής, ουσιαστικά κατά τον κατοχικό Εμφύλιο Πόλεμο 1943-1944: 211 καταγεγραμμένοι κατ΄ όνομα και κατά τόπον[197] άνδρες του μονίμου ή εφεδρικού ΕΛΑΣ. Φυσικά τα θύματα περισσότεροι και ορισμένοι ή και αρκετοί ίσως από αυτούς είχαν δηλωθεί ως φονευθέντες από Γερμανούς ή και χωρίς αναφορά θυτών.
| φονευθέντες Ελασίτες κι Ελασίτισσες από | |||||
| άνδρες | έφηβοι | έφηβες | |||
| Ιταλούς | 1943 | 1 | 1 | ||
| Γερμανούς | 1943 | 42 | 2 | 44 | |
| 1944 | 184 | 14 | 198 | ||
| ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ | 1943 | εκτελέσεις 7 | 7 | ||
| σε μάχες 8 (οι 5 Δυτ. Μακ.) | 8 | ||||
| Κομιτατζήδες | 1943 | 3 | 3 | ||
| 1944 | 24 (2 Ρώσοι) | 24 | |||
| ΕΕΣ | 1944 | 221 (16 εκτός Δυτ. Μακ.) | 3 | 224 | |
| ΕΔΕΣ | 1943 | 3 (σε Ήπειρο) | 3 | ||
| 1944 | 18 (σε Ήπειρο) | 2 | 20 | ||
| 1945 | 2 | 2 | |||
| ατύχημα | 1944 | 1 (εκτός Δυτ. Μακ.) | 1 | ||
| αυτοκτονία | 1 | 1 | |||
| 513 | 18 | 5 | 536 | ||
Σε αντίθεση με τον ΕΛΑΣ η ΥΒΕ/ΕΚΑ δίσταζε μπροστά στους φόνους. Σε μια όμως περίπτωση διαφημίστηκε, στις εκτελέσεις 3 αιχμαλώτων στελεχών του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και 4 συνοδών τους στο διάσελο Σκάφης-Ιμέρων τον Απρίλιο του 1943. Επρόκειτο για αντίποινα των φονευθέντων μονίμων αξιωματικών της στη Βουχωρίνα Βοΐου ελάχιστες ημέρες νωρίτερα.
Αν σπάνιζαν οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον Γερμανών και Ιταλών, κατά κομιτατζήδων και αντικομουνιστικών χωρικών ήταν αρκετά πλούσιες. Λογίζονται σε αρκετές δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες, οι νυκτερινές καταδρομές τους. Τουλάχιστον 19 αντάρτες του ΕΛΑΣ, και του παρακλαδιού του, του ΣΝΟΦ, εφονεύθησαν σε επιθέσεις εξοπλισμένων από Ιταλούς, Γερμανούς και Βουλγάρους χωριών της Καστοριάς και της Φλωρίνης.[198] Από την πλευρά τους οι κομιτατζήδες είχαν λιγότερα θύματα, ίσως επειδή οι πολιτικοί του ΚΚΕ απεύχονταν τις συγκρούσεις προσπαθώντας να πάρουν με το μέρος τους τούς Σλαβομακεδόνες.
Πιο θανατηφόροι από τους κομιτατζήδες και τους αντικομουνιστές οπλίτες κατά των ανταρτών αποδείχθηκαν οι Γερμανοί, οι οποίοι προκάλεσαν 320 απώλειες σε μάχες ή συμπλοκές στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, εξ ων έναν Ιταλό αντάρτη ονόματι Νορμάντο,[199] 2 Εβραίους, τον Ελί Δαυίδ και Σερρόρ Χαΐμ[200] και 14 Ρώσους.[201] Τουλάχιστον 53 αντάρτες, έχασαν τη ζωή τους κατά την θερινή εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο το 1944, όλοι τους σχεδόν σε απέλπιδα φυγή ή απηνώς καταδιωκόμενοι, ενώ νωρίτερα είχαν φονευθεί τον χειμώνα του ιδίου έτους σε κυκλωτική επίθεση στα χωριά Λιβερά-Σιδερά Κοζάνης 53 αντάρτες κι 8 στελέχη του ΚΚΕ.
ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ
Η μυστική οργάνωση ΥΒΕ γεννήθηκε σχεδόν αμέσως μετά την εγκαθίδρυση των Γερμανών στην Δυτική και Κεντρική Μακεδονία και των Βουλγάρων στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη από αξιωματικούς του Ελληνικού Στρατού, ανώτερους αξιωματούχους της κρατικής μηχανής, εύπορους πολίτες και ιερωμένους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κύριο καθήκον της η αντιμετώπιση Βουλγάρων, βουλγαριζόντων και ρουμανιζόντων. Κινούνταν κυρίως στη γερμανοκρατούμενη περιοχή, διότι στην αντίστοιχη ιταλοκρατούμενη οι αξιωματικοί ήταν ανεπιθύμητοι αφού είχαν νωρίτερα πολεμήσει νικηφόρα τους Ιταλούς. Πρωτοστατούσε στην διαφυγή Συμμάχων που είχαν απομείνει στη Μακεδονία και φρόντιζε να εντάσσει ως μέλη της χωροφύλακες και χωρικούς πιστούς στις πρώην κυβερνήσεις.
Τα ένοπλα τμήματά της φανερώθηκαν αρχάς 1943 με την επωνυμία ΕΚΑ τη ηγεσία αξιωματικών του Στρατού, διοικητών χωροφυλακής, εμπόρων και τοπικών οπλαρχηγών –αρκετοί από τους τελευταίους, προσφυγικής καταγωγής σχεδόν όλοι τους, είχαν διατελέσει καπεταναίοι σωμάτων στην Μικρά Ασία εναντίον των Τούρκων. ΜΕ την εμφάνισή της ήρθε σε προστριβές με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και η πρώτη ανοιχτή αιματηρή σύγκρουση έλαβε χώραν στον οικισμό Αυγερινός του Βοΐου την 7η Απριλίου 1943 όπου αμυνόμενη η ΥΒΕ/ΕΚΑ έχασε 5 αντάρτες της, ενώ οι ελασίτες είχαν 2 μόνον θύματα. Η τελευταία μάχη μεταξύ τους εκτυλίχτηκε την 23η του ιδίου μηνός στα ορεινά της Κλεισούρας Φλωρίνης όπου εφονεύθη 36χρονος αντάρτης της ΥΒΕ/ΕΚΑ, γεννηθείς στη Σεβάστεια αλλά κάτοικος Βασιλειάδας Καστοριάς.[202]
| φονευθέντες αντάρτες και πολίτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ από τον ΕΛΑΣ 1943 | |
| έφεδροι αξιωματικοί σε μάχες | 1 |
| αντάρτες σε μάχες | 5 |
| αξιωματικοί του Στρατού έπειτα από εκτελέσεις | 6 |
| αξιωματικοί και μέλη Χωροφυλακής έπειτα από εκτελέσεις | 17 |
| πολίτες μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ έπειτα από ξυλοδαρμούς | 1 |
| πολίτες μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ έπειτα από εκτελέσεις | 16 |
| αντάρτες σε ατυχήματα | 1 |
| εσωτερικές διαμάχες | 2 |
| 59 | |
| φονευθέντες αντάρτες της ΠΑΟ από τον ΕΛΑΣ 1943-1944 | |
| έφεδροι αξιωματικοί σε μάχες | 1 |
| αντάρτες σε μάχες | 5 |
| αντάρτες σε ατυχήματα | 1 |
| εσωτερικές διαμάχες | 2 |
| 9 | |
Ενδιαμέσως έλαβαν χώραν κι αργότερα ακολούθησαν αμείλικτες διώξεις εκ μέρους του ΕΛΑΣ, κατόπιν βραδινών συνήθως συλλήψεων στελεχών της κι απορφανίστηκε. Οδηγηθέντες σε εκτελεστικά αποσπάσματα εξεδήμησαν νωρίς ομαδικά 5 άνδρες της στη Βουχωρίνα Βοΐου κι ατομικά σε άλλα μέρη κατόπιν ή μη βασανιστηρίων. Ίσως άξια επισήμανσης είναι η θανάτωση τριών ανδρών: του 59χρονου μεγαλοκτηματία Ζήση Τακαντζιά από το Βογατσικό Καστοριάς τον Απρίλιο του 1944.[203] Σύμφωνα με την αιτιολόγηση του ΚΚΕ: ο ειρημένος κατέδιδε κομμουνιστές το 1932. Επίσης κατηγορήθηκε επίσης κι οργανωτής της ΠΑΟ,[204] η οποία όμως είχε μήνες νωρίτερα διαλυθεί. Ακόμη, ως γερμανόφιλος μέχρι μυελού οστέων πρόδωσε τα αντάρτικα σπίτια που τα έκαψαν οι Γερμανοί. Όμως τα σπίτια των ανταρτών οι Γερμανοί τα γνώριζαν από καταστάσεις που ζητούσαν από κάθε κοινότητα, οι οποίες ανέφεραν ποιος έλειπε από κάθε χωριό και γιατί, οπότε σε οποιονδήποτε απευθύνονταν θα τα έδειχνε, αν ήθελε να ζήσει. Και μάλλον όλοι οι παρόντες ήθελαν. Ο Τακαντζιάς θανατώθηκε δια ξυλοδαρμού στο διπλανό χωριό Κωσταράζι. Σύμφωνα με συνέντευξη αυτόπτη μάρτυρα:[205]
Τους φέρνουν στο χωριό και τους τραβούν ένα ξύλο, πιο μπροστά από το τη Μεγάλη Εβδομάδα ήτανε. Ξύλο πολύ. Ένας πέθανε, ένας Τακαντζιάς. Από το ξύλο…. Στο σχολείο μέσα. Και πήγαιναν από μία βρύση που περνούσε έξω από το σχολείο, που είχε νερό, βγήκαν με τα τενεκεδάκια αυτά, με τις κονσέρβες και έπαιρναν νερό, και τους έριχναν νερό να συνέλθουν. Τους έριχναν νερό οι αντάρτες εκεί, συνέρχονταν λίγο, άντε πάλι άιντε πάλι ξύλο. Το μεσημέρι πάλι ξύλο.[206]
Επιπροσθέτως αναφέρεται σε ιστορικό κείμενο για το Βογατσικό αλλά χωρίς ονόματα:
Υπήρχαν πολλοί εθνικιστές, φιλοβασιλικοί και αντικομμουνιστές οι οποίοι υπέστησαν άγριους ξυλοδαρμούς από τους αντάρτες…Πολλοί από αυτούς έβγαιναν κουφοί, σακατεμένοι, και μισοπεθαμένοι μετά τις εξαντλητικές ανακρίσεις που γίνονταν στα μικρά δωμάτια της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο.[207]
Ο Τακαντζιάς ήταν ένας από αυτούς που δεν βγήκε ζωντανός από τα μικρά δωμάτια. Προφανώς ανήκε στην αντίδραση καθώς δεν συμφωνούσε με το ΕΑΜ. Υπήρχε όμως μια άλλη διάσταση πίσω από την φανερή κι εδώ έχουν σοβαρότατη αξία κείμενα που εκδίδονται στην επαρχία και δεν τα γνωρίζουν ή τα αγνοούν αστοί ερευνητές: άνδρας ονόματι Ανδρέας Τακαντζιάς ήταν αγγελιοφόρος των Μακεδονομάχων στις αρχές του 1905,[208] λογικά ο πατέρας του Ζήση, και χωρίτες του Βογατσικού είχαν λάβει μέρος σε αιματηρή[209] καταδρομή Ελλήνων ανταρτών εναντίον του οικισμού Ζαγορίτσανη (Βασιλειάδα) Καστοριάς το 1905.[210] Η Ζαγορίτσανη ήταν προπύργιο των κομιτατζήδων στο παρελθόν αλλά και επί Κατοχής.
Ο άγριος φόνος του Τακαντζιά σηματοδοτούσε τη φιλική στάση του ΚΚΕ προς τους Σλαβομακεδόνες.
Είχαν όμως προηγηθεί στην ίδια περιοχή άλλοι δύο φόνοι[211] για το ίδιο ζήτημα, του 64χρονου οπλαρχηγού Α΄ τάξεως στον Μακεδονικό Αγώνα[212] Στεφάνου Γρηγορίου με λιθοβολισμό[213] και του 22χρονου εύελπι/ανθυπασπιστή υιού του Επαμεινώνδα[214] λίγο αργότερα στο Σισάνι Βοΐου.[215]
Το καλοκαίρι του 1943 κατόπιν μεσολαβήσεως των Βρετανών η ΥΒΕ/ΕΚΑ απέταξε τον στενό μακεδονικό μανδύα της και μετετράπη σε ευρείας αποδοχής οργάνωση με το προσωνύμιο ΠΑΟ. Δεν πρόλαβε όμως να συγκρουστεί με τους κομουνιστές αντάρτες, διότι οι τελευταίοι είχαν αποσυρθεί στην Πίνδο. Όταν όμως παραδόθηκαν οι Ιταλοί τον Σεπτέμβριο του 1943 κι εξοπλίστηκε πλήρως ο ΕΛΑΣ, γνώρισε απηνή δίωξη με αποτέλεσμα να διαφύγει προς τη Θεσσαλονίκη όπου διαλύθηκε.
Πόσοι θεωρούμενοι ως μέλη της ΠΑΟ φονεύτηκαν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είναι δύσκολο να ευρεθεί, διότι οι δεύτεροι κατηγορούσαν ως παοτζή κάθε αντίπαλό τους. Ίσως αν δεν είχε καταδιωχτεί η ΠΑΟ, θα είχε συγκρουστεί με τους Γερμανούς, πράξη κάπως δύσκολη διότι δεν διέθετε μετόπισθεν τα βουνά όπως ο ΕΛΑΣ ούτε και θρασύ επιθετικό πνεύμα. Ο Ελληνικός Στρατός[216] της, όπως ονόμαζε τους ενόπλους της, εξεδήμησε πριν καν ενηλικιωθεί.
Αντικομουνιστές χωρικοί
Καταδιωκόμενοι όμως μέλη της ΠΑΟ, οπλαρχηγοί κι αξιωματικοί, επέστρεψαν στην Δυτική Μακεδονία στις αρχές του 1944 κάτω από τη σημαία μιας νέας οργάνωσης, ονομαζόμενη Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ), ξεχωριστοί πια από την ΠΑΟ παρόλο που οι ίδιοι αυτοονομάζονταν Παοτζήδες για να αντλούν κύρος. Την ίδια προσφώνηση χρησιμοποιούσε κι ο ΕΛΑΣ για να δυσφημεί την αντίπαλή του (πρώην) οργάνωση των αξιωματικών.
Ο Μακεδονομάχος οπλαρχηγός Στέφανος Γρηγορίου. Εφονεύθη μαζί με τον υιό του δια λιθοβολισμού από τον ΕΛΑΣ στο Σισάνι Βοΐου τον Μάρτιο του 1943.[217]
Στην ουσία επρόκειτο για άτακτους οπλισμένους χωρικούς με έδρα τον οικισμό τους και τη ηγεσία τοπικών καπεταναίων, κυρίως παλαιών οπλαρχηγών της Μικράς Ασίας στα προσφυγικά χωριά. Δρούσαν εις γνώσιν των Γερμανών, χωρίς όμως πάντα να τους προειδοποιούν και σπανίως έβγαιναν μόνοι έξω από τα χωριά τους. Κύριο καθήκον τους ήταν να απαγορεύουν
την είσοδο του ΕΛΑΣ στα σπίτια τους βοηθώντας παράλληλα τον κατακτητή ως φρουροί περασμάτων και γεφυρών και συμμετέχοντας σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του σαν οδηγοί κι απαλλοτριωτές αγαθών από τις ανταρτοκρατούμενες περιοχές. Ποτέ δεν είχαν επιτεθεί ανοιχτά με τον ΕΛΑΣ. Αμύνονταν σθεναρά μέσα από τις οικίες προσπαθώντας να αποκρούσουν καταδρομές.
Ο καπετάν Παντελής Κυριακόπουλος, οπλαρχηγός Σώματος κατά των Τούρκων στη Μικρά Ασία. Κάτοικος μετά Μελισσίων Κοζάνης. Όταν επιχείρησε το ΕΑΜ να τον δολοφονήσει επειδή δεν ενετασσόταν στις τάξεις του, ηγήθηκε αντικομουνιστών οπλιτών της περιοχής. Επί Εαμοκρατίας φυλακίστηκε στο στρατόπεδο Κοζάνης. Ανέλαβε μετά αποσπασματάρχης τμημάτων κατά των ανταρτών του ΔΣΕ.
Η έναρξη ανταρτικών επιθέσεων προς εξουδετέρωσίν τους έλαβε χώραν ακριβώς στην τελευτή του 1943, μάλλον επίτηδες διότι θεωρούσαν πως οι βαθιά θρησκευόμενοι οπλίτες θα είχαν χαλαρώσει τα μέτρα ασφαλείας. Αν είχαν. Όμως οι τουρκόφωνοι των οικισμών της Κοζάνης Λεύκαρα, Σκάφη και της Εορδαίας Πελαργός απέκρουσαν τις επιθέσεις έχοντας απώλειες ορισμένες πυρπολημένες οικίες, τραυματισμό ενός παιδιού, φόνο μιας γυναίκας από αδέσποτα πυρά, αιχμαλωσία κι εκτέλεση ενός σκοπού, αλλά με κάτι απολύτως τραγικό: ηλικιωμένη μαζί με τα δύο εγγονάκια της, ενός και τριών ετών, που είχαν απαγάγει οι αντάρτες πέθαναν από το κρύο στο όρος Βέρμιο.[218]
Το εμφύλιο μίσος άρχισε αγεφύρωτο, αλλά οι οπλίτες όντας καλά οχυρωμένοι μες τα σπίτια και τις μαντρωμένες αυλές τους είχαν ελάχιστα θύματα από τις επιδρομές και τις πολιορκίες που αναλάμβανε ο ΕΛΑΣ, ακόμα και την ημέρα καθώς οι Γερμανοί δεν έδιναν σημασία στη μοίρα των ευκαιριακών συνοδοιπόρων τους. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών αντιμετώπισαν μέρα πια σκληρότατες επιθέσεις από τον ΕΛΑΣ και εκατοντάδες παραδοθέντες εκτελέστηκαν κρυφά, βράδυ και χωρίς καμιά δίκη. Οι υπόλοιποι κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα ορεινά του Γράμμου και του Βοΐου και στην πόλη της Κοζάνης οι αρχηγοί τους.
Εκτοπισμοί κι ομηρίες
Οι νεκροί αποτελούσαν ίσως με το πέρασμα του καιρού μια αριθμητική μόνο παράμετρο καθώς το ένστικτο της επιβίωσης προσπαθεί να λησμονεί κάθε αποκρουστικό παρελθόν. Από τα μέτωπα το 1940-41 είχαν επιστρέψει στον γενέθλιο τόπο χιλιάδες τραυματίες στρατιώτες μένοντας ανάπηροι, λ.χ. στο ένα πόδι μαχόμενος στην Αλβανία με τους Ιταλούς ο αδερφός του παππού μου Κωνσταντίνος Κύρινας από την Αιανή Κοζάνης. Άλλοι είχαν τραυματιστεί σε μάχες στη Μέση Ανατολή.[219]
Σχεδόν αμέσως στους τραυματίες του Μετώπου άρχισαν να προστίθενται άμαχοι. Ενδεικτικά: νέος από τα Σέρβια από γερμανικό βομβαρδισμό το 1941.[220] Στον Ταξιάρχη Γρεβενών 12ετής από τους Ιταλούς.[221] Άνδρας από το Σύδενδρο της ιδίας επαρχίας στο σκέλος από τους Γερμανούς: έμεινα αργός έξη μήνες έγραψε λίγο αργότερα.[222] Γυναίκα 60 χρονών στο Δρυόβουνο.[223] Κόρη στη Σιάτιστα[224] και γυναίκα στις Αυλές Σερβίων από τους ίδιους.[225] Γεωργός από τον Τετράλοφο σε επιδρομή ανταρτών και οπλισμένων χωρικών.[226] Αλλά και αντάρτες είχαν τραυματιστεί κατά τη διάρκεια ενεδρών ή μαχών με τους Ιταλούς: στη Βίγλα 4,[227] στον Φαρδύκαμπο 9.[228] Στο Άργος Ορεστικό από κομιτατζήδες 2. Από τους Γερμανούς στη μάχη της Καλαμιάς άνδρας από τη Σιάτιστα [229] και στον Έξαρχο Βεντζίων από τους ίδιους Κοζανίτης συνάδελφός του.[230] Από τους αντικομουνιστές οπλίτες αντάρτης του ΕΛΑΣ Φλωρίνης στη μάχη Βαθυλάκκου Κοζάνης.[231]
Έφεδρος ανθυπολογαχός της ΥΒΕ/ΕΚΑ στον Αυγερινό σε αιφνιδιαστική επιδρομή του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1943.[232] Οπλίτης από το Μανιάκι Εορδαίας τραυματισθείς αλλά διασωθείς από μαζική εκτέλεση θεωρούμενος νεκρό. Στα Ίμερα οπλαρχηγός του ΕΕΣ.[233] Νέος, υιός διοικητή του ΕΕΣ, από ενέδρα ανταρτών στη Καστανιά.[234] Δεν μπορούσαν να προσφέρουν όπως πρώτα στον οικογενειακό προϋπολογισμό οι μερικώς αποθεραπευμένοι άνδρες και γυναίκες. Κουβαλούσαν επάνω τους σωματικές και ψυχικές μνήμες, τις οποίες συχνά επανέφεραν στις συζητήσεις τους.
Υπήρξαν και κρυμμένοι τραυματίες που ευρεθέντες εκτελέστηκαν: οπλίτης του ΕΕΣ στα Πετρανά, άλλος στο Βαθύλακκο από εαμίτες του χωριού,[235] άλλος στην Οινόη με λιθοβολισμό από χήρες γυναίκες. Τα μίση και οι εξάψεις ήταν αγεφύρωτες.
Δεν είχαν παραλείψει οι παίκτες του δράματος τις ομηρίες και κανείς από τους πληττόμενους δεν ήξερε αν και πότε θα απελευθερωθεί. Πρωτοστάτησαν οι Ιταλοί από το καλοκαίρι του 1941 συλλαμβάνοντας ομήρους στην Καστοριά και τα Γρεβενά, μάλιστα και γυναίκα από τη Λάβδα Γρεβενών.[236] Ορισμένους τους έστελναν σε άλλες πόλεις εντός της χώρας ή στην Ιταλία.[237]
Οι Γερμανοί φυλάκιζαν στο στρατόπεδο Κοζάνης άνδρες, τους οποίους εκτελούσαν σε αντίποινα κτυπημάτων του ΕΛΑΣ με καίριο παράδειγμα 43 ανθρώπους τον Ιανουάριο του 1944 στην Κοζάνη -παράλληλα έστελναν ομήρους και στη Θεσσαλονίκη.[238] Καταμέτρηση έπειτα από τις θερινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1944 αριθμούσε 272 ομήρους από τα Γρεβενά στο ειπωθέν στρατόπεδο,[239] ανάμεσά τους και γυναίκες.[240]
Χρησιμοποίησαν επίσης τεχνηέντως την ομηρία για να πιέζουν χωρικούς να οπλιστούν κατά των ανταρτών όπως πράγματι επέτυχαν αρχικά στους οικισμούς Βατερό και Καλαμιά. Ακόμη μεταφέροντάς τους στη Γερμανία -όσοι ευρέθησαν εκεί δεν είναι ευκρινές αν ήταν όντως όμηροι ή εργάτες.[241] Δεν επέστρεψαν όλοι τους από το εξωτερικό: 20χρονη από τη Λούβρη Βοΐου που είχε απαχθεί ως όμηρη μαζί με τρεις συγχωριανούς της δεν ήρθε πίσω ζωντανή ή νεκρή. Ούτε και μαζί της οι άνδρες.[242]
Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν υστέρησε. Άνδρας από τη Σιάτιστα μαζί με τη γυναίκα και τις τρεις ανήλικες θυγατέρες του είχαν εκτοπιστεί για ένα μήνα σε χωριό των Βεντζίων,[243] όπως και τουρκόφωνος πρόσφυγας από την Ποντινή σε διαφορετικό από το δικό του. Ακόμη είχε οδηγηθεί στην ομηρία 14χρονη κόρη οπλαρχηγού του ΕΕΣ Μπουτζακίων Κοζάνης, αλλά ελευθερώθηκε όταν αυτός συνέλαβε προς αντίπραξιν οικογένειες ανταρτών.[244]
Επί Εαμοκρατίας όσοι χωρίτες δεν είχαν φονευθεί ή εκτελεσθεί τον Νοέμβριο του 1944 στα οροπέδια Κοζάνης κι Εορδαίας κρατήθηκαν, οι μεν κεφαλές των στο στρατόπεδο της πόλης, ανάμεσά τους και μία γυναίκα, οι δε υπόλοιποι, μερικές χιλιάδες άνδρες, στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος στον Αυγερινό και στα Δημοτικά Σχολεία Διλόφου Βοΐου και Τριλόφου (Σλήμνιτσας) Καστοριάς.[245] Ήταν συνηθισμένα τα Σχολεία ως τόποι αναμόρφωσης, παιδιών ως προς τα γράμματα και ενηλίκων για την υποταγή.
Δεύτερο κύμα φυλακίσεων υπόπτων προς αντιφρόνησιν επήλθε έπειτα από την έναρξη των Δεκεμβριανών στην Αθήνα[246] -ορισμένοι από τους κρατουμένους πέθαναν από τις κακουχίες ή εκτελέστηκαν. Τα τελευταία θύματα του ΕΛΑΣ ήταν στο αναφερθέν μοναστήρι, τρεις εθνικιστές Θεσσαλονικείς, ανθυπολοχαγός και δύο ανθυπασπιστές, που είχαν συλληφθεί σε χωριά της Κοζάνης το φθινόπωρο του 1944. Επρόκειτο για μέλη του ΕΔΕΣ, αιχμάλωτα από τους Γερμανούς που είχαν απελευθερωθεί με κριτήριο την ένταξή τους στους αντικομουνιστές οπλίτες της Κοζάνης.
Η Σλήμνιτσα (Τρίλοφος) Καστοριάς σε προπολεμική φωτογραφία.[247] Σ΄ αυτήν είχε εξορίσει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ εκατοντάδες αντιδραστικούς πολίτες το 1944-45.
Ανεπίσημες φυλακές αντιφρονούντων διατηρούσε εξ αρχής ο ΕΛΑΣ σε οικίες ορεινών οικισμών κι αργότερα στον Πεντάλοφο. Τον αριθμό καθώς και τους τόπους κράτησής των στα Γρεβενά,[248] το Τσοτύλι[249] και τον Τρίλοφο είχαν αυξήσει τα Δεκεμβριανά -178 άνδρες κατά μια μαρτυρία μόνον από το Βογατσικό εξορίστηκαν στον τελευταίο οικισμό,[250] ενώ 60 από την Καστοριά.[251] Περισσότεροι των 1000 ήταν οι πολίτες όμηροι, ενώ ανάμεσά τους υπήρχαν 12 αξιωματικοί της Χωροφυλακής Κοζάνης- Εορδαίας μαζί με 5 οπλίτες τους. Επίσης κι 6 αξιωματικοί της ιδίας Υπηρεσίας στη Φλώρινα.[252] Δεν είχαν απομείνει στη Δυτική Μακεδονία αξιωματικοί του Στρατού για να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ, είχαν ακολουθήσει αυτοβούλως τους Βρετανούς και μεταφερθεί στην Αθήνα, εκτός του ανθυπολοχαγού Χρυσόστομου Καριάκα που όταν μάλλον αναζητήθηκε, δολοφονήθηκε για να μην επιστρέψει στη Βισόκα Λαγκαδά όπου είχε γεννηθεί. Αυτός κι ορισμένοι άλλοι αποτελούσαν ένα μικρό σύνολο των συνολικά 317 στελεχών του Στρατού και της Χωροφυλακής που διατελούσαν σε καθεστώς ομηρίας, κρατούμενοι με τη μομφή της συνεργασίας με τον κατακτητή όπως θεωρούσε το ΕΑΜ.[253] Ο τελευταίος μάλλον όμηρος του ΕΛΑΣ που απελευθερώθηκε ήταν πολύτεκνος άνδρας από την Ξηρολίμνη Κοζάνης την 30ή Μαρτίου του 1945.[254]
Μαρτυρείται ως όμηρος των ανταρτών κι οπλαρχηγός του Πελαργού που συλληφθείς μεταφέρθηκε και πέθανε στη Βουλγαρία,[255] αλλά περισσότερες πληροφορίες ελλείπουν. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ανθρώπινα όντα μπορεί να είναι τόσο απάνθρωπα σαν τον ΕΛΑΣ είχε καταθέσει αργότερα ιατρός, βουλευτής και δήμαρχος Δράμας περιγράφοντας την ομηρία του στην Κεντρική Μακεδονία.[256] Αλλά στην Δυτική δεν ήταν διαθέσιμα ακούσματα τέτοιας έκτασης βίας επί Εαμοκρατίας, αν εξαιρεθούν ορισμένες εκτελέσεις και βάσανοι ομήρων. Μάλλον επειδή η περιοχή ήταν μακριά από τα κέντρα εξουσίας όπου έπρεπε να αδειάσουν και καταληφθούν θέσεις από την νέα εξουσία, το ΕΑΜ, που εναγωνίως τις προσδοκούσε.
Υλικά αγαθά
Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν μέρος του προβλήματος. Μαζί τους συνοδοιπορούσαν υλικές αντίστοιχες με εκατοντάδες κατεστραμμένες οικίες, αχυρώνες και υποστατικά από βομβαρδισμούς αεροπλάνων στη Δυτική Μακεδονία με πρώτους στην ακολουθία τους Ιταλούς το φθινόπωρο του 1940 στην Κοζάνη[257] και σε άλλες πόλεις όπου δραστηριοποιούνταν Δυτικομακεδόνες, λ.χ. στη Θεσσαλονίκη το προηγούμενο έτος.[258]Ακολούθησαν παρόμοιοι σε χωριά των Γρεβενών αρχάς 1943,[259] του Βοΐου[260] και τη Σιάτιστα την 4η Μαρτίου του ιδίου έτους ενώ μαινόταν η μάχη του Φαρδυκάμπου.[261] Ιδιαίτερα δε κατά τη διάρκεια του Απριλίου 1943, όταν μονάδες Ιταλών προσήλθαν από τη Θεσσαλία μέσω Σερβίων στο Βόιο ως Καστοριά μετά την αιχμαλωσία τάγματός των στο Φαρδύκαμπο από αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ και του ΕΛΑΣ.
Στην από αέρος σκηνή επενέβησαν οι Γερμανοί τον Απρίλιο του 1941 στην πόλη[262] και την επαρχία Κοζάνης και τα επόμενα έτη κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στην περιοχή Βοΐου[263] και Γρεβενών[264] και σε άλλες πόλεις όπως π.χ. στη Λαμία.[265]
Αν και φαίνεται εκ πρώτης όψεως παράδοξο, απώλειες αγαθών είχαν οι άμαχοι της Δυτικής Μακεδονίας και από βομβαρδισμούς της βρετανικής αεροπορίας τον Απρίλιο του 1941 κατά την εισβολή των Γερμανών στην Εορδαία[266] και, ιδιαίτερα, από αντίστοιχους αμερικανικούς όπως την 28η Ιουλίου 1944 όταν σμήνος 25 αεροπλάνων κτύπησαν τον σιδηροδρομικό σταθμό της Φλωρίνης όπου είχαν πληροφορηθεί συγκέντρωση Γερμανών. Πόσοι από τους τελευταίους εφονεύθησαν είναι άγνωστο, γνωστός όμως είναι ο αριθμός των Ελλήνων αμάχων: 31 άρρενες και 46 θήλεις όλων των ηλικιών.[267] Από την ίδια πόλη έχασαν παρομοίως τη ζωή τους δύο αδέρφια, σιδηροδρομικοί στην Έδεσσα τον επόμενο μήνα[268] και από συμμαχικά πάλι αεροπλάνα, ίσως αμερικανικά, εφονεύθησαν το 1945 σε Αυστρία ή Γερμανία ως όμηροι ή εθελοντές εργάτες 3 άνδρες και 2 έφηβοι από τη Δυτική Μακεδονία.[269] Επλήγησαν από συμμαχικούς βομβαρδισμούς και πρόσκαιροι κάτοικοι μακρινών πόλεων όπως στον Πειραιά.[270]
Ήταν και οι βολές πυροβολικού κατά τη διάρκεια αντιμετώπισης της εισβολής των Γερμανών Απρίλιο 1941 στην Εορδαία[271] ανταρτών από τους Ιταλούς στην Καστοριά[272] και τους Γερμανούς στο Βόιο[273] και κατά τη διάρκεια μαχών του ΕΛΑΣ με αντικομουνιστές οπλίτες το φθινόπωρο του 1944.[274]
Περισσότερο εντυπωσιακές οπτικά και για πολλούς ήταν οι αθρόες αποτεφρώσεις μύλων,[275] καταστημάτων, οικιών, αχυρώνων και υποστατικών από ένοπλους όλων σχεδόν των ειδών, με πρώτους τους Ιταλούς που πυρπόλησαν ολοσχερώς τα Σέρβια τον Μάρτιο του 1943[276] κι αργότερα διάφορα χωριά με καταλογισμό 2.233 οικιών – οι κομιτατζήδες συνοδοιπόροι των Ιταλούς έκαψαν μαζί με τους τελευταίους 313 σπίτια. Ακολούθησαν οι Γερμανοί σε επιχειρήσεις στην ίδια περιοχή,[277] στα Γρεβενά[278] και στα υψίπεδα Κοζάνης κι Εορδαίας αποτεφρώνοντας 10.730 οικίες.
Το ίδιο έπρατταν και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ σε πολιορκίες οπλισμένων χωριών[279] με 700 πυρπολημένα σπίτια αντικομουνιστών. Ολίγες μόνον δεκάδες αποτεφρώσεις οικιών χρεώνονται σε οπλίτες του ΕΕΣ.[280]
Περίπου 250 οικίες κατέστρεψε η συμμαχική αεροπορία κυρίως στη Φλώρινα.[281] Εν συνόλω είχαν καταστραφεί ολοσχερώς στη Δυτική Μακεδονία 14.500 οικίες με την περιοχή Γρεβενών να πρωταθλείται όντας ανταρτοκρατούμενη.
Αν υπολογιστούν τουλάχιστον 6 άνθρωποι σε κάθε σπίτι, δημιουργήθηκαν 90.000 πυροπαθείς, οι περισσότεροι εκ των οποίων κατέφευγαν σε γειτονικά χωριά ή, κυριώς, στις πόλεις για να επιζήσουν με την αρωγή της Ελληνικής Πολιτείας. Όσοι έμειναν πίσω επιζούσαν από την ελεημοσύνη των Συμμάχων.
Φαίνεται παράξενη η απουσία ευκρινών πηγών τόσο σε μεταπολεμικές χειρόγραφες καταστάσεις όπου λησμονούνται τα πεπραγμένα των Ιταλών[282] όσο και σε έντυπη κρατική έκδοση όπου αναφέρονται μεν κατεστραμμένες οικίες διαφόρων αριθμών, 761 π.χ. ολικώς και 67 μερικώς στα Σέρβια,[283] όχι όμως οι πυρπολητές των, δηλαδή οι Ιταλοί. Από πολιτικούς λόγους ή επειδή ήταν όντως απειράριθμες οι καταστροφές σε όλη τη χώρα οπότε ήταν δύσκολος ο δαμασμός τόσων αναφορών; Πάντως στις τελευταίες απουσιάζουν οι ολίγες πυρπολήσεις οικιών από αντικομουνιστές οπλίτες ή χρεώνονται στους Γερμανούς,[284] όπως π.χ. στην Άνω Κώμη Κοζάνης, όπου 18 της οικίες έκαψαν οι πρώτοι σε επιδρομή τους[285] την 15η Σεπτεμβρίου 1944.
Οι απώλειες σε οικοσκευές, εργαλεία, κινητά αγαθά κι αποθηκευμένα γεννήματα από ενόπλους όλων των ειδών είναι ποικίλες κι αναρίθμητες: προίκες, ενδύματα, βιβλία, ωρολόγια, τιμαλφή, σιτάρια, κριθάρια, καλαμπόκια. Ακόμη και βιβλία, συνήθως ιατρών, ιερέων, δασκάλων κι αξιωματικών: Βιβλιοθήκη μεθ΄ απάντων των εξ Ανατολής κομισθέντων βιβλίων ανέγραφε ως πυρποληθείσα από τους Ιταλούς πρόσφυγας από την Κιβωτό Γρεβενών,[286] ενώ δάσκαλος του Σκαλοχωρίου ανέφερε 200 τόμους από τους Γερμανούς.[287]
Απαλλοτριώσεις ίππων,[288] μουλαριών,[289] βοοειδών (37 βουβάλια οι Ιταλοί από το Καρπερό τον Φεβρουάριο του 1943),[290] κι αιγοπροβάτων -κατά μια καταγραφή τα μικρά και μεγάλα ζώα του νομού Κοζάνης είχαν μειωθεί κατά 40%, με περισσότερο πληγέντα τα πρόβατα που ήταν εύκολο να μαντρωθούν από τον εχθρό ή τους αντάρτες,[291] ενώ στον αντίστοιχο της Καστοριάς η μείωση είχε φθάσει στο 60%.[292] Απαλλοτριώσεις επίσης οικόσιτων πτηνών, τις οποίες ευρίσκει ο ερευνητής άφθονες σε μεταπολεμικές δηλώσεις ζημιών, είναι κι αυτές αδύνατο να καταμετρηθούν.
Αν και λογίζονται ως ασήμαντες στη σημερινή εποχή της αφθονίας οι απώλειες των τελευταίων, ήταν απαραίτητες για τη διαβίωση του πληθυσμού. Όταν αγρότης από το Νησί Βεντζίων δήλωνε στις απώλειες κότες και κοτόπουλα με το κοτέτζη[293] σήμαινε ότι στερούνταν απαραίτητης τροφής. Επίσης, γυναίκα από το Μικρολείβαδο Γρεβενών που δήλωνε αρπαγή του χοίρου της,[294] ακολουθούσαν αναπόδραστες ελλείψεις ειδών διαβίωσης για έναν ολόκληρο χρόνο όσον αφορά στο κρέας, το λίπος και την υπόδησή της. Σιδεράς από το Ζιάκα Γρεβενών που έγραψε απώλειες εργαλείων και του βιολιού του, στερούνταν την μοναδική του επαγγελματική ικανότητα.[295]
Εκτός τούτων χωράφια, δέντρα κι αμπέλια είχαν φθαρεί αρχικά από τα μηχανοκίνητα τμήματα των Γερμανών, όταν έψαχναν κατάλληλες θέσεις βολής ή απόκρυψης ή κατά τη διάρκεια υπερφαλάγγισης των αντιπάλων. Έπειτα, το κυριότερο, έμεναν ακαλλιέργητα είτε με τη δημιουργία νεκρών ζωνών σε σημαντικά οδικά περάσματα όπως στους εκατέρωθεν της στενωπού Σερβίων-Ελασσόνας οικισμούς[296] είτε μετά από μετακινήσεις πληθυσμών σε άλλους οικισμούς ή πόλεις λόγω δίωξής των από τους κατακτητές όπως στο Μεσόβουνο το 1941 ή από ενόπλους όλων των παρατάξεων. Κατά μια πηγή[297] μόνον στην Καστοριά είχαν πυρποληθεί 49 από τους 75 οικισμούς και οι πυροπαθείς ήταν περισσότεροι από το μισό του πληθυσμού της, ήτοι 29.655 από 57500. Στην τεταμένη αυτή κατάσταση αυξάνονταν οι ασθένειες των αμάχων[298] και άνθιζε η μαύρη αγορά[299] με την καίρια πλήξη του ομαλού εμπορίου.
Αγρότες της υπαίθρου Κοζάνης μεταφέρουν γέννημα στο αλώνι το 1946.[300] Τα βοοειδή ήταν από τα πιο απαραίτητα ζώα για τη διαβίωση των ανθρώπων χρησιμοποιούμενα για τη διατροφή (γάλα, κρέας, τυρί, βούτυρο, λίγδα), την ένδυση και υπόδηση (δέρμα), για εργαλεία (κέρατα), για καμτσίκια (το άρρεν γεννητικό τους όργανο), για οργώματα, ως καύσιμη ύλη τα περιττώματά τους και για παντός είδους μεταφορές
ΝΟΦ
Η αποχώρηση των Γερμανών αρχάς Νοεμβρίου από την Δυτική Μακεδονία δεν είχε και πολλή σημασία για τους χωρικούς, διότι αρκετοί είτε δεν τους είχαν δει ποτέ, τουλάχιστον από κοντά, είτε ελάχιστες φορές για μερικές ώρες ή λίγες ημέρες περαστικούς από τον τόπο τους. Ίσως η μόνη αλλαγή ήταν οι πολεμικές στολές, δεν υπήρχαν πια οι φαιοπράσινες του εχθρού αλλά οι ποικίλες των ενόπλων ανταρτών, οι οποίοι όχι μόνον δεν είχαν χαλαρώσει τα μέτρα ασφαλείας τους αλλά τα είχαν επαυξήσει αντιμετωπίζοντας έναν νέο αντίπαλο, τον μακρινό ΕΔΕΣ εναντίον του οποίου εξεστράτευσαν όλες σχεδόν οι μάχιμες μονάδες του ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας. Αν τα οπλισμένα αντικομουνιστικά χωριά είχαν ολοσχερώς κατασταλεί εμφανίστηκε στη Φλώρινα-Καστοριά ένα νέο πρόβλημα, η οργάνωση ΝΟΦ.
Ποιος ακριβώς κρυβόταν πίσω από το ΝΟΦ δεν γνώριζαν οι κάτοικοι, υποπτεύονταν όμως την Βουλγαρία, ιδιαίτερα όσοι έμεναν στη Φλώρινα που είχε πληγεί από επιδρομή αυθεντικού βουλγαρικού στρατού τον Φεβρουάριο του 1944 για την καταδίωξη των ανταρτών του ΕΛΑΣ, κατά την οποία είχαν χάσει τη ζωή τους 48 άνδρες και 1 γυναίκα, ορισμένοι με ξυλοδαρμούς και κτυπήματα πτυοσκάπανων, ενώ είχε αναφερθεί πως έναν έφηβο τον είχαν θάψει ζωντανό. Την ίδια χώρα υποπτεύονταν ως υποκινητή και όσοι πρόσφυγες είχαν μετοικήσει από την Ανατολική Μακεδονία στη Δυτική το 1941 λόγω δίωξής των από τους Βουλγάρους.
Τα αυτονομιστικά κινήματα Σλαβομακεδόνων επί Κατοχής είχε αντιμετωπίσει ο ΕΛΑΣ όπως ηρέθη, αλλά καταθέτοντας τα όπλα του την άνοιξη του 1945 παρέδωσε το πρόβλημα του ΝΟΦ στις ένοπλες δυνάμεις του ελληνικού κράτους που έφθασαν από την Αθήνα. Η νέα απειλή απολάκτισε την μομφή συνοδοιπορίας των αντικομουνιστών με τους Γερμανούς και οι επιζήσαντες αντικομουνιστές χωρικοί από τις καταδρομές του ΕΛΑΣ άρχισαν να προσφέρουν την αρωγή τους στη Χωροφυλακή και τον Ελληνικό Στρατό. Εικοσιπέντε κάτοικοι Σλαβομακεδόνες, είχαν χάσει τη ζωή τους στη Δυτική Μακεδονία σε συμπλοκές με τα όργανα του ελληνικού κράτους από το 1941 μέχρι το 1945,[301] αλλά το ΝΟΦ είχε φονεύσει 38 άνδρες και γυναίκες το τελευταίο μόνον έτος, ανάμεσά τους κι έναν Βρετανό στρατιώτη[302] μη λησμονώντας κατασχέσεις ζώων από εθνικόφρονες κατοίκους.[303]
Οι θεματικές περίοδοι που με ασφάλεια ξεχωρίζει ο ερευνητής δεν είχαν γίνει κατανοητές στην ύπαιθρο γι΄ αυτό και στις προφορικές διηγήσεις συμφύρονται οι εποχές. Περίσσευαν μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς οι ένοπλοι, ένστολοι στρατιώτες και χωροφύλακες την ημέρα, τη νύχτα με στολή ή πολιτική ένδυση μέλη του ΝΟΦ ή πρώην αντάρτες του ΕΛΑΣ που επισκέπτονταν τα χωριά για τροφή ή πληροφορίες. Με αποτέλεσμα όταν άρχισαν να έρχονται από στρατόπεδα του εξωτερικού -είχαν καταφύγει εκεί για να γλιτώσουν τις δίκες για φόνους- οι ηγέτες των ανταρτών για να αρχίσουν έναν νέο κύκλο αντιπαράθεσης, αυτή τη φορά με αντίπαλο μόνο το ελληνικό κράτος, λίγοι μπορούν να διακρίνουν μια ασυνέχεια. Η χώρα διολίσθησε αδιόρατα στον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο.
Με πιο απλά λόγια: στη Δυτική Μακεδονία έχασαν τη ζωή τους περίπου 8.000 άνδρες και γυναικόπαιδα, οι περισσότεροι άμαχοι. Αλλά η στατιστική αποτελείται από ανάλγητους αριθμούς κι όχι από αλγούντας πόνους και μνήμες.
Το άνωθεν κείμενο επρόκειτο να ενσωματωθεί σε σχετικό έντυπο τόμο, αλλά κριθέν μη αρμοστό με την τρέχουσα παγιωμένη ορθότητα βλέπει το πρώτο φως εδώ. Θα επιχειρηθεί αργότερα να επαυξηθεί αδιαμφισβήτητα τεκμηριωμένο με ονόματα, τόπους και ημερομηνίες. Γνωρίζοντας ότι αδυνατεί να παραμερίσει προσχώσεις δεκαετιών, απευθύνεται σε σκεπτόμενους κι ελεύθερους αναγνώστες.
Προκεχωρημένη ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ στην επαρχία Ελίμεια Κοζάνης το καλοκαίρι του 1943. Οι φαινόμενοι άνδρες όπως και οι συνάδελφοί τους του τοπικού 27ου συντάγματος του ΕΛΑΣ δεν έλαβαν μέρος στις αθρόες εκτελέσεις των αντικομουνιστών χωρικών προωθημένοι στα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας εναντίον των Σλαβομακεδόνων που ευαγγελίζονταν τον αποχωρισμό της Μακεδονίας
Γερμανικό πυροβολικό στη θέση Αμπέλια Μεσιανής βάλει εναντίον των οχυρωμένων Συμμάχων στη θέση Πόρτες Σερβίων τον Απρίλιο του 1941.[304]
Μαυροδένδρι 14 Σεπτ 1944. 1ος αριστερά με το μπερέ ο υπολοχαγός των ΤΥΚ Ντόναλντ Λάμπσχεντ. 2ος μπροστά με τα πολιτικά ο Γεώργιος Ελευθεριάδης. 3ος άγνωστος. 4ος με τον λαιμοδέτη ο λοχαγός Arthur Wickstead, διοικητής υποτομέως Πιερίων.[305] 5ος ο αρχηγός του ΕΕΣ του οικισμού Ι. Χ. 6ος και τραυματίας ο Μιχαήλ Παπαδόπουλος, τυπικός αρχηγός του ΕΕΣ Κοζάνης. 7ος άνδρας τους ΕΕΣ που δεν διακρίνεται. 8ος αντάρτης του ΕΛΑΣ. Με το στάγιερ ο Αλέξανδρος Ρόσιος, διοικητής του αποσπάσματος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ. Δεξιά τελευταίος ο καπετάνιος του ΕΕΣ Σταυρωτής.
Η προσπάθεια των Βρετανών να διαλυθεί η αντιμαχία ΕΕΣ – ΕΛΑΣ ναυάγησε, όμως είχε ως συνέπεια το ανωτέρω απόσπασμα του ΕΛΑΣ να μην προχωρήσει σε μαζικές εκτελέσεις παραδοθέντων αντικομουνιστών χωρικών της περιοχής Μπουτζάκια τον Νοέμβριο του 1944.
Αριστερά άνδρας προσφυγικού οικισμού της Εορδαίας στο νοσοκομείο των Αθηνών το 1941 όπου μεταφέρθηκε έπειτα από κρυοπαγήματα που υπέστη υπηρετώντας στο Αλβανικό Μέτωπο. Όπως και οι χωριανοί του έλαβε όπλα κατά των ανταρτών. Παραδόθηκε τον Νοέμβριο του 1944 στα Πετρανά, αλλά καθώς οδηγούνταν στην μαζική εκτέλεση κατάφερε να δραπετεύσει και να σωθεί αποκρυβόμενος μέχρι την άνοιξη του 1945
Δήλωση ζημιών του εκ μητρός παππού μου,[306] γραμμένη από άλλο χέρι, διότι αγνοούσε τη γραφή. Η γιαγιά και η μάνα μου ποτέ δεν ανέφεραν ότι οι Γερμανοί πήραν κάτι. Αντιθέτως σε πλιάτσικα στο σπίτι προχώρησαν αντικομουνιστές οπλίτες καλοκαίρι 1944 περνώντας από το χωριό και κατευθυνόμενοι προς τα Βέντζια. Θεόφτωχος ως ήταν αποκλείεται να είχε κοστούμι, όχι τουλάχιστον όπως ορίζεται αυτό σήμερα. Με βεβαιότητα οι οπλίτες έλαβαν δια της βίας ένα αδιάβροχο, το οποίο είχε βρει ο παππούς στη θέση Βέρβερη, παρατημένο από υποχωρούντες Συμμάχους τον Απρίλιο του 1941.
Σημειώσεις
[1] Αρχείο Φ. Δραγούμη, Φ.104, υποφ. 4, Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 -46, αρ. 96, Καστοριά 1/3/1945
[2] Rodiani Gorg, ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΤΗΣ ΡΟΔΙΑΝΗΣ, 29 Ιουλ 2013, https://www.youtube.com/watch?v=578tzszqFtQ 7:03-7:12
[3] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Ανδρέα Τσιτσή, 30/03/2022, https://kostaraziorg.wordpress.com/%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-2/
[4] Ενδεικτικά: Ληξιαρχείο Ταξιάρχη, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου ( ΛΠΘ) 9/1946. Αγίου Γεωργίου, ΛΠΘ 2/1945, Λεχόβου, ΛΠΘ 34/1945. Τριποτάμου, ΛΠΘ 2/1946
[5] Nel corso delle operazioni di polizia nelle zone di Bogatsikon e Jermew, nostri reparti hanno sopreso e distrutto uno formazione di ribelli che lasciava sul terreno 59 caduti. Nassuna perdita da parte nostra. Biagini Antonello-Frattolillo Fernando (επιμ.), Diario storico del comando supremo , volume IX (1.1.1943-30.4.1943), tomo 1 (testo), parte prima, Ufficio storico SME, Roma 2002, σ. 882
[6] Biagini -Frattolillo, Diario storico…. ό.π. , σ. 862 όπου ανακοινωθέν της 5ης Απριλίου 1943
[7] Ληξιαρχεία Βογατσικού 14 άνδρες, Δρυόβουνου 10 και 2 γυναίκες, Κωσταραζίου 4 και 4 γυναίκες από βομβαρδισμό, Μικροκάστρου 4, Σιατίστης 20 και 2 γυναίκες κ.α.
[8] Εθνική Αντίσταση 12 (Οκτώβρης 1974) 36 όπου το ανακοινωθέν του ΓΣ ΕΛΑΣ Αριθμ. ΕΠΕ 1658
[9] Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη ( ΙΣΑΚ), Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη στην Αιανή το 1996
[10] Ληξιαρχεία Ροδιανής κι Αγίας Παρασκευής Κοζάνης
[11] Ροδίτης – Βαθύλακκος – Μεσιανή 28/8/1944 https://ethniki-antistasi-dse.gr/ELAS-Dytiki-Makedonia.html
[12] «Καταστάσεις απωλειών της Χ μεραρχίας του ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 18 (Δεκ.-Φλεβ-Μάρτης 1979) 8-9, αρ. 18-20 και Μιχαηλίδης Μιχαήλ, «Θυμήματα από τη συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση 76 (Ιουλ.-Σεπτ. 1992) 78-80, σ. 79
[13] Ενδεικτικά Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, Μεσιανής, Ροδίτη Ληξιαρχικές πράξεις έτους 1945 για ημερομηνίες 26-30/8/1944 και Πρωτοδικείο Γρεβενών, Βούλευμα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών αρ. 100/11-3-1946. Επίσης Εθνική Αντίσταση, τ.18, σ. 8-9 και Μιχαηλίδης Εθνική Αντίσταση , τ. 76, σ. 79. Τέλος αρκετές προφορικές συνεντεύξεις
[14]Δορδανάς Στράτος, Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία (1941-1944), διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 565, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/20569
[15] ΣΝΟΦ: Σλαβομακεδονικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο, οργάνωση του ΚΚΕ στην Καστοριά
[16] Ταμπακόπουλος Ιωάννης, Πρακτική ἀριθμητική : Πρός χρῆσιν τῶν ἑλληνικῶν σχολείων καί τῶν ἀντιστοίχων τάξεων τῶν ἄλλων, Δημητράκος 1927, https://vopac.nlg.gr/Record/b.282985
[17] Βήττος Χρήστος, Τα Γρεβενά στην Κατοχή και στο Αντάρτικο, ιστορική μελέτη δεκαετίας 1940 –1950, Art of Text, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 137
[18] 20 Battalion and Armoured Regiment, CHAPTER 4 — The Campaign in Greece, p. 53, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2-20Ba-c4.html
[19] To Greece, 4 brigade positions at the servia pass, 10–17 april 1941, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/WH2Gree-fig-WH2Gree185a.html
[20] Claven Jim, Ζήτω Η Αυστραλία! – History of the Australians at Vevi, Zeeto ee Australia! – With the Australians at Vevi, 22/11/2015, https://thessaloniki.org.au/zeeto-ee-australia-history-of-the-australians-at-vevi/
[21] Action in Servia Pass, 15 April , 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2Gree-c12-6.html
[22] Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Σμόλικας, 2 (10 Αυγούστου 1943) 3 και Δάγκας Αλέξανδρος-Καμαρούδης Σταύρος, Εθνικιστές, αντάρτες, ενώπιον του μακεδονικού ζητήματος, 1943-1944: τεκμήρια στη γλώσσα της εποχής, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 42. Ακόμη Θεοδοσιάδης Σταύρος, Η Πίνδος ομιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, επιμ: Νίκος Καλογερόπουλος, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000, σ. 344
[23] «Πού έπεσαν οι 7.948 νεκροί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου», Η Καθημερινή 28-29/10/1995, ειδική έκδοση, https://big.assets.huffingtonpost.com/nekroi1940.pdf
[24] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, παράρτημα, σ. 229, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183
[25] Καλλιανιώτης Θανάσης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης και περιοχής της 1940 -1941, 3/2/2019, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1093
[26] To Greece, The Positions of 4 Brigade about Servia Pass, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2Gree-c12-5.html#name-001325-mention και Claven Jim, Ζήτω Η Αυστραλία! – History of the Australians at Vevi, 22/11/2015, https://thessaloniki.org.au/zeeto-ee-australia-history-of-the-australians-at-vevi/
[27] Μάχη της στενωπού Κλειδίου, https://shorturl.at/c77Vs
[28] Aviation safety network, an exclusive service of flight safety foundation, http://aviation-safety.net/wikibase/14810. Επίσης αρ. 69333, 14890 και 188988
[29] Australian Army during World War II, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_Army_during_World_War_II
[30] ΙΣΑΚ, Χρυσοστομίδης Χριστόφορος, συνέντευξη στα Ίμερα την 10η Ιουλίου 1994
[31] SECOND SUPPLEMENT TO The London Gazette Of FRIDAY, the loth of MARCH, 1944, 14 MARCH 1944, p. 1218, https://www.thegazette.co.uk/London/issue/36422/supplement/1
[32] A History of the Mediterranean Air War, 1940-1945, Volume 5: From the Fall of Rome to the end of the war 1944-1945, London, Grub Street 2021, p. 291
[33] Kings College London, Military Archive ( ΚCLMA), GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), n. 97, 56-27 from Backhouse
[34] ΙΣΑΚ, Νταφόπουλος Σταύρος, συνέντευξη στον Κοσκινά Καρδίτσας 28/12/2004
[35] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), n. 102, 65/28, Max from Gray
[36] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, ELAS Documents, ΙΧ μεραρχία, γραφείον ΙΙα, α.π. 5080 προς 7,28,53 Συντάγματα Πεζικού, 13/91/944 Ε Καλαμπαλίκης υποστράτηγος
[37] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report, σ.15
[38] Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού/Γενικό Επιτελείο Στρατού, Φ.909/Δ/1/1, Κ. Γ. Παπαδόπουλος της ΕΣΕΑ Ακριτών προς Επιτροπή άρθρου 7, παρ. 3 Σ.Ν. 971/49, Αθήναι 20/11/1949
[39] ASN Wikibase Occurrence # 240085, https://aviation-safety.net/wikibase/240085
[40] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, situation reports, operational reports, 2/1/1, situation report No 3, Foyrna 21/91944 και Barrett Donald, https://tankmuseum.org/31040-2?rohname=Barret&rohregiment=all#roh-form [ημερομηνία ανάκτησης 16/6/2024]. Επίσης Capell Richard, Simiomata, Agreek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London, p. 85-86
[41] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Η απελευθέρωση της Κοζάνης από τους Γερμανούς 28 Οκτωβρίου 1944, 29/3/2024, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1315
[42] Kastoria, 2007, https://www.jewishvirtuallibrary.org/kastoria
[43] Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ελλάδος 1941-1944, από γερμανικά και ελληνικά αρχεία, Εστία, Αθήναι 1996, σ. 172, και Wiesel Elie, “If the Holocaust is forgotten, the dead will be killed for a second time.”, https://eran-jmk.com/en/
[44] Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 1946-1950
[45] Λιόλιος Γιώργος, «Θολό ποτάμι»: η εξόντωση των Εβραίων της Φλώρινας μέσα από αρχειακές πηγές και νέα τεκμήρια (1), 4/5/2023, https://neaflorina.gr/2023/05/tholo-potami-i-exontosi-ton-evraion-tis-florinas-mesa-apo-archeiakes-piges-kai-nea-tekmiria-1/
[46] Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Φλώρινας (ΓΑΚ/ΑΝΦ), Έθνος [Φλώρινας] 1028 (10 Μαΐου 1946) 2 και Ενεπεκίδης, ό.π., σ. 172
[47] The JewishGen Yizkor Book Necrology Database, 25/7/2016, https://www.jewishgen.org/databases/Yizkor/
[48] Λιόλιος, ό.π.
[49] Bowman Steven, Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μετ: Ισαάκ Μπενμαγιόρ, ΚΙΣ, Αθήνα 2012, σ. 42, μαρτυρία Ιωσήφ Κοέν, https://kis.gr/files/BOWMAN%20teliko%202013.pdf
[50] ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (6 Σεπτεμβρίου 1946) 2 και στο ίδιο (13 Σεπτεμβρίου 1946) 1
[51] Χανδρινός Ιάσων, Synagonistis, GREEK JEWS IN THE NATIONAL RESISTANCE, an exhibition of the jewish museum of Greece, april 16th 2013 to april 25th 2014, μετ: DAMIAN MAC CON ULADH, σσ. 22, 26, https://www.jwmww2.org/userfiles/file/Synagonistigreece.pdf
[52] Ληξιαρχείο Ποντοκώμης, ΛΠΘ 27/1946
[53] Γραμματικόπουλος Παναγιώτης, Η Ποντοκώμη στους αγώνες, αδημοσίευτο χειρόγραφο, Ποντοκώμη χ.χ., σ. 178-179
[54] Ενδεικτικά: Two articles on Jewish resistance in Greece and Albania , by Joseph Matsas of Ioannina , Greece , 1. The participation of the Greek jews in the national resistance 1940 -1944, 31/12/1984 https://collections.yadvashem.org/en/documents/13829931
[55] Chandrinos, ό.π., σ. 26
[56] Μάτσας Ιωσήφ, «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στην Εθνική Αντίσταση», Χρονικά 86 (Απρίλιος 1986) 11-12, σ. 12
[57] Matsas, Two articles on Jewish resistance ό.π., p. 13 και Matsas Michael The illusion of safety, the story of the Greek Jews during the Second Wordl War, Athens Printing Company, New York 1997, p. 273, https://archive.org/details/illusionofsafety0000mats/mode/2up
[58] Πιτένης Μιχάλης, Τα υγρά ίχνη της μνήμης, Αθήνα 2002, σ. 224
[59] Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας ( ΑΣΚΙ), Αρχείο ΚΚΕ, Νίκη 6 (25 Μαρτίου 1944) 3
[60] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης ( ΔΒΘ), Ελληνικός Βορράς (6 Απριλίου 1962) 3
[61] Ρόσιος, Αλέξης, Στα φτερά του οράματος, Εθνική Αντίσταση, διωγμοί μετά τη Βάρκιζα, Εμφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 81
[62] Γρηγοριάδης Φοίβος, Το αντάρτικο, ΕΛΑΣ –ΕΔΕΣ –ΕΚΚΑ –(5/42), τ. Β΄, Καμαρινόπουλος, Αθήναι 1964, σ. 329
[63] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη (12 Μαρτίου 1965) 3
[64] Battle of Fardykambos, https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Fardykambos
[65] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14 Απριλίου 1962) 3
[66] Στρακαλής, Μιλτιάδης, 50 έτη ελευθερίας, Δήμος Σιατίστης, Σιάτιστα 1962, σ. 52
[67] Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Κοζάνης ( ΓΑΚ/ΑΝΚ), ΑΒΕ60/15.1/ΣΑΕ 1145, Ίδρυση και μεταφορά νεκροταφείων 1953, Σημείωμα αρ. 31049 προς κ. Δήμαρχον Κοζάνης 3/11/1953
[68] Ρόσιος, ό.π. σ. 80
[69] Τσιούκρας Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυμήματα, 1941 –1993, Κοζάνη 1994 σ. 95 (ερασιτεχνική έκδοση)
[70] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14/4/1962) 3
[71] Ντέμκας Φώτιος, Το χρονικό ενός αντάρτη , Ελεύθερη Ελλάδα 1943-1945, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 20
[72] Μαμούνης Κώστας, «Μια εκτέλεση Γερμανών αιχμαλώτων», Eθνική Aντίσταση 26 (Οκτώβρης-Δεκέμβρης 1979) 55-57, σ. 57
[73] Giusti Maria Tereza, Gli internati military italiani: dai Balcani, in Germania e nell’Urss 1943-1945, Cura e traduzione di documenti inediti bielorussi, Rodorigo Editore, Roma, χ.χ., σ. 42, https://ricerca.unich.it/retrieve/handle/11564/702656/159303/Gli%20internati%20militari%20italiani%3A%20dai%20Balcani%2C%20in%20Germania%20e%20nell%27Urss.%201943-1945.pdf και Καράβης Στυλιανός-Περικλής, Η ιταλική κατοχή στην Ελλάδα (1941-1943): η πολιτική επιβολής και καταστολής από την ΧΙ στρατιά, ΑΠΘ 2015, σ. 326, διδακτορική διατριβή, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/42126
[74] Ιστορικό του χωριού, Όνομα: Πρόσβορο (Δέλνο, Δέλβινο), 16/6/2024, http://www.prosvoro.gr/istoria/istoriko-tou-xwriou.html
[75] Καραγιάννης Γεώργιος, Μνήμες και μαρτυρίες, ήθη και έθιμα από το χωριό μου Αλατόπετρα Γρεβενών, Type Press, Βέροια 2002, σ. 53
[76] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη (18-3-1965) 3
[77] Δάγκας -Καμαρούδης, ό.π., σ. 23
[78] Βήττος, ό.π. , σ. 206
[79] Θεοδοσιάδης, ό.π., σ. 305
[80] Public Records Office ( PRO), FO 371 37203/R 5303, conditions in Greece 1943, extract from Weekly progress report No 44 by SOE, period ending 27 May
[81] Σπηλιωτοπούλου Μαρία, Παπαστράτης Προκόπης (επιμ.), Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944 : από τα έγγραφα του Βρετανικού Υπουργείου των Εξωτερικών, Foreign Office 37, τ. Β΄, Αθήνα 2004, σ. 44-45
[82] Giraudi G., La resistenza dei militari italiani all’estero, Grecia continentale e isole dello Jonio, Rivista Militare, Roma 1995, σ. 128, https://issuu.com/rivista.militare1/docs/grecia_continentale_e_isole_dello_j/233
[83] Giusti, ό.π. σ. 42 και Hammond Nicholas, Δυτική Μακεδονία, αντίσταση και συμμαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, μετ.-σχόλια: Παρμενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 1992, σ. 173-174
[84] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Κοινοτικόν δελτίον απογραφής όλων των δήμων και κοινοτήτων, Δοτσικόν 19/9/1945 και ομοίως Μεσολούριον 5/8/1945
[85] Μυλωνάς Αθανάσιος-Μυλωνάς Χρήστος, Μεσολούρι, ωραίο χωριό της Πίνδου, Θεσσαλονίκη 1983-Λάρισα 2011, 2016, σ. 44
[86] Χατζής Δημήτριος, Ιστορικά στοιχεία του χωριού Μεσολουριού νομού Γρεβενών, δακτυλόγραφο, Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 1-17, σ. 2
[87] Μυλωνάς, ό.π., σσ. 1-22, σ. 8
[88] Hammond, ό.π., σ. 107
[89] Μυλωνάς, ό.π., σσ, 17, 18, 21, 22
[90] Μπατζής Γεώργιος, Το Δοτσικό Γρεβενών, ιστορία-λαογραφία, Μορφωτικός σύλλογος των απανταχού Δοτσικιωτών η Σκούρτζια, Δοτσικό 1999, σ. 64
[91] Hammond, ό.π., σ. 11
[92] Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης ( ΚΔΒΘ), Λυτά έγγραφα, Κοινότης Μεσολουρίου, Τουριστική προβολή της Κοινότητος Μεσολουρίου, Εν Μεσολουρίω τη 19/9/1964, σ. 3
[93] ΙΣΑΚ, Χονδρογιάννη Αρετή, ψηφιακή συνομιλία στο FB 26/3/2024
[94] Giusti, ό.π., σ. 42
[95] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Κοινοτικόν δελτίον απογραφής Δοτσικόν και Μεσολούριον, ό.π.
[96] Giusti Teresa, Gli internati, ό.π. σ. 4
[97] Χονδρογιάννη, ό.π.
[98] Σπηλιωτοπούλου, Παπαστράτης, ό.π., σ. 44-45
[99] Hammond, ό.π., σσ. 54, 121
[100] Spiros Tsoutsoumpis, Irregular warfare in occupied greece 1941-1944: masculinity and morale in the british special operations executive and the greek resistance, A thesis submitted to The University of Manchester for the degree of Doctor of Philosophy (PhD), 2012, σ. 152, file:///C:/Users/Owner/Downloads/IRREGULAR_WARFARE_IN_OCCUPIED_GREECE_194.pdf
[101] Giusti, ό.π., σ. 39 και Hammond, ό.π., σ.93
[102] Giusti, ό.π., σ. 42
[103] Nistico Luciano, I medici milirari italiani nella resistenza all’estero, Rivista Militare, Roma 1994, σ. 144, 16/6/2024, https://issuu.com/rivista.militare1/docs/1994_i_medici_militari_italiani-tes
[104] Στο ίδιο σ. 145
[105] Χατσέρας Δημήτριος, Στ’ απόσκια του Διλόφου. Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα († 1944) και της οικογενείας του, Θεσσαλονίκη 2010, σσ. 129, 142-143, https://docplayer.gr/71489-St-aposkia-toy-dilofoy.html
[106] Hammond, ό.π., σσ. 94, 108
[107] Χατσέρας Δημήτριος, Στ’ απόσκια του Διλόφου, ό.π., σ. 142
[108] Αποστόλου Βασίλειος, Πρόσβορον Γρεβενών, 1/4/2014, https://basileiosapostolou.blogspot.com/2014/04/blog-post.html
[109] Nistico, ό.π., σ. 144
[110] Giraudi, ό.π., σ. 239
[111] Σπηλιωτοπούλου, Παπαστράτης, ό.π. σσ. 44-45
[112] Delbosco, Giovanni – Tessera ANEI-IMI, https://archivi.polodel900.it/scheda/oai:polo900.it:235721_delbosco-giovanni-tessera-anei-imi
[113] Αποστόλου, ό.π.
[114] Μπατζής, ό.π., σ. 68
[115] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Ανδρέα Τσιτσή, ό.π.
[116] Ιστορικό Αρχαίο Μακεδονίας (ΙΑΜ), ΓΔΔΜ, Φ. 1/1/1940, δήλωση ζημιών Γιώτα Αγλαΐας, Γρεβενά 5/4/1945 και στο ίδιο Φ. 1./2/494, δήλωση ζημιών Ν. Κουτσόβουλου
[117] Παπαρίζος Γιάννης, Τα χωριά του Γράμμου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 145
[118] Πρωτοδικείο Κοζάνης ( ΠΚ), Πρακτικά δίκης 1947, τ. Α’, δίκη αρ. 71/9-12-1947
[119] Αρχείο Υπουργείο των Εξωτερικών, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α, Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής , Γερ. Μαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ΔΧ Γρεβενών προς ΑΔΧΔΜ, α.π.26/2/14β, 9-91941
[120] Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών ( ΑΥΕ), 1942, Κατοχική Κυβέρνηση Φ.4/1/6, Κακοποιήσεις πολιτών από Ιταλούς, Πρόεδρος κυβερνήσεως προς ΓΔΜ, 19/9/1941, α.π.1588 και στο ίδιο Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α: Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Ανσχης Χαρίλαος Παπαδημητρίου προς Ανωτέραν Διοίκησιν, Κοζάνη 18.8.41
[121] ΠΚ , Πρακτικά Δικών 1948, τ. Β΄, δίκη 24/20-4-1948
[122] ΑΥΕ, ό.π., Νομαρχία Κοζάνης προς ΥΠΕΣ, α.π.207/24-10-1941
[123] Conte Franco, Memorie di Guerra Cerignola 1940-1945, Cerignola, Amministrazione Comunale, 2023, σ. 11, https://comune.cerignola.fg.it/wp-content/uploads/2023/11/Conte-Memorie-di-guerra.pdf
[124] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς , Ιταλούς , Βουλγάρους και Βρετανούς …, δήλωση Ιωάννου Κουγιουμτζίδη Κοζάνη 1945
[125] Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 1833 –1965, τ. Γ΄, Αθήναι 1965, σ. 1900-1901
[126] Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σ. 52-62, https://www.scribd.com και https://pdfcoffee.com/qdownload/-1940-1945-1946-pdf-free.html
[127] Καραβής Στέλιος-Περικλής, Η ιταλική κατοχή στην Ελλάδα (1941-1943): η πολιτική επιβολής και καταστολής από την ΧΙ στρατιά, διδακτορική διατριβή στο ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 326, 16/6/2024, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/42126
[128] Δρόσος Ζαχαρίας, Φαρδύκαμπος, η Δυτική Μακεδονία στ΄ άρματα, Αθήνα 1984, σσ. 103, 137-138, https://ethniki-antistasi-dse.gr/pdf/Fardykampos.pdf
[129] eBay: Airwar ww2 The Pilots, https://ww2aircraft.net/forum/threads/ebay-airwar-ww2-the-pilots.54010/page-145
[130] Bristol Blenheim I , http://www.211squadron.org/bristol_blenheim_i.html
[131] ASN Aviation Safety Database results, 1941, Greece, http://aviation-safety.net/database/country/SX/1/1941
[132] Leutnant Herbert Wingelmayer, https://www.findagrave.com/memorial/211563874/herbert-wingelmayer και Biplane fighter aces, The Commonwealth, Flight Lieutenant Peter Townley ‘The Keg’ Dowding, RAF no. 41784, http://surfcity.kund.dalnet.se/commonwealth_dowding.htm [ημερομηνία ανάκτησης 16/6/2024]
[133] Collezione fotografica del Dr Pierluigi Zamperin, Greece at WWII Archives, Facebook 23 Οκτωβρίου 2012, https://shorturl.at/PqbLJ
[134] Kosmidis Pierre, The tragic end of Bristol Blenheim Mk I of 211 Sqn RAF , at 16:07 hrs. , April 13 , 1941 , https://www.ww2wrecks.com/portfolio/the-tragic-end-of-bristol-blenheim-mk-i-of-211-sqn-raf-at-1607-hrs-april-13-1941/
[135] Ενδεικτικά: Καλλιανιώτης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης ό.π. και Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΚΔΒΚ), Λυτά έγγραφα, Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14/11/1945, αρ. 47-59
[136] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών κατοίκων δήμων και κοινοτήτων, προκληθέντων από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής… Σέρβια, και στο ίδιο Αυλές 69 Γερμανοί
[137] Ληξιαρχείο Μεσόβουνου, ΛΠΘ 112/1962
[138] Ληξιαρχείο Πενταλόφου, ΛΠΘ 8/1946 και Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., σ. 353
[139] 20 Battalion and Armoured Regiment, ό.π.
[140] 1st SS Panzer Division Leibstandarte SS Adolf Hitler, https://en.wikipedia.org/wiki/1st_SS_Panzer_Division_Leibstandarte_SS_Adolf_Hitler
[141] Μάχη της στενωπού της Κλεισούρας, https://shorturl.at/4KESU
[142] Leibstandarte Adolf Hitler, Kriegstagebuch 13/4/1941, 16/6/2024, https://www.wwiidaybyday.com/Einheiten/Waffen-SS/LSSAH/lssahktbapr41.html
[143] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νομού Καστορίας, Δ.Χ. Καστορίας προς ΓΔΔΜ, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13/10/1945, αρ. 25
[144] Ληξιαρχείο Ποντοκώμης, ΛΠΘ 13/1945
[145] Leibstandarte Adolf Hitler, Kriegsstagebuch, ό.π.
[146] Εικόνα αλιευμένη από ιντερνετικό φόρουμ. Παρόμοια υπάρχει στο https://shorturl.at/Ygri3
[147] Ληξιαρχείο Μυλοχωρίου ΛΠΘ 5/1946
[148] Ληξιαρχείο Φλωρίνης, ΛΠΘ 120/1946 και Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, ό.π., σ. 1792
[149] Δορδανάς, Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία ό.π. , σ. 106
[150] Γούναρης Βασίλης-Παπαπολυβίου Πέτρος (επιμ.), Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία -αντίσταση και επιβίωση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 221-244 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.795, Κατάστασις Δημάρχου 8/4/1959, σ.28
[151] Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 6/1945 και Γούναρης-Παπαπολυβίου, Ο φόρος ό.π., σ. 244
[152] Δορδανάς, ό.π., σ. 377
[153] ΚΔΒΚ, Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων ό.π.
[154] Σουχάμβαλη Τριανταφυλλιά, Η καταστροφή της Ερμακιάς: το γεγονός και η μνήμη, διπλωματική εργασία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 50, https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/25138/1/SouchamvaliTriantafylliaMsc2020.pdf
[155] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Αθανάσιου Σιάσιου, 29/03/2022, https://kostaraziorg.wordpress.com/%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-2/
[156] Δορδανάς, ό.π., σ. 517 κ.ε.
[157] Σουχάμβαλη, ό.π., σσ, 42, 49-50
[158] Δορδανάς, ό.π., σ. 543 κ.ε.
[159] Leibstandarte Adolf Hitler, Stellenbesetzung, Schröder Rudolf Detlef, https://www.wwiidaybyday.com/Einheiten/Waffen-SS/LSSAH/lssahstellen.html και LSSAH Officers, #19-21, https://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=177152&start=15
[160] Untersturmführer Franz Witt, brother of Fritz Witt. He died during the the Battle of Klidi Pass, https://www.tumblr.com/fallschirmjager/17704605492/untersturmf%C3%BChrer-franz-witt-brother-of-fritz
[161] Δορδανάς, ό.π., σ. 638
[162] ΙΣΑΚ, Κ.Ν., αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2001
[163] Adalbert Draxler, https://www.findagrave.com/memorial/119115783/adalbert-draxler
[164] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Νομαρχία Κοζάνης, [Κατάστασις;] Ενδεικνύουσα…κατά τον τελευταίον πόλεμον πεσόντων εν Ελλάδι Γερμανών, Κοζάνη 21/5/1953
[165] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Περί των τάφων των εν Ελλάδι πεσόντων Γερμανών Στρατιωτικών, Νομαρχία Κοζάνης προς τας Υποδιοικήσεις Χωρ/κής Νομού, α.π. 39576, Κοζάνη 9/12/1958
[166] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικόν Ανακομιδής των Οστών των εν τω Δήμω/Κοινότητι Αυλές του νομού Κοζάνης ενταφιασθέντων κατά την περίοδον 1941/1945 Γερμανών στρατιωτικών , Ακριβές Αντίγραφον, Εν Αυλές τη 25η Αυγούστου 1959, ο Πρόεδρος της Κοινότητος
[167] Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, https://shorturl.at/H3aQ9
[168] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη (25-3-1965) 1 και στο ίδιο Ελληνικός Βορράς (4-12-1947) 3
[169] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη 572 (1-4-1965) 1, 3
[170] Ληξιαρχείο Άρδασσας, ΛΠΘ Χ. Μ. και Ειρηνοδικείο Εορδαίας (ΕΕ), Πράξις 72/1945. Επίσης ΠΚ, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών ( ΒΣΠ) Κοζάνης, 157/19-10-1945
[171] Τάκης Βαγγέλης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση, 42 (1984) 122-127, σ. 122
[172] ΔΒΘ, Μακεδονία (9-12-1947) 5
[173] Internet archive WayBack Machine, 16, αρ. 15, 16, 22 Aug 2018, https://web.archive.org/web/20180822113802/http://vmro.snimka.bg/other/nerazpoznati-komiti.576382.26658356.big
[174] Ληξιαρχείο Μεσοποταμίας, ΛΠΘ 1946-1951 και Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις, τ. Γ΄: 141-240 1945, αρ.146/1-6-1945
[175] KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/3, Messages -Vitsi Detachment, Απόσπασμα Βίτσι προς ΙΧ ΜΕΡΑΡΧΊΑ, αρ. 1/0/5, Λυτρίδης –Γιαννούλης ώρα 17.20 /27.5.44, ασυρματογράφημα
[176] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, Appendix A details of atrocities, , General report
[177] Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018, σ. 68
[178] KCLMA, GB99, Evans, box 1 ό.π. και Evans Tom, ό.π., σ. 66
[179] PRO, FO 286 /1159, σ. 4, Aναφορά για το κίνημα Ελεύθερης Μακεδονίας στην περιοχή Φλώρινας 1944 από τον λοχαγό Π. Έβανς, μυστικό, Αθήνα 1/12/1944
[180] Ληξιαρχείο Φλωρίνης, ΛΠΘ 101, 102/1945 και 126/1946. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠ Φλωρίνης , 27/Φ1 αρ. 17/19/1/1946
[181] Evans Tom, With SOE in Greece, σ. 68
[182] Ακαδημία Αθηνών, RPO, HS 5/356 [145, 162], Boodle 273, 25.4.44, σ.3, τηλεγραφήματα, πολύ μυστικό, 7261c από 1/5/1944, Boodle 294, 3/5/1944, σ.3 , τηλεγραφήματα, πολύ μυστικό, 7292α από 6/5/1944
[183] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/2/1-26 Operations, σ. 17-18, Έβανς προς διοικητή παρτιζάνων στο χώρο Τριβούνου –Κορυφής 30/4/44, I Diary of Peter Kite
[184] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/1-6 Reports, Introductory report on sub –area Vitsi, Pentalofon 7/8/1944, σ. 5
[185] Εγκέισκα Μακεντόνια βο νομπ, τ. Α΄, Αρχίβ να Μακεντόνια, Σκόπια 1971, σ. 414, ΚΚΕ, Δυτικομακεδονικό Γραφείο προς σύντροφον Αμπάς, Κομησάριον των Μακεδονικών τμημάτων του Γιουγκοσλαυΐκού Απελευθερωτικού Στρατού, Κάπου 24 Μαΐου 1944, Τάσος Κουτουρέλης
[186] Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 121
[187] PRO, FO 286 /1159, Aναφορά για το κίνημα Ελεύθερης Μακεδονίας στην περιοχή Φλώρινας 1944 από τον λοχαγό Π. Έβανς, μυστικό, Αθήνα 1/12/44, σ. 8
[188] Πρωτοδικείο Γρεβενών ( ΠΓ), Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών, βούλευμα 246/29-5-1946 και 16/11-2-1947
[189] ΠΚ, ό.π., βούλευμα 242/27-5-1946
[190] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία , ό.π., σ. 204-205
[191] ΙΣΑΚ, Κ. συνέντευξη σε χωριό της επαρχίας Ελίμειας 1994
[192] Βοβολίνης Κωνσταντίνος, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας, Κλεισιούνης, Αθήναι 1952, σ. 315
[193] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Φονευθέντες από το ΕΑΜ/ΚΚΕ στην επαρχία Κοζάνης 1943-1945: γραφιστικές απεικονίσεις, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1570
[194] Ακαδημία Αθηνών., RPO, HS 5/215 [00110-1], SOE Policy Committee, SOE activities in Greece, memorandum by Head o SOE, most secret, SOPWE (43) 7/8-4-1943
[195] Ενδεικτικά: Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 14/1945 κι εξής
[196] ΙΣΑΚ, Τ. Α., αντάρτης ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά στις 27/4/2002
[197] Ενδεικτικά: Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου ΛΠΘ 56/1945 και Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 38/1945
[198] Ενδεικτικά: Δάγκας -Καμαρούδης, ό.π., σ. 69
[199] Ζιώγας Αθανάσιος, Η εθνική αντίσταση στη Φλώρινα-Καστοριά 1941-1944, Εντός, Αθήνα 2016, σ. 212
[200] Μπενβενίστε Ρίκα, Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, σ.443
[201] Πετρίδης Γεώργιος, «Στοιχεία από το κίνημα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεμαΐδας», Εθνική Αντίσταση, 75 (1992) 70 -75, σ. 75
[202] Ληξιαρχείο Βασιλειάδας, ΛΠΘ 7/1949
[203] Ληξιαρχείο Βογατσικού, ΛΠΘ 41/1946
[204] ΑΣΚΙ, 415, Φ.23/8/46, Π.Ε. Καστοριάς προς ΜΓ 8/5/1944
[205] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νομού Καστορίας, Δ.Χ. Καστορίας προς ΓΔΔΜ, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13.10.1945, αρ. 209 και Μπλιάγκα Πόλυ, Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟ 1943, 26/4/2016, https://hzoistovogatsiko.blogspot.com/2016/04/1943.html
[206] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Αθανάσιου Σιάσιου, 29/03/2022, https://kostaraziorg.wordpress.com/%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-2/
[207] Μπλιάγκα Πόλυ, Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟ 1943, ό.π.
[208] Μπέντας Κωνσταντίνος, Ιστορικά Βογατσικού , Τύποις Κων. Στ. Δούκη, Εν Καστορία 1952, σ. 19-20
[209] Livanios Dimitris, ‘Conquering the souls’: nationalism and Greek guerrilla warfare in Ottoman Macedonia, 1904-1908, https://t.ly/EiZwN, σ. 217
[210] Μπέντας, Ιστορικά Βογατσικού , ό.π.
[211] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, Other Greek partisan documents –post war correspondence, φυλλάδιο 12 σελίδων της ΠΑΟ
[212] Τσάμης Παύλος, «Ο μεγάλος Μοναστηριώτης», Αριστοτέλης 99 (1973) 3-14
[213] Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 99/1945 και 100/1945. Επίσης ΔΒΘ, Απογευματινή [Θεσσαλονίκης] (6/5/1943) 1
[214] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/9
[215] ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλωρίνης] 1019 (1-3-1946) 1-2 και Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία , ό.π. , σ. 274-275
[216] ΙΣΑΚ, Εθνική Φωνή, Όργανο Συντονισμού του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνος (Π.Α.Ο.). 9 (10 Οκτωβρίου 1943) 1
[217] Στέφανος Γρηγορίου, https://t.ly/Ndrez
[218] Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 10-11/1944 και 20/1945. Επίσης συνεντεύξεις με κατοίκους το 2002
[219] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Κλεισώρεια Βοΐου Κοζάνης, Κοινότητα Κλεισώρειας Κοζάνης, [Θεσσαλονίκη] 1982, σ. 58-60
[220] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, ό.π., Σέρβια 14
[221] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ ΣΑΕ 2020 , Δηλώσεις ζημιών πολέμου… Ταξιάρχης
[222] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1577, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων…Συδένδρου
[223] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , Βουλγάρους , ΕΑΜ/ΕΛΑΣ , ΕΕΣ και Πούλος κι Ελληνικός Στρατός κατοίκων κοινοτήτων… Δρυόβουνου
[224] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1562, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς της κοινότητας Σιάτιστας
[225] Ειρηνοδικείο Σερβίων, Πολιτικαί εκθέσεις έτους 1945
[226] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων …Τετραλόφου
[227] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 3
[228] ΓΕΣ/ΔΙΣ αρ. 37, ΕΚΘΕΣΙΣ Του Συνταγματάρχου Πεζικού (Π.Δ.) Κοντονάση Ιωάννου «περί της μάχης του Φαρδικάμπου Σιατίστης καθ’ ην επεδιώχθη και επετεύχθη η αιχμαλωσία ολοκλήρου Ιταλικού Τάγματος, μετά του Πυροβολικού του και εν συνεχεία ανετράπη επιδραμούσα Ιταλική Μεραρχία προς απελευθέρωσίν του
[229] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 5
[230] ΙΣΑΚ, Μαχτής Σπύρος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996
[231] ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/Φ5/9α,β,γ
[232] Ράλλης Ευθύμιος, Τσοτυλιώτης, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή 159 (Μάιος-Ιούνιος 1999) 22-23
[233] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, 5ο ανεξάρτητο τάγμα Πελαργού Εορδαίας 3/6/1971
[234] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, ό.π., Σέρβια ΕΛΑΣ
[235] ΠΚ, ΒΣΠ, αρ. 79/26-8-1945
[236] ΑΥΕ, Φ1, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α, Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής , τηλεγράφημα εκ Κοζάνης, α.π.118/22-9-1941
[237] ΠΓ, ΒΣΠ, τ. Α΄, βούλευμα 1/10-1-1951
[238] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου …Παλαιοκάστρου , Γερμανοί
[239] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, Πληροφορίαι της Κοζάνης μέχρι της 25.7.44 και /ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , επίσης Βουλγάρων και ΠΑΟ [ΕΕΣ] …Τρίκωμο Γερμανοί
[240] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Παλαιοκάστρου , Γερμανοί
[241] ΔΒΘ, Ελευθερία (17-12-1945) 1
[242] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Λούβρη Βοΐου Κοζάνης, Σύλλογος Νεολαίας Λούβρης «Η Αλληλοβοήθεια»», Θεσσαλονίκη 1990, σ. 40
[243] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ/583, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής και από Βουλγάρους και Λεγεωνάριους κατοίκων των κοινότητων …Σιάτιστας
[244] ΠΚ, ΒΣΠ 1946, τ. Α΄, αρ. 30, 31/15-3-1946
[245] ΙΣΑΚ, Β.Α, συνέντευξη στο Βογατσικό το 2002 και Γιαννούσης Δημήτριος, πρόεδρος Συνδέσμου Εφ. Αξ. Καστορίας, «Ώρες αγωνίας …Ώρες θανάτου», Αριστοτέλης 83 (1970) 17-23
[246] Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγούμη ( ΓΒ/ΑΦΔ), Φ. 69, Πολιτικά –Εθνικά –Βουλευτικά (1945 -1946), υποφ. 5 επιστολές 1945 -1946, αρ.334
[247] Παντελής Δημητριάδης, Γράμμος , Το εγκαταλελειμμένο χωριό Τρίλοφος (φωτογραφίες), https://fouit.gr/2023/08/05/grammo-to-egkataleleimmeno-chorio-trilofos-fotografies/
[248] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Δαφνερού
[249] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Ζώνη , ΕΛΑΣ
[250] Β. Α., συνέντευξη στο Βογατσικό στις 3-7-2002
[251] ΓΒ/ΑΦΔ, Φ.104, υποφ. 4, Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 -46, αρ. 96, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 1/3/1945
[252] PRO, FO 996/1, Όμηροι κρατούμενοι από τον ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2/2/1945, επιτελάρχης Δεληβογιατζής, στρατιωτικός κυβερνήτης Θεσσαλονίκης
[253] PRO, FO 371 /48256/R/3219/17, OMM No 1782/26.1.45 to 4 Ind. Div.
[254] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων … Ξηρολίμνης από τον ΕΛΑΣ
[255] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, ό.π.
[256] PRO, FO 996/1, ό.π., Κατάστασις ονομαστική κρατουμένων αξιωμ κι οπλιτών της ΧΦ εις Αρδέαν
[257] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Ζημίες από Ιταλούς-ΠΑΟ, Μήλιος Μήλιου, Κοζάνη Ιούλιος 1945
[258] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 984, Δηλώσεις ζημιών από ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα κατοχής των κοινοτήτων Σκαλοχωρίου , Ιταλοί
[259] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών… Διάκος, Κ. Παπαϊωάννου
[260] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1565, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων …Πενταλόφου , Γερμανοί
[261] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Δηλώσεις ζημιών…Σιάτιστα Ιταλοί
[262] ΓΑΚΚ ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 563, Δηλώσεις ζημιών… Κοζάνη Γερμ βομβαρδισμός Μητσιοκάπα
[263] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1565, Δηλώσεις ζημιών… Πεντάλοφος Γερμανοί
[264] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών) …Γρεβενά και Σιταράς Γερμανοί
[265] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών… Γρεβενά Λαμία Γερμανοί Ράγκος Σ.
[266] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων … Πτολεμαΐδας , Άγγλοι
[267] Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 96-170/1944 και Παπαχαρίσης Σπύρος, Αποστολή: #71 – Στόχος: Φλώρινα, Ελλάδα -ο βομβαρδισμός της Φλώρινας στις 28 Ιουλίου 1944, 9/3/2012, https://www.florinapast.mysch.gr/apostoli-71-stochos-florina-ellada-o-vomvardismos-tis/
[268] Γιαννούλη Πανωραία, Αυτοβιογραφίες του Χριστόπουλου για την Εθνική Αντίσταση στη Φλώρινα κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949), Φλώρινα 2017 (πτυχιακή εργασία), https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/575/Giannouli%20Panoraia.pdf;jsessionid=9C8C633C993E0C2A0B870E9B1CF2B862?sequence=1
[269] Ενδεικτικά: ΕΕ, πράξεις 426, 427/1945
[270] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών … Τετραλόφου, Γερμανοί
[271] ΓΑΚ/ΑΝΚ,ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών … Πτολεμαΐδα, Άγγλοι
[272] ΕΛΙΑ, Λαϊκό Βήμα, όργανο του ΕΑΜ Καστοριάς 3 (Μάρτης 1944) και Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β2 (1943-1944), Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 59
[273] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών …Πελεκάνος και στο ίδιο ΣΑΕ 1561
[274] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών …Βατερό ΕΛΑΣ
[275] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών … Δοτσικό
[276] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών …Σερβίων, Ιταλοί. Επίσης Καραγιαννίδου Χρυσάνθη, Το ολοκαύτωμα των Σερβίων, 12 Μαρτίου 2018, https://e-ptolemeos.gr/olokaftoma-ton-servion-grafi-chrysanthi-karagiannidou
[277] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών …Παλιογράτσανο-Σέρβια Γερμανοί
[278] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών …Δοτσικό
[279] ΓΑΚ/ΑΝΚ,ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών …Αναρράχη ΕΛΑΣ και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών …Σκήτη, ΕΛΑΣ
[280] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών … Άγιος Δημήτριος ΕΛΑΣ-ΠΑΟ
[281] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάσταση καταστραφέντων οικισμών του νομού Κοζάνης χωρίς ημερομηνία και Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940-1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σσ. 57-96, https://toaz.info/doc-view-3
[282] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα εν όλω ή εν μέρει χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης ως και αριθμόν εκτελεσθέντων ατόμων χ.χ., Α/Α 250, Σέρβια.
[283] Καραδήμας, Καταστραφείσαι πόλεις ό.π., σ. 62
[284] Καραδήμας, Καταστραφείσαι πόλεις ό.π., σ. 61
[285] Σταμκόπουλος Νικόλαος, «Μαρτυρίες για τον εμπρησμό της Άνω Κώμης από την Π.Α.Ο. κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής», Αλιάκμονος Ρους 6 (2022) 257-275, σ. 262, https://shorturl.at/jvUa7
[286] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , επίσης Βουλγάρων και ΠΑΟ [ΕΕΣ] κατοίκων κοινοτήτων επαρχίας Γρεβενών και Κοζάνης…Κιβωτός
[287] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 984 (14), Δηλώσεις ζημιών από ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα …Σκαλοχωρίου , Σπήλιου , Ανθηρού
[288] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων …Αυλών και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών… Αυλών και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου [Αυλών]
[289] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών… Δοτσικό
[290] Βήττος, ό.π., σ. 186
[291] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Πληθυσμός ζώων Ανηγμένων(;) εις Χονδρά Ζώα 1939-1945
[292] ΙΑΜ, ΓΓΔΜ, Καστοριά, Ζημιές σε οικήματα και συνοικισμούς…
[293] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου… Νησί, Γερμανοί
[294] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών)…Μικρολείβαδο, Γερμανοί
[295] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών… Γερμανοί και Ιταλοί
[296] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων …Πολυρράχου
[297] ΑΥΕ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.8, καταστροφές σε Δυτική Μακεδονία, Καταστροφαί της ΔΜ…, Αθήναι 15/3/1944, υποδιευθυντής ΑΤΕ,
[298] Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30-9-1943) 6
[299] ΔΒΘ, Ελεύθερη Μακεδονία , όργανο της Επιτροπής του ΕΑΜ Δυτικής Μακεδονίας 7 (15-4-1944) 2}
[300] LD341 1946 Original AP Photo WHEAT CARRIED TO THRESHER ON OXEN DRAWN CART KOZANI, https://t.ly/zbNid
[301] Ενδεικτικά: ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠ Φλωρίνης, 27/Φ.1 αρ. 94/20.2.46 και Πυλάης Κυριάκος, Μνήμες –Βιώματα –Στοχασμοί, 1870 –1990, [επιμ. Παύλος Κούφης] Αθήνα 1990, σ. 159
[302] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, “Η «Λευκή Τρομοκρατία» στη Δυτική Μακεδονία: 1945 -46”, Γούναρης Βασίλης (επιμ.), Έθνος , Κράτος και Πολιτική, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 115-149
[303] ΔΒΘ,
[304] File:Bundesarchiv Bild 101I-163-0319-07A, Griechenland, Artilleriestellung auf freiem Feld.jpg, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bundesarchiv_Bild_101I-163-0319-07A,_Griechenland,_Artilleriestellung_auf_freiem_Feld.jpg
[305] Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα , μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι. Σ. Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000
[306] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1559, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς , Ιταλούς κι Εσωτερική Αντίσταση των κοινοτήτων …Αιανής
