Αρχαία ελληνική επιγραφή, https://www.greeka.com/greece-culture/language/
Πόση ρώμη διαθέτει ακόμη η ελληνική γλώσσα στο Δημοτικό Σχολείο και ποιες συγκυρίες την καθορίζουν; Ο γράφων ασχολείται γραμμικώς με το περιεχόμενο και τις οδηγίες διδασκαλίας της.
Διαδρομές
Ίσως έχει ενδιαφέρον μια προσέγγιση της Γλώσσας με αντίστροφη πορεία, δηλαδή από τους ειδικούς τομείς της Ανώτατης Εκπαίδευσης στις θεμελιώδεις μονάδες της Δημοτικής αντίστοιχης, δηλαδή από το βάθος στην έκταση. Στα τμήματα Φιλολογίας όμως εκτός της νέας ελληνικής γλώσσας οι φοιτητές μελετούν και τη μεσαιωνική και την αρχαία, συγχρόνως δε και τη λατινική γραμματεία, κατευθύνσεις που δεν υπάρχουν στο Δημοτικό, αν εξαιρεθούν ψήγματα της αρχαίας όπως λ.χ. τα αρχαιόκλιτα επίθετα. Πολύτιμη θα ήταν πληροφόρηση για όσα διδάσκονται στα ειρημένα Τμήματα τουλάχιστον ως τμήμα του γενικού πλαισίου της Γλώσσας, ελληνόγλωσσης και αλλόγλωσσης, κι ως γνώση ενός κόσμου-ελίτ όπου τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά θεωρούνται προσόν -ας αναφερθεί ο πρόσφατος λογότυπος Meta των παγκόσμιων ΜΚΔ Facebook και Instagram.
Και στο Λύκειο διδάσκονται τα λατινικά και η αρχαία ελληνική, συναπτόμενη μάλιστα με γραμματική της, βαθμίδα όπου δίδεται μάλλον κύρια προτεραιότητα στην έκφραση-έκθεση, ως κοινό κώδικα επικοινωνίας και βασική κρηπίδα εισόδου στα ΑΕΙ -συνδετικός κρίκος του Λυκείου με το Γυμνάσιο προβάλλουν η κοινή γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, επίσης το λεξικό και το συντακτικό της. Και στο Γυμνάσιο διδάσκονται απλούστερα κείμενα της αρχαίας συνοδευόμενα από ερμηνευτικό λεξικό της δημοτικής με εδάφια ετυμολογίας εντός του.
Το Γυμνάσιο με τη σειρά του συναρτάται με το Δημοτικό και μια αποτύπωση της σχέσης τους ευρίσκεται στις σε κοινό έγγραφο ψηφιακώς δοσμένες οδηγίες του γλωσσικού μαθήματος -το Λύκειο θεωρείται ξεχωριστό. Όμως δίδεται ξεχωριστή γραμματική της Νέας Ελληνικής και λεξικό όπως ήδη ειπώθηκε.
Δημοτική σκευή
Ο μαθητής του Δημοτικού έχει βιβλία θεωρίας κι ασκήσεων, ανθολόγια, λεξικά -μάλλον το των Ε΄-ΣΤ΄ τάξεων πρέπει να ανασκευαστεί εκ βάθρων- και Γραμματική της Νέας Ελληνικής στις ειρημένες δύο τάξεις. Εκτός τούτων οι διδάσκοντες έχουν ψηφιακή πρόσβαση σε οδηγίες διεξαγωγής των μαθημάτων και ενιαύσιες αντίστοιχες. Ας ειπωθεί προεξαγγελτικά ότι το μάθημα της Γλώσσας διαφέρει από τα αντίστοιχα των Μαθηματικών και των Φυσικών ως προς την ελευθερία του διδάσκοντος για αντικαταστήσεις ή παραλείψεις τυπωμένων κειμένων κι ασκήσεων, ίσως επειδή η Γλώσσα ως ζωντανός οργανισμός δεν είναι πρόσφορο να κλείνεται σε στεγανότητες ή διότι οι διδάσκοντες έχουν άμεσες και περισσότερες γνώσεις για τον κόσμο που μας περιβάλλει.
Προφορικός-γραπτός λόγος
Το γλωσσικό επιστέγασμα και των τριών βαθμίδων είναι η επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας, προφορικής και γραπτής. Το ερώτημα, φιλοσοφικής βάσεως, αν προέχει ο προφορικός ή ο γραπτός λόγος, είναι μάλλον αναπάντητο. Στη ζωή πάντως ο πρώτος υπερισχύει του δεύτερου τουλάχιστον σε επαγγελματικούς τομείς, με βεβαιότητα στην πολιτική και τη δημοσιολογία -συνηθίζεται ακόμα και στην Εκπαίδευση- όπου διαβάζονται κείμενα μέσα από έντυπα ή άλλα ψηφιακά βοηθήματα με πρόθεση να μην γίνεται αυτό καταληπτό από τον θεατή. Ο προφορικός λόγος ρέει παντού, ενώ ο γραπτός λόγος, μάλιστα ο βαθύς, ανήκει πλήρως στην ελίτ.
Αδρές γλωσσικές μεταβλητές
Τέσσερις είναι κατά τις οδηγίες του δασκάλου οι μεταβλητές του μαθήματος της Γλώσσας, κατανεμημένες σε δύο επίπεδα: το Λεξικογραμματικό με τον γραπτό και τον προφορικό λόγο και το Σημασιολογικό με την ερμηνεία και τον στοχασμό, το δεύτερο απαιτητικότερου του πρώτου, διότι χρειάζεται εκτός από μνήμη και κρίση.
Πορεία γλωσσικών μεταβλητών
Η γλωσσική διδασκαλία έχει ως αφετηρία την αναγνωστική κατανόηση και τη γραφή με την τελευταία να εμπλουτίζεται ως προς το λεξιλόγιο όσο περνούν τα έτη. Ακολουθεί η έρευνα: σε ποιο είδος ανήκουν τα κείμενα που απλώνονται μπροστά μας, ποιο είναι το ύφος τους, αξίζει να αναζητήσουμε τον συγγραφέα, για ποιο λόγο τελικά γράφει ο καθένας;
Α΄ τάξη
Ας δούμε ανά τάξη τώρα περιληπτικώς την διαδικασία της μαθήσεως. Οι μαθητές ξεχωρίζουν τα γράμματα από τα σχέδια και τους αριθμούς και τα αντιστοιχίζουν με φθόγγους. Γράφουν δεξιόστροφα προσέχοντας τη γραμμικότητα (ύψος, αποστάσεις). Ακολούθως παρατηρούν την έκταση του κειμένου, τον τρόπο αποτύπωσής του και προπαντός την εικονογράφηση. Προτείνεται ως μέθοδος η κατάτμηση κι επανασύνθεση των λέξεων μέσα στην ολότητα του κειμένου μέσω άντλησης εμπειριών, υποθέσεων και προβλέψεων, οπτική ομοιάζουσα με τις φυσικές επιστήμες, αν όχι με όλα γενικώς τα μαθήματα.
Β΄ τάξη
Περιέχουν όσο το δυνατόν σύγχρονα κείμενα της καθημερινότητας, αναφορικά και κατευθυντικά, προς καλλιέργειαν του υπερέχοντος στη ζωή προφορικού λόγου. Με διαισθητικούς κανόνες γραμματικής κι ελευθερία επιλογής ορθογραφίας, η οποία μπορεί να γράφεται σε ξεχωριστό τετράδιο όπως και η αντιγραφή. Διαφορετικά κάπως από τα υπόλοιπα, αφού γράφτηκαν μόνον από πανεπιστημιακούς.
Γ΄ τάξη
Τα βιβλία των μαθητών συνδέονται στενά με τα τετράδια εργασιών. Νέα πεδία οι εννοιολογικοί χάρτες, η δημιουργία λεξικού, η θεατρική δράση, ο φάκελος έργων του μαθητή και οι εθνοπολιτισμικές παραδόσεις, ενώ διανθίζεται με αυθεντικές φωτογραφίες. Το ανηρτημένο ψηφιακό βιβλίο του δασκάλου χρειάζεται σάρωση με περισσότερες στιγμές ανά ίντσα ώστε να διαβάζεται ευκολότερα. Γράφτηκαν μόνον από δασκάλους.
Δ΄ τάξη
Προτείνεται μια σχεδόν πλήρης ελευθερία επιλογής κειμένων και ασκήσεων, βασικός όμως στόχος η προσαρμογή στην επικοινωνία. Εισάγονται δε ως νέες μεταβλητές η κριτική σκέψη, η φαντασία, η διαθεματικότητα, η αυτοαξιολόγηση των μαθητών όπως και η ετεροδιόρθωση κι αλληλοδιόρθωση. Ανάμεσα στους αξιολογητές των βιβλίων τη Δ΄ όπως και της ΣΤ΄ η συντοπίτης μας πρώην σχολική σύμβουλος Όλγα Μούσιου-Μυλωνά.
Ε΄ τάξη
Προτείνεται η καθημερινή χρήση της Γραμματικής ως ανακεφαλαίωση των προηγούμενων τάξεων και η διαθεματικότητα με το διαμοιρασμό ασκήσεων σε άλλες ειδικότητες διδασκόντων. Γενικώς μια παιγνιώδης οπτική των μαθημάτων και μέσω λογισμικών, ενώ επικροτείται η ανάληψη πρωτοβουλιών εκ μέρους των μαθητών.
ΣΤ΄ τάξη
Η εποπτεία συγγραφής των βιβλίων είναι ίδια με την προηγούμενη οπότε παρομοιάζουν μεταβλητές όπως η καθημερινή χρήση της Γραμματικής, η παιγνιώδης οπτική, η μερική ελευθερία κειμενικών επιλογών και η διαθεματικότητα. Ορισμένα δε εδάφια των εγχειριδίων διδασκαλίας Ε΄ και ΣΤ΄ τάξεων είναι σχεδόν πανομοιότυπα.
Ανθολόγιο Α΄-Β΄
Περιέχει κείμενα από την πρόσφατη παιδική ελληνική και ξένη λογοτεχνία, άμεσα σχετιζόμενα με τα Εικαστικά, τη Μουσική και το Θέατρο στη διαχρονία τους. Ένας από τους κριτές τους ήταν ο συντοπίτης μας Ιωάννης Μπάκανος, πτυχιούχος του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ.
ανθολόγιο Γ΄-Δ΄ Δημοτικού
Ανθολόγιο Γ΄-Δ΄
Κείμενα, ανάμεσά τους και οικολογικά με στόχο τη βιωματική κοινωνικοποίηση. Στον δάσκαλο δίνεται μερική ελευθερία στην επιλογή και διεξαγωγή τους.
Ανθολόγιο Ε΄-ΣΤ΄
Επαναλαμβάνεται πάλι η διαχρονία και η εικαστική σύμπραξη, ώστε μέσω μιας συναισθηματικής προσέγγισης να καλλιεργηθεί η φαντασία και να οδηγηθεί ο μαθητής στην αισθητική απόλαυση. Επισημαίνεται πως στην προσέγγιση των κειμένων συμβάλλει το συγκείμενο, λ.χ. οι γνώσεις Ιστορίας. Στην εποπτεία συγγραφής υπάρχουν δύο ίδια πρόσωπα με των Γ΄-Δ΄ τάξεων.
Λεξικά
Γράφτηκαν από διάφορους συγγραφείς, διδάσκοντες στις τρεις βαθμίδες, ίσως κι εκτός αυτών. Κατά πόσον συμπλέουν πιστά ή κατά προσέγγισιν με τα βιβλία του μαθητή είναι ερώτημα προς διευκρίνησιν. Πάντως το λεξικό των Α΄-Γ΄ τάξεων λ.χ. δεν περιέχει τα βουτήματα, τον συλλέκτη, και την τραχηλιά ούτε το επόμενο των Δ΄-ΣΤ΄ τα εκλεράκια, το συνάμα, το κεχριμπαρένιος κι αρκετές άλλες.
Λεξικό Α΄-ΣΤ΄
Δεν περιέχουν όλες τις άγνωστες λέξεις των μαθητικών βιβλίων των τριών τάξεων, μάλιστα στο βιβλίο μαθητή της Δ΄ οι άγνωστες λέξεις επεξηγούνται στο κάτω περιθώριο των σελίδων. Το λεξικό των Δ΄- ΣΤ΄ τάξεων γράφτηκε ίσως πριν από τη σύνταξη των μαθητικών βιβλίων, οπότε δεν δουλεύεται μαζί μ’ αυτά.
Λεξικό λογοτεχνικών όρων
Της Μέσης Εκπαίδευσης αλλά χρήσιμο για το δάσκαλο που εράται της λογοτεχνίας. Περιγράφει κι ερμηνεύει όρους της νεότερης και σύγχρονης λογοτεχνίας που υπάρχει στα βιβλία των μαθητών. Τους δυσκολότερους τους διευκρινίζει σε μεγαλύτερη έκταση, ενώ επιθυμεί να επιβάλλει ενιαία ορολογία στη διατύπωσή τους.
Συμπεράσματα
Τα βιβλία του Δημοτικού γράφτηκαν από δασκάλους της θεμελιώδους εκπαιδεύσεως, τα περαιτέρω τυπικά προσόντα των οποίων δεν σημαίνονται, κάτω από την εποπτεία πανεπιστημιακών. Εξαιρέσεις τα βιβλία της Β΄ τάξης γραμμένα μόνον από πανεπιστημιακούς, της Γ΄ αποκλειστικά από δασκάλους ενώ τα των Ε΄-ΣΤ΄ τάξεων με την ίδια πανεπιστημιακή εποπτεία. Επίσης δεν δηλώνεται η ζώσα εμπειρία των συγγραφέων, δασκάλων και πανεπιστημιακών, σε σχολικές τάξεις.
Στο Δημοτικό κυριαρχεί η νέα ελληνική γλωσσική νόρμα, η οποία καλλιεργείται στις θεμελιώδεις μονάδες γραπτού (κυρίως) και προφορικού της λόγου -η αρχαία ελληνική όχι- με λιγότερη έμφαση στο σημασιολογικό επίπεδο μάλλον εξαιτίας του αχνού συγκείμενου των μαθητών. Οι διδακτικές πρακτικές δεν διαφέρουν πολύ από τις αντίστοιχες των άλλων μαθημάτων. Εκκινούν από την εκμάθηση ανάγνωσης και γραφής για να φθάσουν στη λογοτεχνική ανάλυση. Χρειάζεται πάντα καθοδηγητής, λιγότερο ίσως στα Ανθολόγια, απόλυτες αυτενέργειες κινούνται μόνον σε φανταστικά εδάφη οπότε παρίσταται καθοδηγητής που κατευθύνει, ρωτάει, απαντάει, ασκεί κι αξιολογεί, διότι η Γλώσσα, σαν κατ’ εξοχήν επικοινωνιακό μέσον έχει την ανάγκη ενός κοινού κώδικα -μήπως στα άλλα μαθήματα το ίδιο δεν υποφώσκει; Ο διδάσκαλος ωστόσο είναι αρκετά ελεύθερος, σχεδόν κοντά στο ήμισυ ως προς την επιλογή κειμένων κι ασκήσεων. Μήπως είναι ελεύθερος και να διαχειριστεί τις άνωθεν οδηγίες με άλλους τρόπους;
Τα βιβλία της Γλώσσας έχουν γραφτεί πριν από 15 περίπου έτη, άρα εκφράζουν, συνειδητά ή ασυνείδητα την πολιτικο-κοινωνική κατάσταση του καιρού τους. Το μάθημα ανήκει στα ιδεολογικά εγχειρίδια, αφού μέσα από τα κείμενα προβάλλουν διάφορα αξιακά φορτία, της φιλοπατρίας π.χ., της ορθόδοξης λατρείας ή και του λαϊκισμού στα επετειακά. Του ρομαντισμού των παλαιών ημερών με αυξημένο αντικαταναλωτισμό και εικόνες μιας ήρεμης ζωής, στην οποία ελαχιστότατοι μόνον πραγματικά επιστρέφουν (οράτε π.χ. ΒΜ Β1.18, Γ1.18, Δ2.18, Ε1.24, ΣΤ3.7). Της αντιεξουσιαστικής διάθεσης αγροτών κι εργατών κ.α..
Εμείς θα μπορούσαμε να γράψουμε παρόμοια; Φυσικά!
Πρακτική λειτουργία
Τι πραγματικά προσφέρει η ανωτέρω συνοπτική περιγραφή της διαχείρισης της Γλώσσας στους διδασκάλους;
α) μια θεωρητική ένδυση που επικαλύπτει την καθημερινότητας, η οποία αν δεν ανακαλείται ατόφια στη μνήμη, εφαρμόζεται διαισθητικά
β) προτάσεις που μπορούν να εφαρμοστούν, όταν προσαρμόζονται στις ιδιαιτερότητες του εκάστου τμήματος
γ) ανάπτυξη του λεξιλογικού, γραμματικού, ερμηνευτικού και στοχαστικού πλαισίου ανάλογα με τη σκευή ή τις προτιμήσεις κάθε δασκάλου
δ) αίσθηση των ενεστώτων τρόπων επικοινωνίας
ε) εξήγηση πολιτισμικών συμφραζομένων
στ) καταφυγή σε άλλες πραγματικότητες, αποφορτιστικές σκληρών αντίστοιχων της καθημερινότητας.
Αντοχές
Πόσο θ’ αντέξει η ελληνική γλώσσα μπροστά στην καταιγιστικά ερχόμενη αμερικανική, με γερμανικό μάλλον μανδύα επενδυμένη; Μάλλον το πολύ δύο δεκαετίες. Έπειτα με την καταιγιστική άφιξη του φονταλισμού της woke culture (καλλιέργεια αφύπνισης), την οποία αφειδώς διαφημίζουν τα ΜΜΕ και οι διαχειριστές του δημοσίων πόρων, η ελληνική γλώσσα θα υποκύψει χωρίς άλλες αντοχές. Κάθε τι στο δημόσιο χώρο, κάθε τι που εκπορεύεται από την εξουσία, θα περνάει μέσα από το πρίσμα της ανωτέρας “αφύπνισης”, π.χ. η χρηματοδότηση της έρευνας, η επιλογή του περιεχομένου, η διαλογή της βιβλιογραφίας, η επιλογή των ιμάντων διάδοσής της κττ.
Επομένως, οι μέλλουσες οδηγίες θα είναι διαφορετικές από τις σημερινές, άχρωμες κατά μιαν οπτική, τιμωρητικές στους έχοντες διαφορετική σκέψη και κατακερματισμένες στο λαβύρινθο της Γνώσης. To ερώτημα εδώ είναι το εξής: πώς οι υπερασπιστές των καταπιεσμένων μπορούν να καταπιέζουν όσους διαφωνούν;
Αν μπορεί να αντιδράσει κανείς; Όχι, πριν έρθει προς λύτρωσιν ο κόσμος των Μηχανών.
Επιστέγασμα
Ο μόνος τρόπος να ξεφύγουμε από τη δεδομένη διελκυστίνδα παρελθόντος-μέλλοντος είναι να αλλάξουμε το παρελθόν.
Υ.Γ. 1. Το κείμενο γράφτηκε έπειτα από εξ αποστάσεως διάλεξη 15΄ με το άνωθεν θέμα την 26η Ιανουαρίου 2022. Στη συζήτηση των 45΄ που ακολούθησε θίχτηκαν κυρίως τα εξής:
- η διαχείριση του χρόνου
- η έκφραση-έκθεση: ρυθμοί και προοπτικές
- τα εξωσχολικά λεξικά
- το μέλλον της ελληνικής γλώσσας
Υ.Γ. 2. Ανακαινίστηκε μερικώς την 9η Μαΐου 2023
