Ο ατυχής αρχαίος δρομέας Απολλόδωρος από την Αιγάνη Πιερίας

Λόγιοι ελληνιστές του Μεσαίωνα θεώρησαν λανθασμένη την αναγραφή σε βυζαντινά χειρόγραφα του οικισμού Αιγάνη Πιερίας ως τόπο καταγωγής αρχαίου δρομέα και την διόρθωσαν σε Αιανή Κοζάνης, απόπειρα που με την επιπολή των αιώνων παγιώθηκε ως αξίωμα. Ο γράφων συμφωνεί με τους αντιγραφείς του Βυζαντίου ενισχύοντάς τους με ιστορικά, εδαφολογικά, διοικητικά και κοινωνικά κριτήρια. Τέλος, αμφισβητεί την πρωτιά του ειρημένου αθλητή σε ολυμπιακούς αγώνες της αρχαιότητας

Επιγραμμάτων περιπέτειες

Το όνομα του αρχαίου δρομέα Απολλόδωρου είχε μάλλον χαραχτεί λίγο μετά τη γέννηση του Ιησού. Το είχε συνθέσει ο Αντίπατρος, Έλληνας ποιητής και κυβερνήτης επί Ρωμαιοκρατίας της Θεσσαλονίκης. Διεσώθη σε διάφορους κώδικες, σε ύστερο π.χ. του 1302 μ.Χ.[1] που συνέγραψε ο λόγιος μοναχός Μάξιμος Πλανούδης στην Κωνσταντινούπολη. Το πρωτότυπο χειρόγραφο παρατίθεται ως εξής σε μεταγραφή και μετάφραση του γράφοντος:

Κυλλήνην ὄρος ἀρκάδων ἀκούεις,
αὕτη σῆμ᾽ επίκειτ᾽ Ἀπολλοδώρῳ∙
πίσηθέν μιν ἰόντα νυκτὸς ὥρῃ,
ἔκτεινεν διόθεν πεσὼν κεραυνός∙
Τηλοῦ δ᾽ αἰγανέηc τε κ’ βεροίης,
νικηθεὶς ὁ δρομεὺς καθεύδει-

Ακούς το βουνό Κυλλήνη της Αρκαδίας,
αυτό είναι ο τάφος του Απολλόδωρου.
Ερχόμενος νύχτα από την Πίσα
τον σκότωσε κερανός που έριξε ο Δίας.
Μακριά από την Αιγάνη και τη Βέροια
νικημένος κοιμάται ο δρομέας.

Το επίγραμμα του αυθεντικού χειρογράφου του 1302 μ.Χ. Δεξιά με κόκκινη γραφή ο δημιουργός.

Πρώτη φορά τυπώθηκε το 1494 στη Φλωρεντία υπό την επιμέλεια του καταφυγόντος εκεί Κωνσταντινοπολίτη λογίου και διπλωμάτη Ιανό Λάσκαρη,[2] βαφτισμένο ως Ιωάννη[3] και διευθυντή της λαυρεντιανής βιβλιοθήκης, η οποία πλουτιζόταν με χειρόγραφα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων -προφανώς ο Λάσκαρις γνώριζε τότε καλύτερα την αρχαία ελληνική από τους υπάρχοντες φιλομαθείς Δυτικούς. Τα δημοσίευσε με μεγαλογράμματη γραφή, όμως οι πρόγονοί μας δεν ξεχώριζαν τα γράμματα μεταξύ τους ούτε προσέθεταν σημεία στίξης:

ΚΥΛΛ’ΗΝΗΝ ὌΡΟΣ ἈΡΚΆΔΩΝ ἈΚΟΎΕΙΣ
ΑὛΤΗ Σ’ΗΜ’ ΕΠΊΚΕΙΤ’ ἈΠΟΛΛΟΔΏΡΩι.
ΠΊΣΣΗΘΈΝ ΜΙΝ ἸΌΝΤΑ ΝΥΚΤΌΣ ᾯΡΗι,
ἜΚΤΕΙΝΕΝ ΔΙ’ΟΘΕΝ ΠΕΣ’ΩΝ ΚΕΡΑΥΝΌΣ.
ΤΗΛΟὟ Δ’ΑἼΓΑΝΈΗΣ ΤΕ ΚΑΊ ΒΕΡΟΊΗΣ,
ΝΙΚΗΘΕΊΣ ‘Ο ΔΡΟΜΕΎΣ ΚΑΘΕΎΔΕΙ.

Το ίδιο επίγραμμα υπήρχε αντιγραμμένο και σε παλαιότερο κώδικα που είχε συγγράψει άγνωστος άνδρας το 980 μ. Χ..[4] Είναι πανομοιότυπο με το ανωτέρω εκτός από την πρόσθεση δίος, δηλαδή Διός, στον τελευταίο στίχο, καθώς φαίνεται ότι στο νεότερο ο μοναχός Πλανούδης είχε θεωρήσει πλεονασμό να μνημονεύσει πάλι τον Δία ως φονιά του δρομέα. Το παλαιότερο αυτό επίγραμμα έχει ως εξής: -αριστερά η μεταγραφή, δεξιά η μετάφραση του γράφοντος:

Κυλλήνην ὄρος ἀρκάδων ἀκούεις∙
αὕτη σῆμ᾽ επίκειτ᾽ ἀπολλοδώρῳ∙
πίσηθέν μιν ἰόντα νυκτὸς ὥρης.
ἔκτεινεν διόθεν. πεσὼν κεραυνός∙
τηλοῦ δ᾽ αἰγανέης τε. καὶ βεροίης
νικηθεὶς δίος ὁ δρομεὺς καθεύδει.

Με απλά λόγια ο δρομέας Απολλόδωρος ερχόμενος από την Ολυμπία στην Αιγάνη και τη Βέροια έχασε τη ζωή του χτυπημένος από κεραυνό μια νύχτα στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδίας.

Το επίγραμμα για τον Απολλόδωρο σε χειρόγραφο του 980 μ.Χ, κι αυτό σε μικρογράμματη γραφή. Διαφέρει από το επόμενο έχοντας το όνομα Διός (διος στο πρωτότυπο).

Στα δύο αυτά βυζαντινά χειρόγραφα που έχουν απόσταση μεταξύ τους μερικές εκατονταετίες φαίνεται καθαρά το οικωνύμιο ΑἼΓΑΝΈΗ κι αἰγανέη. Στη μικρογράμματη γραφή οι αντιγραφείς το γ το αποδίδουν, φαίνεται ήταν ο συρμός της εποχής, κάπως σαν τ όπως αποδεικνύεται και σε άλλες λέξεις, π.χ. σαν την λυγρά (λυπημένα) στο αμέσως προηγούμενο επίγραμμα του ιδίου πονήματος όπου αναγράφεται: πατρὸς δ᾽ ὄμματα λυγρὰ κατομβρηθέντα γόοισιν.[5] Αν γνώριζαν την ύπαρξη τέτοιου οικισμού ή ίσως τον είχαν επισκεφτεί, δεν είναι μάλλον δυνατόν σήμερα να γνωσθεί.

Την επόμενη έκδοση των ελληνικών επιγραμμάτων στην Ελβετία του 1549[6] σχολίασε ο Γάλλος κληρικός και λόγιος Jean Brodeau.[7] Για πρώτη φορά ασχολούταν με ελληνικά χειρόγραφα,[8] αν μελέτησε τα ίδια χωρίς να έχει ανοίξει την έκδοση του Λάσκαρη. Όταν συνάντησε το οικωνύμιο Αιγανέης στο ειρηθέν επίγραμμα του Αντιπάτρου το έγραψε στην ελληνική ἀιγανέης (sic), αλλά σε σχόλιό του πρότεινε:

Ego castigandum arbitror ἀιανέης Oppidorum Macedoniae nomina sunt Aiane & Beroea Stephano.[9]

(νομίζω ότι πρέπει να διορθωθεί σε Αιανέης, διότι πόλεις της Μακεδονίας σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο είναι η Αιανή και η Βέροια)

Ο Brodeau θεώρησε ότι αφού οι δύο πόλεις, η Αιανή και η Βέροια αναφέρονται στο έργο του Στέφανου Βυζάντιου, που είχε τυπωθεί μισόν αιώνα νωρίτερα[10] και χρησιμοποιήσει αρκετά στους σχολιασμούς του, τότε η διόρθωσή του είναι σωστή, αφού στο ειρημένο πόνημα δεν υπήρχε αρχαία πόλη ονόματι Αιγάνη.

Εδώ όμως αρχίζουν οι αμφιβολίες: το συνολικό γεωγραφικό έργο του Στέφανου ήταν τεράστιο, 60 τόμοι,[11] από το οποίο όμως διασώθηκαν μόνον πενιχρά εδάφιά του από ύστερους δανειστές ή αντιγραφείς. Έπειτα, επειδή δεν αναγράφονται πόλεις της αρχαιότητας στα σωζόμενα λεξικά, δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν. Π.χ. ελλείπουν στη Δυτική Μακεδονία η Βάττυνα, η Βοκερία και η Λύκη,[12] οι οποίες τεκμηριώνονται από ύστερη εύρεση επιγραφών. Μάλιστα, σε κάθε σχεδόν σημερινό οικισμό, κοντά ή μακριά του, ευρίσκονται αρχαία κατάλοιπα, των οποίων αγνοούμε τα οικωνύμια. Οι οικισμοί της αρχαιότητας δεν ήταν τόσο λίγοι όσο οποιοσδήποτε νομίζει.

Ο ελληνιστής λόγιος Joseph Scaliger[13]

Φαίνεται ότι η προτεινόμενη αλλαγή της Αιγάνης σε Αιανή δεν έπεισε, οπότε για να τεκμηριωθεί περαιτέρω αναφέρθηκε ως ορθή η άποψη του Brodeau σε πόνημα του 1817[14] που επιμελήθηκε ο Γερμανός λόγιος Friedrich Jacobs[15] τη επικουρία του Γαλλοϊταλού μελετητή Joseph Scaliger.[16] Το ενισχυτικό επιχείρημα έλεγε ότι λάθη αντιγραφής είχαν λάβει χώραν και σε άλλη έκδοση της Ελληνικής Ανθολογίας,[17] συγκεκριμένα στη μετοχή αγείρων που έπρεπε να γραφεί αείρων. Όμως, αν προσέξει κανείς αμφότερα τα παραδείγματα αντιγράφτηκαν σωστά από τους μοναχούς του Μεσαίωνα:

α) ανδράσι Κεκροπίδησι πολύφρονα μήτιν αγείρων
(επισωρεύοντας την συνετή σοφία των Αθηναίων -η μετοχή αγείρων σήμαινε συγκεντρώνοντας)

β) αιγίδα μεν βλοσυρώπιν επωμαδόν ήεν άείρων
(κρεμώντας στους ώμους του μια άγριας μορφής ασπίδα -η μετοχή αείρων σήμαινε φέροντας)

Έκτοτε τα ελληνικά επιγράμματα γνώρισαν εκατοντάδες, τουλάχιστον, εκδόσεις όπου σε άλλες το πρώτο οικωνύμιο του επιγράμματος του Αντιπάτρου αναγράφεται καθαρά Αἰγανέη, π.χ. σε έργο του λογίου Hieronymus de Bosch σε έκδοση Ουτρέχτης το 1797 όπου παρατίθεται και στα λατινικά ως Aeganea,[18] ενώ σε έτερες αναγράφεται μεν το Αιγανέης στο κυρίως κείμενο, αλλά σε υποσημείωση προστίθεται η διόρθωση Αιανέης που είχαν ισχυριστεί οι Brodeau και Scaliger .[19] Ήταν άραγε γνωστή η ύπαρξη οικισμού ονόματι Αιγάνη στην Πιερία από τους επίγονους των Brodeau και Scaliger; Αν δεν είχαν έρθει αυτοπροσώπως ή δια αντιπροσώπων στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία είτε είχαν ταχύτατα διαφυλλίσει προηγούμενα έργα που ανέφεραν οικισμό με το όνομα Αιγάνη είτε δεν ενδιαφέρονταν για γεωγραφικές λεπτομέρειες μάλλον δεν ήταν. Έτσι επαναλαμβανόταν για αιώνες η πρόταση διόρθωσης της Αιγάνης σε Αιανή σε εκδόσεις των επιγραμμάτων, ακόμη και σε λεξικά τόπων της αρχαίας Ελλάδας.[20]

Πιο τολμηρή φάνηκε το 1917 η εργασία του Βρετανού ελληνιστή William Roger Paton[21] με τίτλο The Greek Anthology: αναφέρεται ως μοναδικός οικισμός καταγωγής του Απολλόδωρου η Αἰανέη, Aeanae στην αγγλική[22] χωρίς να προσδιορίζεται η ακριβή της θέση. Αν κοιταχτεί από άλλη οπτική γωνία ο οικισμός καταγωγής του δρομέα σημειώνεται σε γαλλική έκδοση της Παλατινής Ανθολογίας, στην ελληνική όμως μετάφραση, ότι δεν είχε γίνει κατορθωτός ο εντοπισμός οικισμού ονόματι αἰγανέη γι’ αυτό κι εγράφη ελλιπώς Loin de… et de Béroia (μακριά από…και τη Βέροια) με την εξήγηση στα λατινικά: quod loci uel regionis cuiusdam nomen, corruptum sane, permutli emendara frustra tentauerunt (το όνομα του συγκεκριμένου τόπου, που φυσικά ήταν αλλοιωμένο, προσπάθησαν μάταια ανασκευαστές να το διορθώσουν)[23] στον Μεσαίωνα. Σε νεότερη δε ελληνική έκδοση του 1989[24] όπου, αν κι αναφέρεται στο αρχαίο επίγραμμα η αἰγανέη, στην μετάφραση στα νέα ελληνικά παραλείπεται εντελώς:

Και τώρα απ’ την πατρίδα του, μακρυά πολύ, τη Βέροια
κοιμάται ο δρομέας ο νικητής απ’ το Δία νικημένος!

Είναι φυσικό οι χιλιετίες των ετών να θέτουν εμπόδια στους ερευνητές, γι’ αυτό κάπως παρoμοίως παραλείπονται οικωνύμια τα οποία γνωρίζουμε εκ των υστέρων, όπως λ.χ. η πόλη Βοκερία στην ύπαιθρο της Καστοριάς, έχει ήδη αναφερθεί, πατρίδα του ποιμένος Αριστείδου που κι αυτός αναγράφεται -ως αυτόχειρας- σε επίγραμμα του Αντιπάτρου. Σε βιβλίο του 1916 με τα ελληνικά επιγράμματα[25] ο ποιμήν Αριστείδης αναφέρεται ως βοκκέριος, αλλά στην αγγλική μετάφραση του εδαφίου το εθνοτοπικό βοκκέριος παραλείπεται και συμπληρώνεται με αποσιωπητικά. Στο δε ήδη αναφερθέν παλαιό έργο του Brodeau[26] το βοκκέριος δεν σχολιάζεται καθόλου, προφανώς επειδή δεν αναφέρει τη Βοκερία ως οικισμό ο Στέφανος Βυζάντιος, για την ακρίβεια μάλλον διότι η επιτομή του έργου του Στεφάνου που έφτασε ως εμάς δεν τον φέρει αναγραμμένο.

Συγκεφαλαιώνοντας, όποιος οικισμός δεν αναφέρεται σε αρχαίες πηγές δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε.

Πριν από δυόμισι δεκαετίες σε βιβλίο με αρχαίες επιγραφές ευρεθείσες στη Βέροια[27] διατυπώνεται και το επίγραμμα του Αντιπάτρου για τον Απολλόδωρο με το οικωνύμιο †αἰγανέης† να περικλείεται εκατέρωθεν από οβελίσκους, η ύπαρξη των οποίων δηλώνει αμφισβήτηση της ορθότητας της γραφής.[28] Ως πηγή λήψης του επιγράμματος φέρεται η Παλατίνη Ανθολογία 7.390 χωρίς όμως τόπο και χρόνο έκδοσης -πιθανόν είχε μελετηθεί παλαιότερη γαλλική έκδοση της Παλατινής Ανθολογίας όπου σημειώνεται μόνον ένας οβελίσκος μπροστά, δηλαδή †αἰγανέης.[29] Στο ίδιο βιβλίο με τις επιγραφές της Βέροιας δηλώνεται ότι με τα πρόσωπα των φιλολογικών μαρτυριών, ανάμεσά τους και τα επιγράμματα, ασχολήθηκε έτερη εργασία για την ίδια πόλη.[30] Όταν ξεφυλλίστηκε η τελευταία, δρομέας ονόματι Απολλόδωρος δεν ευρέθη.

Ίσως μοναδική είναι δημοσίευση φιλίστορα το 1993 όπου η πόλη καταγωγής του Απολλόδωρου ονομάζεται διπλά: Αιανέα ή Αγανέα και τοποθετείται κοντά στην Βέροια[31] χωρίς όμως τεκμηρίωση. Σε ετυμολογικό δε λεξικό νεοελληνικών οικωνυμίων του 2010 η Αιγάνη Τυρνάβου, Λαρίσης παραβάλλεται ως εξής: αρχ. Αἰγανέη, η = Αἰγάνη, ἡ πόλη της Μακεδονίας[32] με παραπομπή σε γερμανικό λεξικό του 1911.[33] Αν στο τελευταίο τα λήμματα Αἰανή και Αἰγανέη είναι όμοια με αντίστοιχη παλαιότερη έκδοσή του τού 1884,[34] το ζήτημα συμφύρεται καθώς η Αἰγανέη ταυτίζεται με την Αιανή και κατά μια πιθανότητα, σύμφωνα με το ελληνικό λεξικό, η Αἰανή λεγόταν Αιγανέη με ετυμολόγησή της από το ουσιαστικό αἲξ, δηλαδή την κατσίκα.[35] Με το ζήτημα όμως της ετυμολογίας θα αναφερθούμε πιο κάτω.

Σε σύγχρονες ιστοσελίδες ως πρώτος τόπος του Απολλοδώρειου επιγράμματος αναγράφεται η Αιγανέη χωρίς υποσημειώσεις,[36] ίσως επειδή δεν έγινε πιστευτή η άποψη των διορθωτών του Μεσαίωνα ή επειδή οι συντάκτες των γνώριζαν την ύπαρξη παλαιού οικισμού με το όνομα Αιγάνη στην Πιερία. Ίσως και να δεν επιθυμούσαν να ασχοληθούν περαιτέρω με μια καταγωγική λεπτομέρεια αμφισβητώντας γεγραμμένα αιώνων.

Επιτάφιο ανάγλυφο από την Αιανή. Ελήφθη από τον Γάλλο περιηγητή Léon Heuzey[37] και κείται στο μουσείο του Λούβρου. Μέχρι σήμερα δεν επεστράφη ποτέ και ούτε ζήτησε ποτέ φορέας ή ομάδα ανθρώπων της περιοχής ή της χώρας να γυρίσει πίσω εκεί όπου ανήκει.

Αιανή ή Ιάνα;

Πού βρισκόταν η αρχαία Αιανή –προς χάριν αυτής ανετράπη η Αιγάνη- που ανέγραψε ο Στέφανος Βυζάντιος ως πόλη της Μακεδονίας; Αν ο Βρετανός William Leake, περαστικός το 1810 από την Κοζάνη, είχε επισκεφτεί το κοντινό της χωριό Kaliàni,[38] θα είχε δει τα σωζόμενα σε χριστιανικούς ναούς αρχαία ανάγλυφα με τις επιγραφές ΕΑΝΗ και ΑΙΑΝΗ και θα ταύτιζε την Κάλιαν(η), όπως προφερόταν τότε το χωριό από τους εντοπίους χωρίτες, με την αρχαία Αιανή. Φαίνεται όμως ότι ενδιαφερόταν μάλλον περισσότερο τη στιγμή εκείνη για μια εκτενέστερη γεωγραφική αποτύπωση του χώρου παρά για την αρχαιολατρία. Αντιθέτως, ο Γάλλος περιηγητής Léon Heuzey ερχόμενος ο ίδιος στο χωριό μισόν αιώνα αργότερα τις είδε και ταύτισε την Κάλιανη με την Æané,[39] την αρχαία Αιανή,[40] λανθασμένα βεβαίως διότι η αρχαία Αιανή δεν βρίσκεται ακριβώς στο ίδιο σημείο όπου υπήρχε η Κάλιανη. Αποχωρώντας ο Heuzey έλαβε μαζί δανεικό κι αγύριστο βαρύ επιτύμβιο αρχαίο ανάγλυφο κι έτερα παλαιότατα ενθύμια από τον οικισμό –μέχρι τώρα δεν έχουν επιστραφεί. Ωστόσο, δεν είχε συσχετίσει την αρχαία Αιανή με την Αἰανέη του Αντιπάτρου όπως είχαν πράξει σε προηγούμενους αιώνες διορθωτές κι εκδότες που δεν είχαν πατήσει πότε το πόδι τους στο χωριό.

Η άποψη του Βρετανού Paton για την Αἰανέη του επιγράμματος του Αντιπάτρου, αγγλιστί Aeanae,[41] δημοσιεύτηκε τέλη του 20ού αιώνα στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Περσεύς του αμερικανικού Πανεπιστημίου Tufts.[42] Η ακριβής όμως ταύτιση της Αἰανέης με τον σημερινό οικισμό Αιανή ευρίσκεται σε άλλη ιστοσελίδα της ιδίας χώρας, την Attalus.[43] Ανοίγοντας ο αναγνώστης τον υπερσύνδεσμο Aeanē οδηγείται αυτόματα στο λήμμα Aiani της εγκυκλοπαίδειας Βικιπαίδεια.[44] Πότε ακριβώς βεβαιώθηκε στην τελευταία πηγή η ταύτιση της Αιγάνης Πιερίας του επιγράμματος με την Αιανή Κοζάνης δεν είναι γνωστό, με βεβαιότητα όμως πριν από το 1989 όταν σε αρχαιολογικό οδηγό της Αιανής[45] αναφέρεται αυτή μαζί με τη Βέροια ως τόποι καταγωγής του Απολλόδωρου[46] ή και αποκλειστικά μόνον η πρώτη. Έκτοτε, από το 2001 ως το 2020, διοργανώνονταν στο χωριό κάθε χρόνο δρομικές αθλητικές εκδηλώσεις ονόματι ο Δρόμος του Απολλοδώρου[47] προς τιμήν του αρχαίου δρομέα -στήθηκε μάλιστα κι ανδριάντας του.[48] Εορταστικές εκδηλώσεις που ατόνησαν μετά την πανδημία του COVID-19.

Πώς ακριβώς λεγόταν η αρχαία Αιανή; Αιανέα σύμφωνα με κατάλογο ζητείας του μαντείου των Δελφών του 3^ου αιώνα π.Χ.,[49] οπότε η γενική της θα σχηματιζόταν Αιανέης όπως η Τεγέα της Τεγέης; Εκατό χρόνια αργότερα αναγράφεται ως ΑΙΑΝΗ[50] και ΕΑΝΗ τον 2^ο μ.Χ. όπως μαρτυρούν τοπικά ανάγλυφα. Αν όντως οι λόγιοι της εποχής του Χριστού την έγραφαν Αιανή, η γενικής της πτώση ήταν Αιανής; Πώς την ονόμαζαν οι αστοί και οι αγροτοποιμένες της αρχαίας εποχής είναι άγνωστο, πάντως οι ηλικιωμένοι χωρίτες, όταν η Κάλιαν(η) μετονομάστηκε σε Αιανή το 1927, την εξέφεραν προφορικά με το θηλυκό οικωνύμιο Ιανή. Οι αρχαίοι χωρίτες και σύνοικοί της την εκφωνούσαν άραγε μακεδονιστί ως Ιάνα;

Η Βέροια, ο δεύτερος τόπος στο ειρηθέν επίγραμμα του Αντιπάτρου, αναγράφεται στο λεξικό του Στέφανου Βυζάντιου ως Βέροια, γενική της Βεροίας, και πως οι ντόπιοι την ονόμαζαν Βερόεια.[51] Αυτά όμως δεν εξηγούν την γενική βεροίης που αναγράφεται στο επίγραμμα του Αντιπάτρου. Κατά πόσον ο Στέφανος, λόγιος που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη, είχε επισκεφτεί στην ύπαιθρο της Μακεδονίας την Αιγάνη Πιερίας, την Κάλιανη (σήμερα Αιανή Κοζάνης ) ή τη Βέροια, ώστε να γνωρίζει από πρώτο χέρι τις τοπικές εκφωνήσεις είναι ζητούμενο.

Από πού ήταν τελικά ο Απολλόδωρος; Αν καταγόταν από την Αιανή, γιατί οι αντιγραφείς του Μεσαίωνα στους σωζόμενους βυζαντινούς κώδικες δέχτηκαν το Αιγανέης; Και γιατί να αναφερθεί μαζί και η Βέροια, αφού οι επαφές της Άνω Μακεδονίας ήταν λίγες έως ελάχιστες με την ομώνυμη Κάτω μιας και μεταξύ τους ορθωνόταν το όρος Βέρμιο και τα μονοπάτια για πιο γρήγορη πρόσβαση ανέβαιναν και κατέβαιναν το υψηλό βουνό; Κείμενο για τις σχέσεις της Βέροιας με την τουρκοκρατούμενη Κοζάνη προβάλλονται ως τεκμήριο παραδοσιακά άσματα της Αιανής όπου σημειώνεται δυο φορές η Βέροια,[52] όμως αυτά συνυπάρχουν με έτερα που δηλώνουν περιοχές από τα ορεινά του Βιτσίου ως τα Τρίκαλα, τα Γιάννενα, το Ναύπλιο, τη Βουργαριά και την Αραπιά ακόμα -δεν υπήρχε και δεν υπάρχει φραγμός στη διάδοση των τραγουδιών.[53] Εξάλλου σχέσεις της Δυτικής με την Κεντρική Μακεδονία μαρτυρούνται μόνον σε περίπτωση ορισμένων Βελβεντινών επί Αλή Πασά,[54] πιθανόν σχετιζόμενες με μεταφορές αλατιού στα τεράστια κτηνοτροφικά συγκροτήματα των ορέων της πρώτης.

Η Αιανή είχε αποδυναμωθεί ως πόλη επί Ρωμαιοκρατίας -αναμενόμενη κίνηση που ευνοούσε την πολιτική διαίρεσης των κατακτητών- προς χάριν της γειτονικής Καισάρειας (σήμερα Καισαρειάς) που ήταν έδρα του Κοινού των Ελιμιωτών. Αλλά η ζωή στην Αιανή δεν είχε σταματήσει όπως φαίνεται από επιτάφια ανάγλυφα[55] και (επιχωμένα) ρωμαϊκά λουτρά στην ύπαιθρό της. Επιπλέον, ο Απολλόδωρος ως λόγιος γνώριζε τον ηγεμόνα Δέρδα της Ελιμίας[56] και προφανώς ήξερε ότι η Αιανή ανήκε στην Ελίμεια, περιοχή καταγωγής του Αντίγονου του Μονόφθαλμου, περικλεούς στρατηγού του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου και κυρίου πάσης της Ασίας[57] για ένα διάστημα, οπότε δεν χρειαζόταν να συμπληρώσει τη Βέροια ως τόπο εξόρμησης του Απολλοδώρου. Ο Αντίπατρος, αν ο δρομέας Απολλόδωρος ήταν από την Αιανή, θα ανέφερε μόνο αυτή ή μαζί της την Ελίμεια.

Στην περίπτωση που ο αθλητής καταγόταν από την Αιανή, την Άνω δηλαδή Μακεδονία, γιατί να πάει στη Βέροια, στην Κάτω Μακεδονία, να γυμναστεί, αφού στα 33 χλμ με το πέταγμα του αετού από την πρώτη μαρτυρείται όχι μακριά από την εποχή του Αντιπάτρου ύπαρξη ανθηρού αρχαίου Γυμνασίου στον σημερινό οικισμό Σισάνι το 146 μ.Χ.;[58]

Συνεπώς, παρά τις προσπάθειες δεν έχει τεκμηριωθεί ως τώρα η καταγωγή του Απολλόδωρου από την Αιανή με αποτέλεσμα να διΐστανται οι απόψεις σε έργα φιλιστόρων ή αρχαιολόγων. Άλλες θεωρούν βέβαια την καταγωγή του από την Αιανή,[59] έτερες πιθανή.[60] Σε έργο δε σημαντικού τοπικού ερευνητή της αρχαιότητος που έγραψε για την Αιανή[61] δεν σημειώνεται καθόλου ο Απολλόδωρος, παρόλο που ο συγγραφέας, βαθύς μελετητής, γνώριζε με βεβαιότητα την ύπαρξη του επιγράμματος του Αντιπάτρου.

Ήταν ολυμπιονίκης ο Απολλόδωρος;

Ας εξετάσουμε εδώ μιαν άλλη παράμετρο, την θεωρούμενη νίκη του ειρημένου αρχαίου δρομέα στους ολυμπιακούς αγώνες. Σε ήδη αναφερόμενη έκδοση του 1989[62] αναγράφεται ότι γύριζε νικητής από την Ολυμπία, συνεπώς είχε βγει πρώτος σε αγώνα δρόμου -σημειωτέον ότι νικητής θεωρούνταν στην αρχαία Ελλάδα μόνον ο πρώτος. Η αυτή γνώμη επαναλήφθηκε το 2004 σε επιστολή φιλίστορα σε εφημερίδα της Κοζάνης το 2004, έτος Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, όπου προτάθηκε να θεωρηθεί ο αυτός χρόνος στην Αιανή ως ΕΤΟΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΗ ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΥ και να διανθιστεί με διάφορες εκδηλώσεις.[63] Αμφότερες οι ανωτέρω καταθέσεις γράφτηκαν χωρίς να υποστηρίζονται με πηγές.

Αν γίνει παραδεκτό ότι ο συνθέτης του επιγράμματος για τον Απολλόδωρο, ο Αντίπατρος, έζησε περίπου από το 10 π.Χ έως το 38 μ.Χ.[64] κι ο Ρωμαίος πάτρωνάς του στον οποίο αφιέρων επιγράμματα απεδήμησε το 32 μ.Χ., ο Απολλόδωρος θα είχε λάβει μέρος σε μία από τις πέντε Ολυμπιάδες μεταξύ 13 μ.Χ. και 29 μ.Χ. Όμως τα ονόματα των ολυμπιονικών την περίοδο αυτή στο δρομικό αγώνισμα στάδιον είναι γνωστά: ήταν οι Διοφάνης, Αισχίνης, Γλαυκίας, Πολέμων, Δάμας (ή Δαμασίας) κι Ερμογένης.[65] Απολλόδωρος δεν υπάρχει, γι’ αυτό μάλλον σε σχετικά πρόσφατο βιβλίο για Μακεδόνες αθλητές συμπεριλαμβάνεται μεν ο Απολλόδωρος ως δρομέας χωρίς όμως να απαριθμείται ως νικητής στην Ολυμπία[66] όπως ακριβώς ελλείπει ως πρωταθλητής και σε άλλες σχετικές ιδιωτικές[67] ή συμμετοχικές[68] δημοσιεύσεις. Αν όντως ήταν πρώτος νικητής, και ο Αντίπατρος θα το σημείωνε περιχαρής στο επίγραμμα και το όνομα του Απολλόδωτου θα συμπεριλαμβανόταν στους διασωθέντες καταλόγους των νικητών του σταδίου.[69] Στην οπλιτοδρομία, λογικά, δεν έλαβε μέρος, διότι ίσως αυτό θα σημειωνόταν στο επίγραμα. Ίσως είχε έρθει δεύτερος ή τρίτος στους αγώνες, πάντως όχι πρώτος. Δεν είχε νικήσει σύμφωνα με τον αρχαίο ορισμό του νικητή.

Αιγάνης καταγραφές

Αποκλεισθήσης της Αιανής απομένει, λοιπόν, η Αἰγανέη των βυζαντινών χειρογράφων. Υπάρχει πράγματι σήμερα οικισμός ονόματι Αιγάνη στις ΝΑ κλιτύες του Ολύμπου, ακριβέστερα στην βόρεια έξοδο της κοιλάδας των Τεμπών. Στις πηγές συναντάται διαφόρως καθώς εγείρονται προβλήματα αλλογλωσσίας και μεταφράσεων, λόγιες αντιλήψεις και τοπικά ακούσματα. Αποδόθηκε ως Safani σε μετάφραση οθωμανικού καταστίχου του 1485.[70] Αιγάνη σύμφωνα με πρόσφατο πόνημα αναφερόμενο στο 1502 μ.Χ. με δεύτερα ονόματα Αμπέλια ή Αγιάννης,[71] Αμπέλια διότι όντως περιποιούνταν οι κάτοικοι κλήματα και Αγιάννης μάλλον από παραφθορά της Αιγάνης. Ως Yanikli κατεγράφη σε μετάφραση, οθωμανικού πάλι, κώδικα του 1652, όπου όμως θωρείται αταύτιστη όπως και ο διαλυμένος γειτονικό της οικισμός ονόματι Diyatovaz (Διαβατό).[72]

Σε εκκλησιαστικά έγραφα αναφέρεται ως Ἔγανη το 1757, Αἰγανη κι Αἰγανι το 1798.[73] Ἔγανι το 1813, Αἰγάνη κι Αἴγανι επί Αλή Πασά και οι κάτοικοι Αἰγανίτες.[74] Νegani τo 1820 σύμφωνα με μετάφραση έργου του Γάλλου ταξιδευτή François Pouqueville.[75] Αθηναίος γραφεύς ρωτώντας το 1841 τον τόπο καταγωγής ενόπλου του 1821 από την Αιγάνη την ανέγραψε ως αἴγανη κι αἴγανι,[76] αν και ο ντόπιος θα την είχε εκφέρει αλλιώς. Egané την παραδίδει ο Γάλλος Heueze το 1860.[77] Ως Αἴγανη συναντάται σε ΦΕΚ του 1883[78] κι έτσι την αποδέχτηκε ελάχιστα έτη μετά περαστικός από κει Έλληνας αξιωματικός.[79] Σε αυστριακό χάρτη του 1901 τυπώθηκε ως Egani.[80] Επίσης ευρίσκεται ως Ἀγανῆ (ουδέτερο) σε μετάφραση εγγράφου εκ της τουρκικής το 1937 στην Αθήνα) του 1884 -προφανώς ο μεταφραστής δεν είχε επισκεφτεί την περιοχή.[81] ΑΙGΆΝΙ το 1944 και Aigáni διαβάζεται σε βρετανικούς στρατιωτικούς χάρτες του 1944 και 1945.[82] Σ’ ν’ Ιγάν’ (αθηναϊστί στην Αιγάνη) γνωστοποιήθηκε από συνέντευξη ηλικιωμένου της περιοχής το 1982.[83] Σε νεότερη έρευνα παραδίδεται ότι η πατροπαράδοτη εκφορά είναι Έγανης στη γενική πτώση,[84] ωστόσο την ιδιόλεκτο του Κάτω Ολύμπου ο οικισμός θα εκφερόταν στη γενική Ιγάνς καθώς το άτονο ε μετατρέπεται σε ι και στη γενική το άτονο η αποβάλλεται, λ.χ. της νύφης-τς νυφς.[85] Σε έργο σύγχρονου ερευνητή ονομάζεται Αίγανη.[86] Σήμερα το επίσημο οικωνύμιό της είναι Αιγάνη, αλλά οι ηλικιωμένοι χωρίτες την αποκαλούν Ιγάν(η).

Άποψη της βόρειας εξόδου των Τεμπών. Δεξιά ο Όλυμπος, αριστερά η Όσσα.[87]

Ιστορική διαδρομή Αιγάνης

Συνεπώς, η Αιγάνη μαρτυρείται πριν από το 1500 μ.Χ., όμως το ξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου όπως φαίνεται από την αγιογράφηση[88] του 14^ου αιώνα, το παλαιότερο της Θεσσαλίας,[89] μας οδηγεί πιο πίσω. Στο χωριό ζούσαν και μουσουλμάνοι, μάλλον ως φύλακες ή επιστάτες της εισόδου-εξόδου των Τεμπών.[90] Κατόπιν προσήλθαν μόνιμα Βλάχοι και Ρομά,[91] αν όντως επώνυμα κατοίκων της αντιστοιχούν με τόπους καταγωγής ή γλωσσικές διαφορές. Το 1947 φιλοξένησε ανταρτόπληκτες οικογένειες από τη Κρανιά,[92] για να στερηθούν πόρους οι κομουνιστές αντάρτες, αλλά είναι άγνωστο πόσες παρέμειναν μετά την ήττα και καταφυγή των τελευταίων σε όμορα και μη υποστηρικτικά τους κράτη.

Το σαντζάκι Τρικάλων στις αρχές του 19^ου αιώνα μ.Χ.[93] Η Αιγάνη δεν χαρτογραφείται.

Οι αρχαιότητες που έχουν ανευρεθεί εντός του οικισμού είναι λιγοστές, ένα απότμημα δωρικού κιονόκρανου σε ναό της,[94] το οποίο μάλλον σηματοδοτεί ύπαρξη αρχαιότερου ομοειδούς στο ίδιο μέρος καθώς η χρήση του χώρου αναλογεί με τις συνθήκες ζωής. Από πού είχε ληφθεί είναι άγνωστο, όμως η περιοχή γέμει παρελθοντικών καταλοίπων, από προϊστορικούς οικισμούς ΒΑ της Αιγάνης[95] μέχρι και την προτεινόμενη θέση της αρχαίας πόλης Φίλα 2 χλμ ΝΔ της.[96] Την έλευση του χριστιανισμού φανερώνει επιτάφια επιγραφή του 500 περίπου μ.Χ. στον γειτονικό οικισμό Πυργετό.[97]

Ως Safani όπως ειρήθη μεταφράστηκε -θεωρηθείς άγνωστος- από οθωμανικό κατάστιχο του 1485 οικισμός ανήκων στην επαρχία Πλαταμώνα με 28 εστίες, 7 άγαμους κι 6 χήρες.[98] Όσοι ασχολήθηκαν λεπτομερώς με τον τόπο καταλαβαίνουν ότι ομίλησε για την Αιγάνη όπως συμπεραίνεται από τα υπόλοιπο κείμενο. Σε επόμενη καταγραφή του 1506 καταμετρώνται 32 οικογένειες, 16 χήρες ίσως λόγω ελονοσίας, 2 άγαμοι ενήλικες και 4 ιερείς[99] προφανώς διότι είχε συνοικισθεί από μικρότερους γειτονικούς οικισμούς, οπότε κάθε ευρεία οικογένεια είχε τον δικό της ιερέα -αργότερα θα αυξηθεί με κατοίκους του όμορού της οικισμού Διαβατά.[100] Ωστόσο ποτέ δεν ήταν η Αιγάνη μεγάλος οικισμός: το 1883 π.χ. έμεναν σε 30 οικίες της[101] 223 άνθρωποι,[102] εφτά δηλαδή κατά μέσον όρο σε κάθε σπίτι. Μόνο τόσους είχε να θρέψει η γη, τόσοι παρέμεναν ή επιζούσαν.

Η Αιγάνη συνυπήρχε με τη μονή Γεννήσεως της Θεοτόκου τον 17^ο αιώνα,[103] αλλά λόγω οικονομικής στενότητας πωλήθηκε το 1757 στην αντίστοιχη της Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας με τη μνεία ότι τα χωράφια θα καλλιεργούντα μισιακά.[104] Μετά ο οικισμός παραχωρήθηκε για λίγο σε μουσουλμάνο φίλο του ηγουμένου ονόματι Νακούπ,[105] ο οποίος είχε κατηγορηθεί ως αίτιος κατεδάφισης ναού στη Λάρισα.[106] Έπειτα, αποτέλεσε εν όλω ή εν μέρει τσιφλίκι του Αλή πασά μαζί με τα όμορα Πυργετό και Σβαρνίτσα [Αβαρνίτσα] ή Πούρλιες..[107] Μετά πέρασε στη δικαιοδοσία του σουλτάνου[108] και, παρόλο που οι Τούρκοι αποχώρησαν από την περιοχή το 1881,[109] 4 έτη αργότερα δόθηκε από το τουρκικό δημόσιο σε ομόγλωσσο του ιδιώτη[110] που το πώλησε στην κεφαλλονίτικη οικογένεια Μεταξά.[111]

Λεπτομέρεια βρετανικού στρατιωτικού χάρτη του 1944.[112] Επάνω κέντρο η Αιγάνη

Το τσιφλίκι της Αιγάνης, 12.000 περίπου στρέμματα, απαλλοτριώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920[113] ή πουλήθηκε σε 136 ακτήμονες κατοίκους τον Απρίλιο του 1927.[114]

Δεν είχε διαφημιστεί ποτέ η Αιγάνη στο πέρασμα των αιώνων, αν εξαιρεθεί το επίγραμμα του Αντιπάτρου, και την όποια τοπική αίγλη την είχε χάσει όταν πωλήθηκε στην μονή Ολυμπιωτίσσης. Μαρτυρία στο τέλος του 19^ου αιώνα ομίλησε για ελεεινάς οικίας[115] των 402 κατοίκων της (253 άρρενες και 149 θήλεις)[116] και στον Δήμο Ολύμπου όπου ανήκε οι οικισμός μόνον 3 στους 10 κατοίκους ήταν το 1907 εγγράμματοι,[117] γεγονός που σήμαινε ότι παλαιότερα η δυνατότητα πρόσβασης σε αρχειακό υλικό ώστε να διεκδιθεί ως χωριανός ο Απολλόδωρος ήταν περιορισμένη. Την υλική όμως πενία αναπλήρωνε η αφθονία της φύσης με πολλά νερά και ευρύ πυκνό δάσος από την αρχαιότητα[118] μέχρι σήμερα.[119] Πλατάνια στην όχθη του Πηνειού, κουμαριές[120] και δρύες[121] (κοντές βαλανιδιές σύμφωνα με μετάφραση κειμένου Γερμανού περιηγητή του 1824)[122] με τις οποίες είχαν στερεωθεί τοίχοι και σκεπή νερομύλου της.[123] Μελιές[124] και φυσικά κρανιές προς την περιοχή του γειτονικού οικισμού Κρανιά.

Το δέλτα του Πηνειού, το πιο σημαντικό πέρασμα Μακεδονίας-Θεσσαλίας, άλλαζε κατοχές με την πάροδο των αιώνων, όμως ως προς την διαμόρφωση του εδάφους ανήκε στην Μακεδονία κι όχι στη Θεσσαλία που την έφραζαν τα όρη Όλυμπος και Όσσα (Κίσσαβος). Όντας η Αιγάνη στην άκρη των Τεμπών και μάλιστα στην βόρεια όχθη του Αλιάκμονα είχε στρατηγική σημασία για τη μακεδονική εξουσία και για την αντίστοιχη ρωμαϊκή που την διαδέχθηκε αφού κέντρο τους ήταν αντίστοιχα ή Βέροια και η Θεσσαλονίκη. Όπως γράφει γεωγράφος της εποχής του Απολλόδωρου: ο Πηνειός διασχίζει τα Τέμπη οχυρώνοντας την Μακεδονία,[125] εννοώντας την πεδινή, την Κάτω, την σημερινή κεντρική Μακεδονία.

Από την αρχή της Οθωμανοκρατίας η περιοχή των Τεμπών πέρασε διοικητικά στο σαντζάκι των Τρικάλων για να διασπαστεί η πρότερη διαίρεση των Βυζαντινών. Επί Αλή Πασά καταγράφτηκε ως ανήκουσα στο σέμπτι [περιοχή] Ολύμπου[126] και στον Δήμο Ολύμπου παρέμεινε το 1883 όταν ο οικισμός καταχωρήθηκε ως έδαφος του βασιλείου της Ελλάδος.[127] Το 1912 με τη δημιουργία νομών κατεγράφη στον νομό Λαρίσης, μάλιστα στην επαρχία Ελασσόνας, 37 χλμ μακριά με το πέταγμα του αετού, ως ανεξάρτητη κοινότητα Αἴγανης έχοντας πληθυσμό άνω των 300 κατοίκων και δημοτικό σχολείο.[128] Τον Μάρτιο όμως του 1943 υπήχθη στην επαρχία Πιερίας του νομού Θεσσαλονίκης[129] προφανώς έπειτα από γερμανική εντολή που εδραζόταν σε στρατιωτικές ανάγκες διαφύλαξης της σιδηροδρομικής γραμμής καθώς ο νομός Λαρίσης ανήκε στην ιταλική ζώνη κατοχής όπου οι αντάρτες δρούσαν ανεξέλεγκτα και, στην αρχή τουλάχιστον, σχεδόν ατιμώρητα. Εκεί παρέμεινε μέχρι τον Ιανουάριο του επομένου έτους που επέστρεψε πάλι στον αντίστοιχο της Λάρισας, αλλά στην επαρχία Τυρνάβου[130] χωρίς έκτοτε ν’ αλλάξει περιφέρεια. Το 1997 υπήχθη στον Δήμο Κάτω Ολύμπου[131] όμως 13 χρόνια αργότερα πέρασε στον Δήμο Τεμπών[132] όπου παραμένει.

Πνευματικά η Αιγάνη ήταν προσανατολισμένη στη Μακεδονία. Τον 10^ο αιώνα μ.Χ. ανήκε εκκλησιαστικά στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.[133] Ο Πλαταμώνας με την επισκοπή του τοποθετείται το 1800 περίπου στο δυτικονότειο της Σαλονίκης, δηλαδή στην Πιερία και τη Μακεδονία,[134] εκεί ανήκε το χωριό μέχρι το 1899 που πέρασε στην επισκοπή Λαρίσης αφού είχε καταμεριστεί στο ελληνικό έδαφος μερικά χρόνια νωρίτερα.[135] Εκεί εγκιβωτίζεται ως σήμερα[136] κι όσοι κυβέρνησαν έκτοτε την Μακεδονία από το 1912[137] και μετά, κατόπιν εντολών εξ Αθηνών ως είθισται, δεν ενδιαφέρθηκαν για την υπαγωγή του χωριού (πάλι) στη Μακεδονία. Γερμανοί, πάντως, αρχαιολόγοι των τουρκοκρατούμενων 18^ου και 19^ου αιώνων θεωρούσαν την Πιερία επαρχία της Μακεδονίας και την Βέροια ως ανήκουσα στην Πιερία,[138] μάλλον επειδή στη γεωγραφία του Πτολεμαίου οι εκβολές του Πηνειού και ολόκληρη η Θεσσαλία ανήκαν στη Μακεδονία[139] -το έργο του σίγουρα είχαν διαβάσει όσοι κατά διαστήματα υπήγαγαν διοικητικά ή νοερά την Αιγάνη στη Μακεδονία.

Άρα η Αιγάνη, παρόλο που τα περισσότερα νερά της χύνονται στον Πηνειό όντας στη βόρεια έξοδο της στενωπού των Τεμπών, ήταν στην Αρχαιότητα, τη Ρωμαϊοκρατία και πριν από την έλευση των Οθωμανών πνευματικά, διοικητικά και κοινωνικά προσανατολισμένη προς Βορράν, προς τη Μακεδονία.

Σήμερα η κτηματική περιοχή της Αιγάνης επαφίεται με την αντίστοιχη των χωριών της Πιερίας και οι οικίες του χωριού απέχουν 600 μόνο μέτρα από τον νερόλακκο Σταλαγματιά που ορίζει προς βοράν τα κτηματικά σύνορά της με τη Μακεδονία.

Ετυμολογία της Αιγάνης

Τι σημαίνει το οικωνύμιο Αιγάνη; Στον Όμηρο συναντάται πρώτη φορά η φράση αἰγανέας δολιχαύλους… θήρην,[140] δηλαδή κοντάρια μακριά για κυνήγι, και αἰγανέῃσιν ἱέντες,[141] ήτοι ρίχνοντας ακόντια. ἈΙΓΑΝΈΗ ονομάζεται πάλι η κυνηγετική λόγχη σε αρχαία επιγράμματα.[142] Τον 5^ο μ.Χ. αιώνα λεξικογράφος εξ Αλεξανδρείας αναγράφει το ειρημένο όπλο στην ονομαστική πληθυντικού ως Αἰγάνεα και τη δοτική Αιγανέησιν, ενώ στην γενική ενικού ως Αἰγανέης,[143] που μάλλον σήμαινε ότι δεν είχε ζώσα επαφή με τέτοια όπλα. Τρεις εκατονταετίες αργότερα ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως σε παρόμοιο πόνημα κατέγραψε την λέξεη αἶ αἶ: ακόντιον Αθήνησι και το Αιακού τέμενος,[144] όπου όμως σε έτερη πηγή περικλείεται η φράση με οβελίσκους αφού δεν έχει καθαρό νόημα -δυστυχώς το πρωτότυπο χειρόγραφο που βρίσκεται καταχωρημένο ψηφιακά στο ΑΠΘ[145] περιέχει μόνον μία σελίδα του. Ίσως αναγράφει τη λέξη αιγανέα.

Σε λεξικό του 10^ου αιώνα μ.Χ. καταγράφεται το θηλυκό ουσιαστικό Αἰγανέα,[146] ερμηνευόμενο ως ακόντιον ολοσίδηρον, αλλά καθώς μόνον η αιχμή του ήταν μεταλλική κι όχι ο κοντός του, ο συγγραφέας προφανώς δεν είχε πιάσει ποτέ στα χέρια του ή ρίξει ακόντιο. Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι στην ονομαστική η κυνηγετική λόγχη λεγόταν αἰγανέα[147]ή αἰγανέη, ίσως δωρικής εκφώνησης το πρώτο. Ανασκάπτοντας περισσότερο, η λέξη ejat (एजत्) στα σανσκριτικά (αρχαία ινδικά) δηλώνει οτιδήποτε κινείται ορμητικά,[148] ενώ αντίστοιχα με την λέξη αἰγίς εκφερόταν στην αρχαία εποχή η ορμητική θύελλα,[149] η καταιγίδα όπως διαφαίνεται στη φράση των Χοηφόρων του Αισχύλου αἰγίδων φράσαι κότον[150](να μιλήσουν για την οργή των καταιγίδων). Πότε σταμάτησε η χρήση της λέξης αἰγανέα ή αἰγανέη είναι άγνωστο -όσοι βυζαντινοί λόγιοι την έφεραν στο φως τον 13^ο αιώνα μ.Χ.[151] την είχαν δανειστεί από τον Όμηρο και μάλλον δεν την χρησιμοποιούσαν στο καθημερινό τους λεξιλόγιο ούτε κι ασχολούνταν με την θήρα.

Συνεπώς, ο οικισμός Αιγάνη, ορθότερα η τοποθεσία όπου ευρίσκεται τουλάχιστον από τον 15^ο μ.Χ. αιώνα, σχετιζόταν παλαιόθεν με κυνηγετικές λόγχες επειδή διέθετε ιδανική ξυλεία για κατασκευή των στελεχών τους. Στην Ιλιάδα το ξύλινο στέλεχος των δοράτων ικανών να διαπερνούν ασπίδες ήταν από μελιά (φράξο)[152] των 594 kg/m^3[153] κι από το ίδιο δέντρο ήταν αυτά που φόνευσαν τον Άγιο Δημήτριο,[154] Στους πρώτους ολυμπιακούς αγώνες το ακόντιο ήταν κατασκευασμένο από ελιά,[155] το πιο βαρύ ξύλο,[156] ίσως επειδή αφθονούσε στην Ηλεία ή για λόγους αντιστοίχισης με τον τιμητικό στέφανο των πρωτευσάντων.

Κορινθιακός κρατήρας με παράσταση κυνηγιού αγριόχοιρου.[157]

Στα Νέμεα ο πενταθλητής Αυτομήδης είχε ακόντιο από ακτέα (σαμπούκο ή κουφοξυλιά[158] των 697 kg/m³,[159] ελαφρύτερο δηλαδή από την ελιά. Αμερικανοί αρχαιολόγοι κατασκεύασαν αρχαίο ακόντιο από σφενδάμι των 577,5 kg/m³,[160] κρίνοντάς το παρόμοιο με το αρχαίο υλικό, σίγουρα όμως όχι βαρύτερο των ήδη αναφερομένων.[161]

Ωστόσο, τα στελέχη των κυνηγετικών λογχών (προβόλια) για μεγάλα θηράματα όπως οι αγριόχοιροι, αναγκαίοι για την δίαιτα των κατοίκων και πολυπληθείς στην περιοχή λόγω της βλαστήσεως και του λασπώδους παραποτάμιου εδάφους, τα κατασκεύαζαν από ξύλο κρανιάς. Τὰς ῥάβδους κρανείας δορατοπαχεῖς (τα στελέχη της κρανιάς παχιά σαν του δόρατος) γράφει αρχαίος γνώστης των πολεμικών.[162] Από ξύλο κρανιάς βάρους 704 kg/m³,[163] φυτό που έδωσε το όνομα στον όμορο οικισμό της Αιγάνης, την Κρανιά. Ο κάτω Όλυμπος βρίθει σήμερα από σφενδάμια[164] -υπάρχει και τοποθεσία ονόματι Σφεντάν΄ μεταξύ Κρανιάς-Αιγάνης-[165] κι άγριους ελαιώνες,[166] δρυς κι άλλα δέντρα. Ευρεθέν στον Πυργετό επιτάφιο ανάγλυφο με έφιππο κυνηγό[167] σχετίζεται άμεσα με την πυκνή χλωρίδα.

Κάθε τόπος κατασκεύαζε παλιά τα όπλα του από ό,τι υλικό ήταν διαθέσιμο, μέχρι να αποκτήσει τη δυνατότητα να τα αλλάξει προς το καλύτερο. Άρα από την Αιγάνη έκοβαν ξυλεία πριν από πολλές χιλιετίες για κατασκευή κονταριών για κυνηγητικές λόγχες. Έκτοτε διατήρησε το ελληνικό, μάλλον πρωτοϊνδοευρωπαϊκό, όνομά της μέχρι σήμερα, όπως επίσης ο Πυργετός και η Κρανιά -φυσικά και ο αφανής σήμερα αρχαίος οικισμός στη θέση Dhiavatos, που οι εντόπιοι θα εκφωνούσαν μάλλον ως Διαβατά.

Το επίγραμμα του Αντιπάτρου

Το επίγραμμα του Αντιπάτρου για τον Απολλόδωρο μάλλον είχε χαραχθεί ή σε τάφο στην Αρκαδίας ή σε κενοτάφιο της Μακεδονίας, διότι οι γονείς, οι συγγενείς, ο προπονητής ή οι χορηγοί του δεν μετέφεραν το σώμα του στην πατρίδα, διότι όπως δηλώνει το κείμενο και σύμφωνα με ρωμαϊκό έθιμο -η Μακεδονία βρισκόταν υπό ρωμαϊκή κατοχή για αρκετές δεκαετίες- όποιος φονευόταν από κεραυνό ήταν παράνομο να καεί, έπρεπε να ταφεί επί τόπου.[168] Στο όρος Κυλλήνη της Πελοποννήσου ετάφη το σώμα του δυστυχούς δρομέα.

Η φράση ότι είχε νικηθεί από τον Δία δεν σήμαινε ότι είχε πρωτεύσει στους αγώνες, επρόκειτο για επανάληψη αντίληψης που διέτρεχε τους ποιητές ότι οι θνητοί δεν πρέπει να ξεπερνούν το μέτρον ούτε και οι φημισμένοι αθλητές. Αν μαζί του φονεύτηκαν ή τραυματίστηκαν προπονητές ή άλλοι συνοδοί του, είναι άγνωστο. Μάλλον βρίσκονταν όλοι καταυλισμένοι κάτω από δέντρα για να προστατευούν, όταν έπεσε ο κεραυνός, νύχτα καλοκαιριού. Ή μέσα σε σκηνές με μεταλλικά στηρίγματα.

Για να δοθεί εντολή δημιουργίας επιγράμματος σημαίνει ότι διατέθηκε αρκετό χρηματικό ποσόν, διότι ο Αντίπατρος ήταν επιφανής δημιουργός[169] και σημαίνων Ρωμαίος πολίτης υπό την πατρωνεία του ανθύπατου Μακεδονίας και κυβερνήτη Παμφυλίας Lucius Calpurnius Piso.[170] Δεν ήταν εύκολο στον καθένα να γράψει επιγράμματα, μάλιστα τέτοια όπου συμπτύσσονται αρκετά νοήματα και δη με ποιητική τέχνη όπως το 11σύλλαβο εξεταζόμενο.

Αθλητής χωρίς υψηλούς οικονομικούς πόρους δεν είχε καμία δυνατότητα να λάβει μέρος στα Ολύμπια, από την μακρινή μάλιστα Μακεδονία από όπου έπρεπε να συνοδεύεται από προπονητή και βοηθούς. Ήταν αναγκαίο να διατρέξουν έφιπποι την διαδρομή ως την Ολυμπία, απόσταση περίπου 700 χλμ από τις επίσημες οδούς, περίπου από την σημερινή εθνική από Βέροια ως Αθήνα και μετά μέσω του Ισθμού στο Ναύπλιο και τη Μεγαλόπολη,[171] προς αποφυγήν τουλάχιστον ληστών ή προσπορισμόν τροφής. Αν ταξίδευαν 8 ώρες με 6,5 χλμ μέσον όρο θα διέτρεχαν 52 χλμ την ημέρα, οπότε θα χρειάζονταν περισσότερο από δύο εβδομάδες, διότι στο τέλος εκάστης ήταν αναγκαίο να αναπαύονται τα ζώα ολοτελώς μια μέρα. Ήταν δε αναγκασμένοι στη μακρά διαδρομή να αγοράζουν τρόφιμα γι’ αυτούς και για τα υποζύγια, ίππους και ημιόνους, αφού για να διατηρούν σύντονο τον ρυθμό της πορείας αυτά κατανάλωναν επιπλέον της βόσκησης 4,5 κιλά σιτηρών τη μέρα.[172]

Αν επιβιβάζονταν σε καράβι από την Πύνδα ως την Φαιά της Ηλείας[173] πλέοντας γύρω από την Πελοππόνησο θα σπαταλούσαν 25 μέρες.[174] Επιπλέον, έπρεπε να διαμείνουν στην Ολυμπία μέχρι την έναρξη των αγώνων περισσότερο από ένα μήνα προς εγκλιματισμόν, προπονήσεις κι αποδοχή τους από τους Ελλανοδίκες.[175] Και φυσικά, να τρέφεται ο αθλητής με ψωμί διανθισμένο με σπόρους παπαρούνας,[176] ξερά σύκα ειδικά οι δρομείς[177] και κατσικίσιο[178] ή εκλεκτό χοιρινό κρέας από ζώα μάλισα που κατανάλωναν κράνα και βελανίδια. Επίσης η δίαιτα περιλάμβανε ψάρια πελαγίσια, προφανώς για να μην έχουν λίπη.[179] Συνολικώς, είδη μάλλον απλησίαστα για τον πολύ αγροτικό και κτηνοτροφικό πληθυσμό.

Το όνομα του δρομέα, αν και είχε οικοδομηθεί ΒΑ της Αιγάνης αρχαίο ιερό του Απόλλωνα Πιεριώτη,[180] δεν ήταν άγνωστο στη Μακεδονία: υπήρχε στην Κάτω (Έδεσσα, Πέλλα, Βέροια),[181] την Άνω (επαρχία Σερβίων, Αμύνταιο, Φλώρινα),[182] τη Βισαλτία[183] και φυσικά σε όλο τον ελληνικό κόσμο πριν και μετά Χριστόν. Οπότε δεν μπορεί απ΄ αυτό να καθοριστεί ο τόπος γέννησης, καταγωγής ή ενδιαίτησής του.

Επιτύμβια επιγραφή ιατρού της ιδίας περιόδου που γράφει αυχώ δ’ εκ πατρίδος Στρυμονίδος Ηρακλείας και δευτέρας δε Δείου, δηλαδή καυχιέμαι για την (πρώτη ) πατρίδα μου, την Ηράκλεια του Στρυμώνα, και τη δεύτερη, το Δίον,[184] οδηγεί στη σκέψη ότι ήταν κοινό ή δεν σπάνιζε η αναγραφή τόσο του τόπου καταγωγής όσο και του αντίστοιχου άσκησης του επαγγέλματος. Αυτό συνέβη κατά πάσαν πιθανότητα και στην περίπτωση του Απολλόδωρου: η Αιγάνη όπου είχε γεννηθεί και διαβιούσε δεν προσφερόταν για περαιτέρω εξέλιξη όταν ανακάλυψε την δρομική του κλίση, γι’ αυτό και μετακόμισε στη Βέροια, την πιο κοντινή ελληνική πόλη στη Μακεδονία. Ελληνική, διότι το Δίον που κειτόταν σχετικά στη γειτονιά της Αιγάνης είχε επανιδρυθεί ως ρωμαϊκή αποικία πριν γεννηθεί ο Απολλόδωρος,[185] με δικό του νόμισμα[186] και νόμους οπότε δεν προσφερόταν -ο Μέγας Αλέξανδρος μάλιστα το είχε αγνοήσει όταν επιστρέφοντας νικητής από τη νότια Ελλάδα θυσίασε στον Δία αλλά τέλεσε αθλητικούς αγώνες ονόματι Ολύμπια στις Αιγές.[187] Η δε Πύνδα, πόλη κι αυτή της Πιερίας, είχε παρακμάσει αρκετά νωρίτερα,[188] γι’ αυτό το 500 μ.Χ. το όνομά της το επισκίασε το Κίτρος.[189]

Στη Βέροια, πόλη γνωστή στον αρχαίο κόσμο, υπήρχε ονομαστό Γυμνάσιο[190] -λίγο αργότερα η πόλη αποτέλεσε έδρα του Κοινού των Μακεδόνων. Επί Ρωμαιοκρατίας ο κύριος δρόμος Θεσσαλονίκης-Λάρισας, μέσω των Τεμπών, δεν ήταν ο σημερινός. Ο παλαιός περνούσε από τη Βέροια και μετά διέτρεχε την Πιερία[191] λόγω των ελωδών μάλλον εδαφών της παραθαλάσσιας πεδιάδας Θεσσαλονίκης-Ημαθίας.

Σε τι είδους αγώνα είχε ακριβώς λάβει μέρος ο Απολλόδωρος, αν τελικά είχε τρέξει; Στάδιον των 200 μ., δίαυλον των 400, δόλιχον των 5.000 μ. ή οπλιτοδρομία των 400 με ασπίδα, είναι άγνωστο. Λογικά θα έτρεχε στο στάδιο, αυτό ήταν το πιο διαφημισμένο. Ως δρομέας θα ήταν όχι πολύ ψηλός, με σώμα συμμετρικό, δυνατούς ώμους κι αυχένα, χέρια λίγο μακριά, θώρακα μικρότερο του κανονικού, σκέλη ελαφρά με ίσια κνήμη. Αν όμως ήταν οπλιτοδρόμος θα είχε δυνατούς μηρούς για να σηκώνει την ασπίδα.[192] Πάντως ήταν επαγγελματίας. Από την φημισμένη Βέροια θα ξεκινούσε ένας σημαίνων αφού επρόκειτο να λάβει μέρος σε ολυμπιακούς αγώνες αθλητής κι όχι από τον άσημο οικισμό Αιγάνη. Για τους χορηγούς του Απολλόδωρου δεν γνωρίζουμε τίποτα, διότι αν είχε έρθει πρώτος θα μνημονεύονταν κι αυτοί προς δόξαν στο επίγραμμα, όπως σε ωδή του Πινδάρου οι εξέχοντες Αλευάδες της Λάρισας για την νίκη στα Πύθια του αθλητή Ιπποκλέα από την Πέλιννα,[193] σήμερα Πετρόπορος Τρικάλων.

Για ποιο λόγο ανακοινώθηκε η Πίσα κι όχι η Ολυμπία ως τόπος αφετηρίας κατά την επιστροφή του ατυχούς δρομέα, όταν μάλιστα η πρώτη είχε καταστραφεί και ισοπεδωθεί μισή χιλιετία περίπου πριν γεννηθεί ο Αντίπατρος.[194] Απαντάται μόνον όταν συναρμοστεί με τον πάτρωνα του Αντίπατρου, τον Ρωμαίο Piso, αν εξαιρεθεί η απουσία αναφοράς της Ολυμπίας καθώς ο αθλητής δεν είχε πρωτεύσει. Ο Αντίπατρος είχε αφιερώσει σ’ αυτόν κι ορισμένα άκρως κολακευτικά ποιήματα,[195] αλλά ποιο από αυτά ήταν πρώτο χρονολογικά δεν έχει γνωσθεί. Ο Piso κολακευόταν έμμεσα στο επίγραμμα του Απολλοδώρου καθώς σύμφωνα με μια παράδοση ο βασιλέας της Πίσας μετά τον τρωικό πόλεμο, το 1300 π.Χ ίδρυσε στην Ιταλία την πόλη Πίζα,[196] οπότε κατά έναν ελευθεριάζοντα λογισμό ο ανθύπατος Piso σχετιζόταν με την Πίσα, δηλαδή με την Ελλάδα και την αθλητική, τουλάχιστον, αναγνωρισιμότητά της ξέχωρα που ένας από τους προγόνους του Ρωμαίου πάτρωνα θεωρούνταν ο θεός των ανέμων Αίολος.[197] Ήταν φανερός ο συγκερασμός ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας.

Παναθηναϊκός αμφορέας του καλλιτέχνη Ευφίλητου με παράσταση δρομέων.[198]

Σύνοψη

Το παρόν κείμενο κρίνεται ως ενδιαφέρουσα περιδιάβαση στις δεκάδες των αιώνων με τεράστια άλματα προς γεφύρωσιν των κενών. Ίσως στο μέλλον διαπιστωθεί με ανασκαφική ή άλλου είδους έρευνα ο ακριβής τόπος καταγωγής του αρχαίου δρομέα Απολλόδωρου. Αν αυτό συμβεί, θα απομείνει η προσπάθεια προσέγγισης.

Βιβλιογραφία

Aiani, https://en.wikipedia.org/wiki/Aiani
Anthologia diversorum epigrammatum: Sammlung des Maximos Planudes, Iōannēs. Laskaris, Maximus, Laurentius Francisci de Alopa, Florenz, 1494.08.11, ΕΙΣ ΚΥΝΗΓΟΥΣ, ΑΓΑΘΙΟΥ, https://www.google.gr/books/edition/Anthologia_diversorum_epigrammatum/FAbiouR1K2QC?hl=el&gbpv=1
Anthologia graeca ad fidem codicis olim palatini nunc parisini ex apography gothan edita, tomus primus… Fridericus Jacobs, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana 1813, https://archive.org/details/bub_gb_rqxBAAAAMAAJ/mode/2up
Anthologia graeca ad fidem codicis οlim palatini nunc parisini ex apography gothan edita… anotatienem criticam adiecit Fridericus Jacobs, tomus tertius et ultimus, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana, 1817, https://archive.org/details/bub_gb_Y2AGAAAAQAAJ/page/n5/mode/2up
Anthologia Graeca cum versione Latina Hugonis Grotii editae ab Jeronimo de Bosch, tomus secundus. Ulstrajecti e typographia B. Wild & J. Altheer, Utrecht MDCCXCVII (1797), https://books.google.com.sb/books?id=rUIhAQAAMAAJ&printsec=frontcover&lr=&num=20&source=gbs_book_other_versions_r&cad=2#v=onepage&q&f=false
Anthologia Graeca VII, αρ. 7, Ἀρχὴ τῶν ΕΠΙΤΥΜΒΙΩΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, 390 ΑΝΤΙΠΑΤΡΟΥ, 24/7/2024, επιμέλεια Giuseppe Frappa, http://www.poesialatina.it/_ns/Greek/testi/Anthologia/Anthologia_Graeca07.html
Anthologia Graeca, Epigram 7.389, https://anthologiagraeca.org/passages/urn:cts:greekLit:tlg7000.tlg001.ag:7.389/
Anthologia Graecorum Epigrammatum edente Io. Lascare. Florentiae per Laurentium Francisci de Alopa, 1494. In 4 pic. Esemplare sta mpato in pergamena, https://dn790000.ca.archive.org/0/items/ita-bnc-in1-00000037-001/ita-bnc-in1-00000037-001.pdf
Anthologie Grecque, premiere partie, anthologie Palatine, tome V (Livre VII, 364-748), texte etabli par Pierre Waltz, Traduit par : P. Waltz, Edouard Des Places, M. Dumitrescu, H. Le Maitre, G. Soury, Deuxieme edition, Paris 1960
Antigonus I Monophthalmus, https://en.wikipedia.org/wiki/Antigonus_I_Monophthalmus
Antipater of Thessalonica, https://en.wikipedia.org/wiki/Antipater_of_Thessalonica
Antipater of Thessalonica: Epigrams, https://www.attalus.org/poetry/antipater2.html
antipater, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Anth.+Gr.+7.390&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0473
Bacchylides, Epinicians, Diane Arnson Svarlien, Ed., Ode 9 For Automedes of Phlius Pentathlon at Nemea Date unknown, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0064%3Abook%3DEp%3Apoem%3D9
Baur Joe, What We Can Learn About Endurance Fuel From Ancient Greece, Oct 12, 2022, https://www.trailrunnermag.com/nutrition/endurance-fuel-from-ancient-greece/
Brocas -Deflassieux Laurence, Αρχαία Βέροια, μελέτη τοπογραφίας, Δήμος Βεροίας-Ε.Ι.Ε, Βέροια 1999, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/131/1/A03.005.0.pdf&ved=2ahUKEwjn34Dcz5CIAxWehv0HHfGCPCMQFnoECCIQAQ&usg=AOvVaw1z8Lf8L7eoNZqjHxecB4HJ
Christesen Paul, Olympic Victor Lists and Ancient Greek History, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS 2007, https://www.academia.edu/40217112/Olympic_Victor_Lists_and_Ancient_Greek_History
Christian Friedrich Wilhelm Jacobs, https://en.wikipedia.org/wiki/Christian_Friedrich_Wilhelm_Jacobs
Claudi Ptolemaei Geographia, Carolus Fridericus Augustus Nobbe, tom. II, Lipsiae 1845, σσ. 195, 211-212, https://archive.org/details/claudiiptolemaei02ptol/page/212/mode/2up?view=theater
Dagger (mark), https://en.wikipedia.org/wiki/Dagger_(mark)
Engels Donald, Ο Μέγας Αλέξανδρος και τη διοικητική μέριμνα του μακεδονικού στρατού, ΔΕΚ/ΓΕΣ, Αθήνα 1986, σσ. 28, 30-31, 33,45
Epigrammatum graecorum libri VII, annotationibus Joannis Brodaei Turonensis, Froben, Basileae MDXLIX [1549], https://books.google.gr/books?id=9ph_RtmBlEkC&hl=el&source=gbs_navlinks_s
Euphiletos Painter Panathenaic prize amphora, https://en.wikipedia.org/wiki/Euphiletos_Painter_Panathenaic_prize_amphora
File:Cod. Pal. graec. 23, Anthologia Palatina, 5r.jpg, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cod._Pal._graec._23,_Anthologia_Palatina,_5r.jpg
From weapon of war to Olympic sport: A glance at javelin throw’s history, https://olympics.com/en/news/javelin-throw-history
Greece 1: 100,00, Lárisa, GSGS (Series); 4439. 1st ed. Lambert conical orthomorphic spheroid Bessel proj. Prime meridians: Greenwich and Athens. “Reproduced from M.D.R. 610/9073.” [London]: War Office 1944, http://digitalarchive.mcmaster.ca/islandora/object/macrepo%3A23916
Greece 1:250,000, GSGS (Series); 4410. 1st ed. Army/Air. Prime meridians: Greenwich and Athens.. “Reproduced from M.D.R. 630/9408 dated 1944.” [London]: War Office 1945, http://digitalarchive.mcmaster.ca/islandora/object/macrepo%3A22648
Greek Anthology, Volume I, W. R. Paton, Ed., Anth. Gr. 6.57, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Anth.+Gr.+6.57&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0472
Greek Anthology, Volume II, W. R. Paton, Ed., antipater, Anth. Gr. 7.390, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Anth.+Gr.+7.390&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0473
HARRI H. A., NUTRITION AND PHYSICAL PERFORMANCE, The diet of Greek athletes, 1966, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/08DBEBBCA3D04EA48F75D8813E1D8B60/S0029665166000235a.pdf/the-diet-of-greek-athletes.pdf
Hermes ho logios, 1. Juli 1811, σ. 201-202, https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=lgh&datum=18110701&seite=1&zoom=33
Hieroclis Synecdemus: accedunt fragmenta apud Constantinum Porphyrogennetum servata et nomina vrbium mutat, in aedibus B.G. Teubneri, Lipsiae 1893, σ. 69, https://books.google.gr/books?id=HIITK93F54wC&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false
hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi terra religio tradidit, Gaius Plinius Secundus, Naturalis Historia, 145.8-9, https://latin.packhum.org/cit/PlinSen/Nat/2.143#167
https://books.google.gr/books?id=21ZPAAAAcAAJ&pg=PT1025#v=onepage&q=%CE%91%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CF%82&f=false
Jean Brodeau, https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean_Brodeau
Joseph Justus Scaliger, https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Justus_Scaliger
Karpozilos Apostolos -Fatouros Georgios, The Letters Of Theodoros Hyrtakenos, Greek text, translation, and commentary, Ioannina 2017, https://archive.org/details/karpozilos-fatouros-the-letters-of-theodoros-hyrtakenos/Karpozilos%20-%20Fatouros%2C%20The%20Letters%20of%20Theodoros%20Hyrtakenos/page/n63/mode/2up?q=%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CE%B1%CE%BD%CE%AD%CE%B7%CF%82
LacusCurtius • Pliny the Elder’s Natural History -Book 4, https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Pliny_the_Elder/4*.html
Le mont Olympe et l’ Acarnanie: Exploration des ces deux regions, avec l’ etude de leurs antiquites, de leurs populations anciennes et modernes, de leur geographie et de leur histoire/ouvrage accompagne de planches par L. Heuzey… Publie sous les auspices du Ministere de l’ instruction publique et du Ministere d’ etat. Paris 1860, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/e/6/c/metadata-71-0000041.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1
Leake William, Travels in Northern Greece, v. 3, London 1835, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/a/b/metadata-01-0000438.tkl
List of ancient Olympic victors, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ancient_Olympic_victors
Lucius Calpurnius Piso Caesoninus (consul 15 BC), https://en.wikipedia.org/wiki/Lucius_Calpurnius_Piso_Caesoninus_(consul_15_BC)
Dium. Gallienus AD 253-268, https://www.coinarchives.com/a/lotviewer.php?LotID=2374239&AucID=5843&Lot=194&Val=e243c2a2270fdc5a83a93d89d27b4d63
Miller Conrad, Itineraria Romana. Römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana, Strecker & Schröder, Stuttgart 1916, σσ. 573-576, https://archive.org/details/itinerariaromana00mill
Mission Archeologique de Macedoine par Léon Heuzey,… et H. Daumet… ouvrage accompagné de planches publié sous les auspices du ministère de l’Instruction publique . Texte, Librairie de Firmin-Didot et C, Paris 1876, https://archive.org/details/missionarcheologiquedemacedoine/mode/2up
Modelling Mediterranean ancient sailing routes, https://www.ancientportsantiques.com/ancient-sailing/modelling-mediterranean-ancient-sailing-routes/
Pape Johann Georg Wilhelm, Wörterbuch der griechischen Eigennamen (Jrd ed., rev. by Gustav Eduard Benseler, 2 Vols.; Braunschweig: F. Vieweg, 1911
Pape Wilhelm & Benseler Gustav Eduard, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, Dritter Band A-K, Braunschweig F. Vieweg, 1884, https://archive.org/details/wrterbuchdergr01papeuoft/mode/2up
Perseus version history, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/help/versions.jsp
Pisa, Greece, https://en.wikipedia.org/wiki/Pisa,_Greece
Pisa, Greece, https://en.wikipedia.org/wiki/Pisa,_Greece#References
Plassart André, “Inscriptions de Delphes, la liste des Théorodoques”, Bulletin de Correspondance Hellénique Année 1921, 45 pp. 1-85, https://www.persee.fr/doc/bch_0007-4217_1921_num_45_1_3046
Pythian 10, ΙΠΠΟΚΛΕΙ ΘΕΣΣΑΛΩι ΠΑΙΔΙ ΔΙΑΥΛΟΔΡΟΜΩ, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A01.0161%3Abook%3DP.%3Apoem%3D10
Sanjak of Tirhala, https://en.wikipedia.org/wiki/Sanjak_of_Tirhala
Sanskrit Dictionary, ejat, https://sanskritdictionary.com/?q=ejat%22&lang=sans&iencoding=iast&action=Search
Statue of Apollodoros, Aiani, https://en.mapy.cz/zakladni?source=osm&id=1161540444&x=21.8194534&y=40.1643695&z=19
Stefanus of Byzantium, Ethnika, § B164.25, https://topostext.org/work/241
STEPHANI BYZANTII, ΕΘΝΙΚΩΝ QUAE SYPERSUNT. EDIDIT ANTONIUS WESTERMANN, LITT. GRAEC. ET ROM. IN UNIV. LIPS. P.P.O., LIPSIAE, SUMTIBUS ET TYPIS B. G. TEUBNERI. MDCCCXXXIX, https://xaravgilykoy.wordpress.com/wp-content/uploads/2013/08/stephani_byzantii_ethnikceb5c28dn_quae_supersu.pdf
Steven Ross Murray, William A. Sands, Nathan A. Keck, and Douglas A. O’Roark, Recreating the Ancient Greek Javelin Throw: How Far Was the Javelin Thrown?, https://www.academia.edu/1406230/Efficacy_of_the_Ankyle_in_Increasing_the_Distance_of_the_Ancient_Greek_Javelin_Throw
Strabo, Geography, Strab. 7.fragments, 5, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0198:book=7:chapter=fragments&highlight=tempe
Suidas, Διάλογος Στεφάνου τοῦ Μελάνου βιβλιοπώλης καὶ φιλομαθής, impensa & dexteritate D. Demetrii Chalcondyli Ioannis Bissoli, Benedicti Mangiis Carpensium, 1499, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k59474t/f1.item
Tataki Argyro, Ancient Beroea, Prosopography and Society, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 8, μετάφραση David Hardy, RESEARCH CENTRE FOR GREEK AND ROMAN ANTIQUITY -NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION, Athens 1988, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/7473/2/A01.008.0.pdf&ved=2ahUKEwiysvCombaIAxWEBdsEHTkHC1sQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw1xW3zmHAlK26O54Ih97Nnw
Tempe girt by her belts of greenwood ever impending, C. Valerius Catullus, Carmina, Marriage of Peleus and Thetis, Catul. 64, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0005%3Apoem%3D64
Tempi, https://themountolympus.com/tempi/
The Greek Anthology. with an English Translation by. W. R. Paton. in five volumes. II, London: William Heinemann. New York G.P. Putnam’s sons MCMXIX. First Printed 1917. Reprinted 1919, https://archive.org/details/greekanthology02newyuoft/mode/2up
Travels in Epirus, Albania, Macedonia, and Thessaly by F.C.H.L. Pouqueville (London: Printed for Sir Richard Phillips and Co, 1820), http://www.promacedonia.org/en/fp/fp_15.html
Universitätsbibliothek Heidelberg, Cod. Pal. graec. 23, Anthologia Palatina – Konstantinopel, Mitte 10. Jh. Bibliotheca Palatina-digital, https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpgraec23/0001/image,info
William Roger Paton, https://en.wikipedia.org/wiki/William_Roger_Paton
Xyston, https://en.wikipedia.org/wiki/Xyston
Α Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Abaeus-Dysponteus, vol. I, London, John Murray 1880, https://books.google.gr/books?id=0DIGAAAAQAAJ&pg=PA202&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης (26 Οκτωβρίου), https://www.inanthermi.gr/agiosdimitrios/
Αιγάνη Λάρισας, 17/8/2014 Facebook, https://www.facebook.com/541645005923065/photos/pb.100057590794351.-2207520000/668113579942873/?type=3
ΑΙΓΑΝΗ, https://pirgetos.com/%ce%b7-%ce%b1%ce%b9%ce%b3%ce%ac%ce%bd%ce%b7-%ce%b5%ce%af%ce%bd%ce%b1%ce%b9-%ce%ad%ce%bd%ce%b1-%cf%87%cf%89%cf%81%ce%b9%cf%8c-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b8%ce%b5%cf%83%cf%83%ce%b1%ce%bb%ce%af%ce%b1%cf%82/
αιγίδα, https://lsj.gr/wiki/%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CE%AF%CE%B4%CE%B1
ΑΙΣΧΥΛΟΣ Χοηφόροι, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=130
Αναστασίου Τάσος, «Η Αιγάνη στον κώδικα του Πλαταμώνος Αμβροσίου (1877-1900)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 76 (2019) 189-192
Αναστασίου Τάσος, «Ιστορικά στοιχεία για την Αιγάνη της Λάρισας (1506-1570)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 285-288
Αναστασίου Τάσος, «Ο Αιγανιώτης αγωνιστής Στέργιος Αργυρίου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 66 (2014) 75-80
Αναστασίου Τάσος, «Ο εκλογικός κατάλογος του έτους 1882 και το μητρώο αρρένων της Αιγάνης Λάρισας (1815-1900)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 77 (2020) 267-272
Αναστασίου Τάσος, Η ανέγερση του ναού του γενεσίου της Θεοτόκου στην Αιγάνη της Λάρισας (1888), https://www.thessaliko.gr/pages/065_187-192.pdf
Ανθολογία του Πλανούδη, Κωνσταντινούπολη 1290, Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Gr. Z. 481 (=863), https://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?id=oai%3A206.197.121%3A18%3AVE0049%3ACSTOR.240.10191&mode=all&teca=marciana
Αραβαντινός Σπ., Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή συγγραφείσα επί τη βάσει ανεκδότου έργου του Παναγιώτου Αραβαντινού, εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Σπυρίδωνος Κουσουλίνου, εν Αθήναις 1895, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/f/a/9/metadata-181-0000131.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1
Αρχαία Πύδνα, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%A0%CF%8D%CE%B4%CE%BD%CE%B1
Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, 2012, http://odysseus.culture.gr/h/1/ghjsp?obj_id=3386
Γεωγραφία Νεωτερική, ερανισθείσα από διάφορους Συγγραφείς παρά Δανιήλ ιερομονάχου κ΄ Γρηγορίου ιεροδιακόνου των Δημητριέων, τ. Α΄, Εν Βιέννη παρά Θωμά τω Τράττνερν 1791, http://onassislibrary.gr/uploads/mediaem/documents/01242.pdf
Γουναροπούλου Λ. -Χατζόπουλος Μ. Β., Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας (Μεταξύ του Βερμίου όρους και του Αξιού ποταμού): Τεύχος Α΄ επιγραφές Βέροιας, Υπουργείο Πολιτισμού-Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1998, file:///C:/Users/%CE%91%CE%B8%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82/Downloads/A002.0.pdf
Γρηγορίου Αλέξανδρος, ΔΗΜΗΤΡΑ Α. ΧΡΙΣΤΑΚΗ-ΓΡΕΚΑ: «Η τελευταία Κυρία του Παπαπουλίου», 4/9/2015, https://www.eleftheria.gr/m/%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B1/item/30221.html
Γυμναστικός (Φιλόστρατος), https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CF%85%CE%BC%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_(%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CF%8C%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82)
Δαλαμπύρας Στέφανος, “Ο Νερόμυλος της Ολυμπιώτισσας στην Αιγάνη της Λάρισας”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 44 (2003) 324-329
Δήμιτσας Μαργαρίτης, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις : Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αδελφοί Περρή, Αθήναι 1896, https://anemi.lib.uoc.gr/…/4/5/7/metadata-141-0000331.tkl
Δικαιοφύλαξ Βασίλειος, Ποιήματα Βακχυλίδου του Κείου μεταφρασθέντα, εκ του τυπογραφείου Μιχαήλ Σαλίβερου, εν Αθήναις, 1899
ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ, ΠΕΡΙΟΧΗ : ΚΑΤΩ ΟΛΥΜΠΟΣ (GR 1420001), ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1996, Ειδικός συντονισμός Εύας Παπαστεριάδου (Χλωρίδα, Βλάστηση), https://olympus.noblogs.org/files/2019/07/1996-%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CE%9A%CE%AC%CF%84%CF%89-%CE%8C%CE%BB%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%82-%CE%A4%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7.pdf
Ερμής ο Λόγιος τη Ι. Ιουλίου 1811, σ. 201-202, https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=lgh&datum=18110701&seite=1&zoom=33
Εφημερίς της κυβερνήσεως της ελληνικής δημοκρατίας, 244Α (4-12-1997), https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/1997/fek_244a_1997.pdf
Εφημερίς της κυβερνήσεως της ελληνικής δημοκρατίας, 87Α (7-6-2010, https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/2010/fek_87a_2010.pdf
Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, 126Α (2-4-1883), https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/1883/fek_126a_1883.pdf
Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, 262Α (31-8-1912), https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/1912/fek_262a_1912.pdf
Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, 337Α (31-10-1912, https://www.et.gr/api/DownloadFeksApi/?fek_pdf=19120100337
Εφημερίς της κυβερνήσεως, Ελληνική Πολιτεία 5Α (14-1-1944), https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/1944/fek_5a_1944.pdf
Εφημερίς της κυβερνήσεως, Ελληνική Πολιτεία, 65Α (24-3-1943), https://www.eetaa.gr/eetaa/metaboles/fek/1943/fek_65a_1943.pdf
Ζδάνης Νίκος μετάφραση, Ανώνυμος, «Η Θεσσαλία το 1824 με το βλέμμα ενός Γερμανού», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 97-112
Ησυχιου Λεξικον, http://www.projethomere.com/travaux/bibliotheque_homere/lexiko_alexandrinos.htm#google_vignette
Θεοχάρης Δημήτριος, Έμμετρες επιγραφές Πιερίας: από τα αρχαϊκά χρόνια μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=44405&lang=el
Ι. Μ. Λαρίσης και Τυρνάβου, Αρχιερατικές περιφέρειες -ενορίες, https://imlarisis.gr/home/imlt/%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%b5%cf%81%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%b5%cf%83-%cf%80%ce%b5%cf%81%ce%b9%cf%86%ce%b5%cf%81%ce%b5%ce%b9%ce%b5%cf%83-%ce%b5%ce%bd%ce%bf%cf%81%ce%b9%ce%b5%cf%83/
Ιανός Λάσκαρις, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CF%82_%CE%9B%CE%AC%CF%83%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%82
Καζάκης Φοίβος, «Ένας σουλτανικός τίτλος κυριότητας κτημάτων κληρονόμων του Ρεσίτ Μουσταφά πασά στις περιοχές της Ελασσόνας και της Πιερίας» , Θεσσαλικό Ημερολόγιο 50 (2006) 335-341
Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ., Αιανή Κοζάνης, Αρχαιολογικός οδηγός, Νομαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1989, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3386
Καψάλης Γ.Δ., «Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4, Πυρσός, Αθήναι 1928
Κεφαλίδου-Καζαντζή Ευρυδίκη, «Ο αθλητισμός στην αρχαία Μακεδονία», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, σσ. 197-208
Κιτρινιάρης Κωνσταντίνος, Φιλοστράτου Γυμναστικός, Α΄. το κείμενο Β΄ …ερμηνεία… Πέτρος Πατσιλινάκος, Αθήναι 1961
Λαζανάς Βασίλης, Τα αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα (Ολόκληρο το πέμπτο V βιβλίο της ελληνικής ή παλατινής ανθολογίας), Προλεγόμενα, αρχαίο κείμενο, έμμετρη μετάφραση, σχόλια, βιογραφικά στοιχεία των ποιητών, Στ. Τσαπέτας, Αθήνα 1989
Λεξικό Liddell Scott Κωνσταντινίδου, https://myria.math.aegean.gr/lds/web/view.php
Λεξικόν Σούδα (Σουΐδα),τ. Α΄, Γεωργιάδης-Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Αθήνα χ.χ.
Λεξικόν Σουϊδα, χ αιών μ.Χ, Η Σούδα, http://users.ntua.gr/dimour/ilias_odysseia/Lexiko/souida.html
Λεξικόν του Φωτίου: Χειρόγραφον αρ. 95 Μονής Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας Δ. Μακεδονίας, https://search.lib.auth.gr/Record/psifiothiki-130593?sid=22880651
Λεξικόν των αρχαίων κυρίων ονομάτων της μυθολογίας, ιστορίας και γεωγραφίας … μεταφρασθέν υπό Νικολάου Λωρέντη, Εν Βιέννη, εκ της τυπογραφίας Αντωνίου Μπένκου 1837, σ. 55, 249 https://books.google.co.uk/books?id=MfWJ_ZDaq3wC&pg=PA243&lpg=PA243&dq=%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1,+%CE%A0%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%BD%CE%BD%CE%B1&source=bl&ots=eW0N4zelCl&sig=cRXr7l4_Gm_JU5iSu73au1IDyQQ&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%CE%B2%CE%AD%CF%81%CE%BF%CE%B9%CE%B1&f=false
Μάλλιος Γιώργος, Μακεδόνων Άθλα. Οι Μακεδόνες στους Ολυμπιακούς και άλλους Πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες κατά την αρχαιότητα. Macedonon Athla. (Macedonian) Olympic Winners and Victors in Panhellenic Games of Ancient Greece, Παμμακεδονική συνομοσπονδία Αθηνών, επιμέλεια Α.Ε., Αθήνα 2004
Μάξιμος Πλανούδης, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CE%BE%CE%B9%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CE%A0%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CE%B4%CE%B7%CF%82
Μπασλής Γιάννης, “Η επιγραφή στον Άγιο Γεώργιο του Πυργετού”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 50 (2006) 267-269
Μπασλής Γιάννης, «Η αμπελοκαλλιέργεια στην Κρανιά του Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 73 (2018) 80-94
Μπασλής Γιάννης, «Μια σύντομη περιδιάβαση στην ιστορία των χωριών του Κάτω Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 57 (2010) 309-317
Μπασλής Γιάννης, «Τα τοπωνύμια της Κρανιάς Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 289-304
Μπασλής Γιάννης, «Το γλωσσικό ιδίωμα του Κάτω Ολύμπου. Η μορφολογία του ονόματος» , Η Λάρισα, όψεις της ιστορίας της περιοχής, Πρακτικά 4^ου συνεδρίου λαρισαϊκών σπουδών, Λάρισα 12-13 Απριλίου 1997, Λάρισα 2002, σσ. 317-330
Νάνος Λάζαρος, «Ανοιχτή επιστολή προς τον δήμαρχο Αιανής», Γραμμή 7^η Απριλίου 2004
Ξενοφών, Ἑλληνικά 5, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=32&page=51
Ξενοφών, Κυνηγετικός, https://el.wikisource.org/wiki/%CE%9A%CF%85%CE%BD%CE%B7%CE%B3%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82
Ξυλεία /Ξύλο Ὀγκος → Βάρος, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage
Οικογένεια Μεταξά, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%B1_%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AC
Οικονομίδης Κυριάκος, Κατοχή: Η γαλαρία Τεμπών το 1943, http://www.karya-olympou.gr/index.php/istorika/stoixeia-istorias/neotera-xronia/269-katoxi-i-galaria-tempon-to-1943
ΟΜΗΡΟΣ Ἰλιάς (2.527-2.590), https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=158&page=19
ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ –Β-, http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/il02.htm
ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ -δ-, http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/od04.htm
ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ -ι-, http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/od09.htm
Όρη Κάτω Όλυμπος και Όσσα, Τέμπη και Δέλτα Πηνειού, https://filotis.itia.ntua.gr/biotopes/c/A00010042/
Παλατινή Ανθολογία, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AE_%CE%91%CE%BD%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1
Παναγιωτόπουλος Βασίλης -Δημητρόπουλος Δημήτρης -Μιχαηλάρης Παναγιώτης (επιμ.), Αρχείο Αλή Πασά Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, τ. Β΄, Αθήνα 2010
Παπαθανασίου Ευάγγελος, «Το Καστρί στη θέση «Καστρί-Λουτρό» βορείως Μεσαγκάλων και η περιοχή του: μερικές σκέψεις και παρατηρήσεις», Άγιος Δημήτριος Στομίου, ιστορία -τέχνη- ιστορική γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λάρισας, Λάρισα 2010, σσ. 271-314
Πίσος, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AF%CF%83%CE%BF%CF%82
Ριζάκης Θανάσης –Τουράτσογλου Γ., Επιγραφές Άνω Μακεδονίας: Ελίμεια, Εορδαία, Νότια Λυγκηστίς, Ορεστίς: τόμος Α΄ κατάλογος επιγραφών, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1985, http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/148/1/A02.001.0.pdf
Σαλακίδης Γεώργιος, Πόλη και Καζάς: το Yenisehir (Λάρισα) στα μέσα του 17ου αιώνα με βάση τα ιεροδικαστικά έγγραφα των ετών 1060- 1062 (1650-1652), διδακτορική διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας 2002, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/14259
Σαλακίδης Γεώργιος-Θεοχαρίδης Ιωάννης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15^ο αιώνα, το ανέκδοτο οθωμανικό κατάστιχο του 1485, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2014
Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974
Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Οι Λαζαρίνες, Θεσσαλονίκη 1973
Σπανός Βασ., Ένα ανέκδοτο σιγίλιο για την Μονή της Ολυμπιώτισσας, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 43 (2003) 17-26
Σπανός Κώστας, «Λεηλασίες και αυθαιρεσίες των Οθωμανών στη Θεσσαλία», Από το 1821 ως τη Θεσσαλία, μια επανάσταση δρόμος: δάνεια και κληρονομιές, Λάρισα, 19, 20 και 21 Νοεμβρίου 2021, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, σσ. 35-36, https://pdethess1821.sites.sch.gr/wp-content/uploads/2022/12/praktika.pdf
Στάδιο (άθλημα), https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CE%BF_(%CE%AC%CE%B8%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1)
Σταματοπούλου Βασιλική, “Πολυτελής ιπποσκευή από τη Μακεδονία”, Άλογα και άμαξες στον αρχαίο κόσμο, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Ορεστιάδα 30 Σεπτεμβρίου 2006, Υπουργείο πολιτισμού και τουρισμού, Ορεστιάδα 2010, σσ. 231-249, https://www.mikridoxipara-zoni.gr/publications/PDF/HorsesAndWagons.pdf
Στεργιούλης Χαράλαμπος, Ο Πλαταμώνας, η επισκοπή Πλαταμώνος και η ιστορία τους, 2019, https://online.anyflip.com/qjml/vmui/mobile/
Στέφανος ο Βυζάντιος, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AD%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%82
Στέφανος περί πόλεων. Stephanus De urbibus, Venetiis : Apud Aldum Romanum, mense Ianuario 1502, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ien.35552000252543&seq=1
Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, τ. Α΄, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, https://anemi.lib.uoc.gr/search/?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=10&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&display_help=0&offset=1&search_coll[metadata]=1&&stored_cclquery=creator%3D%28%CE%A3%CF%87%CE%B9%CE%BD%CE%AC%CF%82%2C+%CE%9D%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%82+%CE%98.%2C%29&skin=&rss=0&show_form=&export_method=none&display_mode=detail&ioffset=1&offset=4&number=1&keep_number=10&old_offset=1&search_help=detail
Τόποι εμφάνισης του είδους “Acer opalus – hyrcanum”, https://filotis.itia.ntua.gr/species/d/760/
Τουλουμάκος Ιωάννης, “Έλληνες κι Ρωμαίοι: αντίθεση και προσαρμογή των Ελλήνων στη ρωμαϊκή κυριαρχία”, ΙΕΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, σσ. 560-581
Τρυπάνης Κωνσταντίνος, “Η ελληνική ποίηση από τα χρόνια του Αυγούστου ως τον Μ. Κωνσταντίνο (30 π.Χ. -330 μ.Χ.)”, ΙΕΕ τ. ΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, σσ. 428-429
Τσιάφης Δημήτριος, Ιερά και λατρείες της Κάτω Μακεδονίας (Πιερία, Βοττιαία, Αλμωπία), τ. Α΄, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2017, https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=42119&lang=el
Υπουργείον εσωτερικών, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός, Απογραφή της 15-16 Απριλίου 1889, μέρος Β΄, Πίνακες Α΄, Εν Αθήναις εκ του εθνικού τυπογραφείου και λιθογραφείου1890, http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00002.pdf
Υπουργείον των Εσωτερικών, Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, τ. Α΄, Εν Αθήναις εκ των Εθνικού Τυπογραφείου 1909, http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00004.pdf
Φειά, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B5%CE%B9%CE%AC
Φώτιος, Λέξεων συναγωγή κατά στοιχείον, πρώτος τόμος Α-Δ, Κάκτος, Αθήνα 2004
Χάρτης του Κάτω Ολύμπου, https://www.topoguide.gr/mountains/thessaly/advs_kato_olymbos/kato_olymbos_map.php
Χιονίδης Γιώργος, «Οι ιστορικές σχέσεις της Βέροιας με την περιοχή Κοζάνης, κυρίως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας» Η Κοζάνη και η περιοχή της, ιστορία-πολιτισμός, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1997, σσ. 601-634

Σημειώσεις

[1] Ανθολογία του Πλανούδη, Κωνσταντινούπολη 1290, Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Gr. Z. 481 (=863), Carta: 92r, https://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?id=oai%3A193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3ACSTOR.240.10191&mode=all&teca=marciana

[2] Anthologia Graecorum Epigrammatum edente Io. Lascare. Florentiae per Laurentium Francisci de Alopa, 1494. In 4 pic. Esemplare sta mpato in pergamena, σ. 252-253

[3] Ιανός Λάσκαρις, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CF%82_%CE%9B%CE%AC%CF%83%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%82

[4] Codex Palatinus N. 23, Τω επιΓραμμάτων τάδε ένεστιν. Εν τήδε τη βίβλω των επιγραμμάτων, Universitätsbibliothek Heidelberg, Cod. Pal. graec. 23, Anthologia Palatina – Konstantinopel, Mitte 10. Jh. Bibliotheca Palatina-digital, p. 264, https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpgraec23/0292/image

[5] Codex Palatinus N. 23, Τω επιΓραμμάτων τάδε ένεστιν. ό.π. και Anthologia Graeca, Epigram 7.389, https://anthologiagraeca.org/passages/urn:cts:greekLit:tlg7000.tlg001.ag:7.389/

[6] Epigrammatum graecorum libri VII, annotationibus Joannis Brodaei Turonensis Froben, Basileae MDXLIX [1549], σ. 292-293

[7] Biographie universelle ancienne et moderne Voir l’entité sur Wikidata, Tome 5, Michaud, Paris 1843, σ. 588, https://fr.wikisource.org/wiki/Livre:Michaud_-_Biographie_universelle_ancienne_et_moderne_-_1843_-_Tome_5.djvu

[8] Jean Brodeau, https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean_Brodeau

[9] Epigrammatum graecorum libri VII, annotationibus Joannis Brodaei, ό.π., σ. 299

[10] Στέφανος περί πόλεων. Stephanus De urbibus, Venetiis : Apud Aldum Romanum, mense Ianuario 1502, p. #16 και # 45, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ien.35552000252543&seq=45

[11] Στέφανος ο Βυζάντιος, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AD%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%82

[12] Ριζάκης, σσ. επιγραφές 109, 147, 186, σσ. 105-106, 136, 168-169

[13] Joseph Justus Scaliger, https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Justus_Scaliger

[14] Anthologia graeca ad fidem codicis οlim palatini nunc parisini ex apography gothan edita… anotatienem criticam adiecit Fridericus Jacobs, tomus tertius et ultimus, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana, 1817

[15] Christian Friedrich Wilhelm Jacobs, https://en.wikipedia.org/wiki/Christian_Friedrich_Wilhelm_Jacobs

[16] Anthologia graeca ad fidem codicis οlim palatini nunc parisini… Dyckiana 1817, ό.π., σσ. 305, 311

[17] Anthologia graeca ad fidem codicis olim palatini nunc parisini ex apography gothan edita, tomus primus… Fridericus Jacobs, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana 1813, σ. 41, στίχοι 85, 94

[18] Anthologia Graeca cum versione Latina Hugonis Grotii editae ab Jeronimo de Bosch, tomus secundus. Ulstrajecti e typographia B. Wild & J. Altheer, Utrecht MDCCXCVII (1797), σ. 80. Τα έντονα γράμματα είναι δικά μου

[19] Anthologia graeca ad fidem codicis : dim palatini nunc parisini ex apography gothan edita tomus tertius et ultimus, Lipsiae 1817, p. 310-311

[20] Όπως π.χ. των Pape Wilhelm & Benseler Gustav Eduard, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, Dritter Band A-K, Braunschweig F. Vieweg, 1884, σσ. 27, 29

[21] William Roger Paton, https://en.wikipedia.org/wiki/William_Roger_Paton

[22] The Greek Anthology. with an English Translation by. W. R. Paton. in five volumes. II, London: William Heinemann. New York G.P. Putnam’s sons MCMXIX. First Printed 1917. Reprinted 1919, σσ. 208-209, https://archive.org/details/greekanthology02newyuoft/page/118/mode/2up

[23] Anthologie Grecque, premiere partie, anthologie Palatine, tome V (Livre VII, 364-748), texte etabli par Pierre Waltz, Traduit par: P. Waltz, Edouard Des Places, M. Dumitrescu, H. Le Maitre, G. Soury, Deuxieme edition, Paris 1960, σ.19

[24] Λαζανάς Βασίλης, Τα αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα (Ολόκληρο το πέμπτο V βιβλίο της ελληνικής ή παλατινής ανθολογίας), Προλεγόμενα, αρχαίο κείμενο, έμμετρη μετάφραση, σχόλια, βιογραφικά στοιχεία των ποιητών, Στ. Τσαπέτας, Αθήνα 1989, σ. 253

[25] Paton W, The Greek Anthology, Vol.3, 1916, https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.103641/page/75/mode/2up

[26] Epigrammatum Graecorum libri VII, annotationieus Ioannis Brodaei, Froben, Basileae MDXLIX [1549], σσ. 45-46, https://books.google.gr/books?id=9ph_RtmBlEkC&hl=el&source=gbs_navlinks_s

[27] Γουναροπούλου Λ.-Χατζόπουλος Μ., Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας (Μεταξύ του Βερμίου όρους και του Αξιού ποταμού), Τεύχος Α΄ επιγραφές Βέροιας, Υπουργείο Πολιτισμού-Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1998, σ. 29

[28] Dagger (mark), https://en.wikipedia.org/wiki/Dagger_(mark)

[29] Anthologie Grecque, premiere partie, anthologie Palatine, tome V, ό.π.

[30] Tataki Argyro, Ancient Beroea, Prosopography and Society, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 8, μετάφραση David Hardy, RESEARCH CENTRE FOR GREEK AND ROMAN ANTIQUITY -NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION, Athens 1988

[31] Αλεξίου Γιώργος, «Απολλόδωρος: Ικανότατος δρομέας απο την Ημαθία», Μακεδονική Ζωή 325 (Ιούνιος 1993) 44

[32] Συμεωνίδης Χαράλαμπος, Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, τ. Α΄, Κέντρο Μελετών Ι.Μ. Κύκκου, Αλτιντζής, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 218

[33] Pape Johann Georg Wilhelm, Wörterbuch der griechischen Eigennamen (Jrd ed., rev. by Gustav Eduard Benseler, 2 Vols.; Braunschweig: F. Vieweg, 1911, 1, 27, 29

[34] Pape Wilhelm & Benseler Gustav Eduard, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, 1884, ό.π.

[35] Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, τ. Α΄, ό.π., σ. 217

[36] Anthologia Graeca VII, αρ. 7, Ἀρχὴ τῶν ΕΠΙΤΥΜΒΙΩΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, 390 ΑΝΤΙΠΑΤΡΟΥ, 24/7/2024, επιμέλεια Giuseppe Frappa, http://www.poesialatina.it/_ns/Greek/testi/Anthologia/Anthologia_Graeca07.html

[37] Heuzey Léon, Mission Archeologique de Macedoine… et H. Daumet… ouvrage accompagné de planches publié sous les auspices du ministère de l’Instruction publique . Texte, Librairie de Firmin-Didot et C, Paris 1876, planchet 22

[38] Leake William, Travels in Northern Greece, v. 3, London 1835, p.392

[39] Heuzey Léon, Mission Archeologique de Macedoine…ό.π., σ. 285

[40] STEPHANI BYZANTII, ΕΘΝΙΚΩΝ QUAE SYPERSUNT. EDIDIT ANTONIUS WESTERMANN, LITT. GRAEC. ET ROM. IN UNIV. LIPS. P.P.O., LIPSIAE, SUMTIBUS ET TYPIS B. G. TEUBNERI. MDCCCXXXIX, σ. 18

[41] Paton Greek W. R, Anthology, Volume II, antipater, Anth. Gr. 7.390, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Anth.+Gr.+7.390&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0473

[42] Perseus version history, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/help/versions.jsp

[43] Antipater of Thessalonica: Epigrams, [7.390], https://www.attalus.org/poetry/antipater2.html#7.185

[44] Aiani, https://en.wikipedia.org/wiki/Aiani

[45] Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, 2012, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3386

[46] Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ., Αιανή Κοζάνης, Αρχαιολογικός οδηγός, Νομαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 16, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3386

[47] Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, ό.π.

[48] Statue of Apollodoros, Aiani, https://en.mapy.cz/zakladni?source=osm&id=1161540444&x=21.8194534&y=40.1643695&z=19

[49] Plassart André, “Inscriptions de Delphes, la liste des Théorodoques”, Bulletin de Correspondance Hellénique Année 1921, 45 pp. 1-85, p. 18, ΙΙΙ 75, εν Αἰανέαι Ἀγορα, https://www.persee.fr/doc/bch_0007-4217_1921_num_45_1_3046

[50] Ριζάκης Θανάσης -Τουράτσογλου Γ., Επιγραφές Άνω Μακεδονίας: Ελίμεια, Εορδαία, Νότια Λυγκηστίς, Ορεστίς: τόμος Αʼ κατάλογος επιγραφών, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1985, σσ. 31-32 αρ. 15 και 58-59 αρ. 47

[51] Stefanus of Byzantium, Ethnika, § B164.25, https://topostext.org/work/241

[52] Χιονίδης Γιώργος, «Οι ιστορικές σχέσεις της Βέροιας με την περιοχή Κοζάνης, κυρίως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας» Η Κοζάνη και η περιοχή της, ιστορία-πολιτισμός, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1997, σσ. 601-634, σ. 631

[53] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Οι Λαζαρίνες, Θεσσαλονίκη 1973, σσ, 94, 98,112, 120

[54] Παναγιωτόπουλος Βασίλης -Δημητρόπουλος Δημήτρης -Μιχαηλάρης Παναγιώτης (επιμ.), Αρχείο Αλή Πασά Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 2010, τ. Α΄, σσ. 154-155

[55] Ριζάκης-Τουράτσογλου, Επιγραφές, ό.π., σσ. 41-42 αρ. 25 και 58-59 αρ. 47 και 66 αρ. 56 και σ. 49 αρ. 35

[56] Ξενοφών, Ἑλληνικά 5.2.38 και 5.2.41, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=32&page=58

[57] Καψάλης Γ.Δ., «Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4, Πυρσός, Αθήναι 1928, σσ. 851-853 και Antigonus I Monophthalmus, https://en.wikipedia.org/wiki/Antigonus_I_Monophthalmus

[58] Ερμής ο Λόγιος τη Ι. Ιουλίου 1811, σ. 201-202

[59] Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Αιανή Κοζάνης, Αρχαιολογικός οδηγός, ό.π. και της ιδίας Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, ό.π.

[60] Κεφαλίδου-Καζαντζή Ευρυδίκη, «Ο αθλητισμός στην αρχαία Μακεδονία», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, σσ. 197-208, σ. 201

[61] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

[62] Λαζανάς Βασίλης, Τα αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα, ό.π,, σ. 253

[63] Νάνος Λάζαρος, «Ανοιχτή επιστολή προς τον δήμαρχο Αιανής», Γραμμή 7^η Απριλίου 2004

[64] Α Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Abaeus-Dysponteus, vol. I, London, John Murray 1880, p. 204, και Antipater of Thessalonica, https://en.wikipedia.org/wiki/Antipater_of_Thessalonica

[65] Στάδιο (άθλημα), https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CE%BF_(%CE%AC%CE%B8%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1)

[66] Μάλλιος Γιώργος, Μακεδόνων Άθλα. Οι Μακεδόνες στους Ολυμπιακούς και άλλους Πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες κατά την αρχαιότητα. Macedonon Athla. (Macedonian) Olympic Winners and Victors in Panhellenic Games of Ancient Greece, Παμμακεδονική συνομοσπονδία Αθηνών, επιμέλεια Α.Ε., Αθήνα 2004, σ. 161-162

[67] Π.χ. Christesen Paul, Olympic Victor Lists and Ancient Greek History, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS 2007, https://www.academia.edu/40217112/Olympic_Victor_Lists_and_Ancient_Greek_History

[68] List of ancient Olympic victors, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ancient_Olympic_victors

[69] Κιτρινιάρης Κωνσταντίνος, Φιλοστράτου Γυμναστικός, Α΄. το κείμενο Β΄ …ερμηνεία… Πέτρος Πατσιλινάκος, Αθήναι 1961, σσ. 135-136

[70] Σαλακίδης Γεώργιος-Θεοχαρίδης Ιωάννης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15^ο αιώνα, το ανέκδοτο οθωμανικόι κατάστιχο του 1485, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 24, 82-83, 228

[71] Αναστασίου Τάσος, «Ιστορικά στοιχεία για την Αιγάνη της Λάρισας (1506-1570)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 285-288, σ. 287

[72] Σαλακίδης Γεώργιος, Η Λάρισα (Yenisehir) στα μέσα του 17ου αιώνα, κοινωνική και οικονομική ιστορία μιας βαλκανικής πόλης και της περιοχής της με βάση τα οθωμανικά ιεροδικαστικά έγγραφα των ετών 1050-1052 (1650-1652), Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 212, 266, 522, 527

[73] Σκουβαράς Ευάγγελος, Ολυμπιώτισσα, ό.π., σσ. 532-533, 536

[74] Παναγιωτόπουλος Βασίλης -Δημητρόπουλος Δημήτρης -Μιχαηλάρης Παναγιώτης (επιμ.), Αρχείο Αλή Πασά Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, τ. Β΄ Αθήνα 2010, αρ. [743] σσ. 504, 519-520 και τ. Γ΄ αρ. [1365] σ. 545. Επίσης Αραβαντινός Σπ., Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή συγγραφείσα επί τη βάσει ανεκδότου έργου του Παναγιώτου Αραβαντινού, εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Σπυρίδωνος Κουσουλίνου, εν Αθήναις 1895

[75] Pouqueville F.C.H.L., Travels in Epirus, Albania, Macedonia, and Thessaly, Printed for Sir Richard Phillips and Co, London 1820), σ. 113, http://www.promacedonia.org/en/fp/fp_15.html

[76] Αναστασίου Τάσος, «Ο Αιγανιώτης αγωνιστής Στέργιος Αργυρίου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 66 (2014) 75-80, σσ. 76, 78

[77] Heuzey L., Le mont Olympe et l’ Acarnanie: Exploration des ces deux regions, avec l’ etude de leurs antiquites, de leurs populations anciennes et modernes, de leur geographie et de leur histoire / ouvrage accompagne de planches… Publie sous les auspices du Ministere de l’ instruction publique et du Ministere d’ etat. Paris 1860, σ. 8

[78] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αριθ. 126 (2-4-1883) 643-674

[79] Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, τ. Α΄, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, σ. 44-45

[80] Παπαθανασίου Ευάγγελος, «Το Καστρί στη θέση «Καστρί-Λουτρό» βορείως Μεσαγκάλων και η περιοχή του: μερικές σκέψεις και παρατηρήσεις», Άγιος Δημήτριος Στομίου, ιστορία -τέχνη- ιστορική γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λάρισας, Λάρισα 2010, σσ. 271-314, σ. 309

[81] Καζάκης Φοίβος, «Ένας σουλτανικός τίτλος κυριότητας κτημάτων κληρονόμων του Ρεσίτ Μουσταφά πασά στις περιοχές της Ελασσόνας και της Πιερίας», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 50 (2006) 335-341, σ. 339, 341

[82] Greece 1:250,000, GSGS (Series); 4410. 1st ed. Army/Air. Prime meridians: Greenwich and Athens.. “Reproduced from M.D.R. 630/9408 dated 1944.” [London]: War Office 1945 και Greece 1: 100,00, Lárisa, GSGS (Series); 4439. 1st ed. Lambert conical orthomorphic spheroid Bessel proj. Prime meridians: Greenwich and Athens. “Reproduced from M.D.R. 610/9073.” [London]: War Office 1944

[83] Οικονομίδης Κυριάκος, Κατοχή: Η γαλαρία Τεμπών το 1943, https://shorturl.at/2jLoW

[84] Παπαθανασίου Ευάγγελος, «Το Καστρί στη θέση «Καστρί-Λουτρό», ό.π., σ. 280

[85] Μπασλής Γιάννης, «Το γλωσσικό ιδίωμα του Κάτω Ολύμπου. Η μορφολογία του ονόματος», Η Λάρισα, όψεις της ιστορίας της περιοχής, Πρακτικά 4^ου συνεδρίου λαρισαϊκών σπουδών, Λάρισα 12-13 Απριλίου 1997, Λάρισα 2002, σσ. 317-330, σσ. 319, 324

[86] Σκουβαράς Ευάγγελος, Ολυμπιώτισσα: Περιγραφή και ιστορία της Μονής. Η Βιβλιοθήκη και τά χειρόγραφα. Κατάλογος των Χειρογράφων. Αναγραφαί και χρονικά σημειώματα. Ακολουθία Παναγίας της Ολυμπιωτίσσης. Έγγραφα εκ του Αρχείου της Μονής, 1336-1900, Ακαδημία Αθηνών, Αθήναι 1967, σ. 108

[87] Tempi, https://themountolympus.com/tempi/

[88] Αιγάνη Λάρισας, 17/8/2014 Facebook, https://shorturl.at/u1FwX

[89] ΑΙΓΑΝΗ, https://shorturl.at/OV77Z

[90] Σαλακίδης, Πόλη και Καζάς: το Yenisehir (Λάρισα), ό.π., σ. 266

[91] Αναστασίου Τάσος, «Ιστορικά στοιχεία για την Αιγάνη» ό.π., σ. 286 και του ιδίου «Η Αιγάνη στον κώδικα του Πλαταμώνος Αμβροσίου (1877-1900)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 76 (2019) 189-192. Ακόμη του ιδίου «Ο εκλογικός κατάλογος του έτους 1882 και το μητρώο αρρένων της Αιγάνης Λάρισας (1815-1900)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 77 (2020) 267-272

[92] Μπασλής Γιάννης, «Η αμπελοκαλλιέργεια στην Κρανιά του Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 73 (2018) 80-94, σ. 82

[93] Sanjak of Tirhala, https://en.wikipedia.org/wiki/Sanjak_of_Tirhala

[94] Mission Archeologique de Macedoine par Léon Heuzey, ό.π., σσ. 76-77

[95] Χάρτης του Κάτω Ολύμπου, https://www.topoguide.gr/mountains/thessaly/advs_kato_olymbos/kato_olymbos_map.php

[96] Παπαθανασίου Ευάγγελος, «Το Καστρί στη θέση «Καστρί-Λουτρό», ό.π., σ. 287 και Greece 1: 100,00, Lárisa, ό.π.

[97] Μπασλής Γιάννης, “Η επιγραφή στον Άγιο Γεώργιο του Πυργετού”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 50 (2006) 267-269

[98] Σαλακίδης-Θεοχαρίδης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15^ο αιώνα, ό.π.

[99] Αναστασίου Τάσος, «Ιστορικά στοιχεία για την Αιγάνη ό.π., σσ. 285-288

[100] Αναστασίου Τάσος, «Ο διαλυμένος βυζαντινός οικισμός Διαβατά της Λάρισας στα 1454/1455-1570», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 64 (2013) 185-192

[101] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, ό.π., σ. 44

[102] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αριθ. 126, ό.π.

[103] Αναστασίου Τάσος, Η ανέγερση του ναού του γενεσίου της Θεοτόκου στην Αιγάνη της Λάρισας (1888), https://www.thessaliko.gr/pages/065_187-192.pdf

[104] Δαλαμπύρας Στέφανος, “Ο Νερόμυλος της Ολυμπιώτισσας στην Αιγάνη της Λάρισας”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 44 (2003) 324-329, σ. 324

[105] Σπανός Βασ., Ένα ανέκδοτο σιγίλιο για την Μονή της Ολυμπιώτισσας, ό.π., σ. 20-21

[106] Σπανός Κώστας, «Λεηλασίες και αυθαιρεσίες των Οθωμανών στη Θεσσαλία», Από το 1821 ως τη Θεσσαλία, μια επανάσταση δρόμος: δάνεια και κληρονομιές, Λάρισα, 19, 20 και 21 Νοεμβρίου 2021

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, σσ. 35-36, σ. 35,

[107] Αραβαντινός, Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή, ό.π., σ. 605

[108] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, ό.π., σ. 44

[109] Αναστασίου, Η ανέγερση του ναού του γενεσίου της Θεοτόκου, ό.π., σ. 1

[110] Καζάκης, «Ένας σουλτανικός τίτλος κυριότητας», ό.π., σσ. 337-339

[111] Οικογένεια Μεταξά, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%B1_%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AC

[112] Greece 1: 100,00, Lárisa, ό.π.

[113] Μπασλής Γιάννης, «Μια σύντομη περιδιάβαση στην ιστορία των χωριών του Κάτω Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 57 (2010) 309-317, σ. 313

[114] Γρηγορίου Αλέξανδρος, ΔΗΜΗΤΡΑ Α. ΧΡΙΣΤΑΚΗ-ΓΡΕΚΑ: «Η τελευταία Κυρία του Παπαπουλίου», 4/9/2015, https://www.eleftheria.gr/m/%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B1/item/30221.html

[115] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, ό.π., σ. 44

[116] Υπουργείον Εσωτερικών, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός, Απογραφή της 15-16 Απριλίου 1889, μέρος Β΄, Πίνακες Α΄, Εν Αθήναις εκ του εθνικού τυπογραφείου και λιθογραφείου 1890, 140, Δήμος Ολύμπου, 2

[117] Υπουργείον των Εσωτερικών, Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, τ. Α΄, Εν Αθήναις εκ των Εθνικού Τυπογραφείου 1909, σ. 552

[118] Catullus C. Valerius, Tempe girt by her belts of greenwood ever impending, Carmina, Marriage of Peleus and Thetis, Catul. 64, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0005%3Apoem%3D64 και Lacus Curtius . Pliny the Elder’s Natural History -Book 4, 31, https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Pliny_the_Elder/4*.html

[119] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, ό.π., σσ. 43-45

[120] Mission Archeologique de Macedoine par Léon Heuzey, ό.π., σσ. 76-77 και Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, ό.π., σσ. 44-45

[121] ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ, ΠΕΡΙΟΧΗ : ΚΑΤΩ ΟΛΥΜΠΟΣ (GR 1420001), ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1996, Ειδικός συντονισμός Εύας Παπαστεριάδου (Χλωρίδα, Βλάστηση), σ. 58, https://olympus.noblogs.org/files/2019/07/1996-%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CE%9A%CE%AC%CF%84%CF%89-%CE%8C%CE%BB%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%82-%CE%A4%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7.pdf

[122] Ζδάνης Νίκος μετάφραση, Ανώνυμος, «Η Θεσσαλία το 1824 με το βλέμμα ενός Γερμανού», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 97-112, σ. 111

[123] Δαλαμπύρας Στέφανος, “Ο Νερόμυλος της Ολυμπιώτισσας», ό.π., σ. 328-329

[124] ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ, ΠΕΡΙΟΧΗ : ΚΑΤΩ ΟΛΥΜΠΟΣ (GR 1420001), ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1996, Ειδικός συντονισμός Εύας Παπαστεριάδου (Χλωρίδα, Βλάστηση), σσ. 58, 61, https://olympus.noblogs.org/files/2019/07/1996-%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CE%9A%CE%AC%CF%84%CF%89-%CE%8C%CE%BB%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%82-%CE%A4%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7.pdf

[125] just as the Peneius flows through Tempe and thus fortifies Macedonia on the side of Greece,

Strabo, Geography, Strab. 7.fragments, 5, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0198:book=7:chapter=fragments&highlight=tempe

[126] Παναγιωτόπουλος Αρχείο Αλή Πασά, τ. Β΄, ό.π, αρ. [743], σ. 503

[127] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αριθ. 126, ό.π.

[128] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, 262Α (31-8-1912) 1538, αρ. 59

[129] Εφημερίς της κυβερνήσεως, Ελληνική Πολιτεία, 65Α (24-3-1943) 257 (6)

[130] Εφημερίς της κυβερνήσεως, Ελληνική Πολιτεία 5Α (14-1-1944) 18 (3)

[131] Εφημερίς της κυβερνήσεως της ελληνικής δημοκρατίας, 244Α (4-12-1997) 8817, 31. Νομός Λαρίσης, 31.10

[132] Εφημερίς της κυβερνήσεως της ελληνικής δημοκρατίας, 87Α (7-6-2010) 1791, 31. Νομός Λάρισας, 31.4

[133] Στεργιούλης Χαράλαμπος, Ο Πλαταμώνας, η επισκοπή Πλαταμώνος και η ιστορία τους, 2019, σ. 9 (#20-21), https://online.anyflip.com/qjml/vmui/mobile/

[134] Γεωγραφία Νεωτερική, ερανισθείσα από διάφορους Συγγραφείς παρά Δανιήλ ιερομονάχου κ΄ Γρηγορίου ιεροδιακόνου των Δημητριέων, τ. Α΄, Εν Βιέννη παρά Θωμά τω Τράττνερν 1791, σσ. 254-255

[135] Στεργιούλης Χαράλαμπος, Ο Πλαταμώνας, ό.π., σ. 13

[136] Ι.Μ. Λαρίσης και Τυρνάβου, Αρχιερατικές περιφέρειες -ενορίες, https://imlarisis.gr/home/imlt/%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%b5%cf%81%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%b5%cf%83-%cf%80%ce%b5%cf%81%ce%b9%cf%86%ce%b5%cf%81%ce%b5%ce%b9%ce%b5%cf%83-%ce%b5%ce%bd%ce%bf%cf%81%ce%b9%ce%b5%cf%83/

[137] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος Α΄, φ. 337^Α (31-10-1912) 1793

[138] Λεξικόν των αρχαίων κυρίων ονομάτων της μυθολογίας, ιστορίας και γεωγραφίας … μεταφρασθέν υπό Νικολάου Λωρέντη, Εν Βιέννη, εκ της τυπογραφίας Αντωνίου Μπένκου 1837, σ. 55, 249 https://books.google.co.uk/books?id=MfWJ_ZDaq3wC&pg=PA243&lpg=PA243&dq=%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1,+%CE%A0%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%BD%CE%BD%CE%B1&source=bl&ots=eW0N4zelCl&sig=cRXr7l4_Gm_JU5iSu73au1IDyQQ&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%CE%B2%CE%AD%CF%81%CE%BF%CE%B9%CE%B1&f=false

[139] Claudi Ptolemaei Geographia, Carolus Fridericus Augustus Nobbe, tom. II, Lipsiae 1845, σσ. 195, 211-212, https://archive.org/details/claudiiptolemaei02ptol/page/212/mode/2up?view=theater

[140] ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ -ι-, στίχοι 156-158 και Λεξικόν Σουϊδα, χ αιών μ.Χ, Η Σούδα, http://users.ntua.gr/dimour/ilias_odysseia/Lexiko/souida.html

[141] ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ -Β-, στίχος 744 και ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ -δ-, στίχος 626 και Λεξικόν Σουϊδα, χ αιών μ.Χ, Η Σούδα, ό.π.

[142] Anthologia diversorum epigrammatum: Sammlung des Maximos Planudes, Iōannēs. Laskaris, Maximus, Laurentius Francisci de Alopa, Florenz, 1494.08.11, ΕΙΣ ΚΥΝΗΓΟΥΣ, ΑΓΑΘΙΟΥ, σ. 492

[143] Ησυχιου Λεξικον, σ. 27, http://www.projethomere.com/travaux/bibliotheque_homere/lexiko_alexandrinos.htm#google_vignette

[144] Φώτιος, Λέξεων συναγωγή κατά στοιχείον, πρώτος τόμος Α-Δ, Κάκτος, Αθήνα 2004, σ. 69

[145] Λεξικόν του Φωτίου: Χειρόγραφον αρ. 95 Μονής Οσίου Νικάνορος Ζάβορδας Δ. Μακεδονίας, https://search.lib.auth.gr/Record/psifiothiki-130593?sid=22880651

[146] Suidas, Διάλογος Στεφάνου τοῦ Μελάνου βιβλιοπώλης καὶ φιλομαθής, impensa & dexteritate D. Demetrii Chalcondyli Ioannis Bissoli, Benedicti Mangiis Carpensium, 1499

[147] Λεξικόν Σούδα (Σουΐδα),τ. Α΄, Γεωργιάδης-Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Αθήνα χ.χ., σ. 36

[148] Sanskrit Dictionary, ejat, https://sanskritdictionary.com/?q=ejat%22&lang=sans&iencoding=iast&action=Search και αιγίδα, https://lsj.gr/wiki/%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CE%AF%CE%B4%CE%B1

[149] αιγίς, Λεξικό Liddell Scott Κωνσταντινίδου, σ. 66, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volA/pdf/pg_0102.pdf

[150] ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Χοηφόροι (585-622), 592, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=130&page=19 ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Χοηφόροι

[151] Karpozilos Apostolos -Fatouros Georgios, The Letters Of Theodoros Hyrtakenos, Greek text, translation, and commentary, Ioannina 2017, σ. 132

[152] ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιάς (2.527-2.590), 543-544

[153] Ξυλεία, ό.π., Ash, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage

[154] Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης (26 Οκτωβρίου), https://www.inanthermi.gr/agiosdimitrios/

[155] From weapon of war to Olympic sport: A glance at javelin throw’s history, https://olympics.com/en/news/javelin-throw-history

[156] Βάρος 792 kg/m³, Ξυλεία /Ξύλο Ὀγκος → Βάρος, Ελιά, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage

[157] Column Krater, https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1772-0320-6-

[158] Bacchylides, Epinicians, Diane Arnson Svarlien, Ed., Ode 9 For Automedes of Phlius Pentathlon at Nemea Date unknown, στίχος 34, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0064%3Abook%3DEp%3Apoem%3D9 και Δικαιοφύλαξ Βασίλειος, Ποιήματα Βακχυλίδου του Κείου μεταφρασθέντα, εκ του τυπογραφείου Μιχαήλ Σαλίβερου, εν Αθήναις, 1899, σ. 25

[159] Ξυλεία /Ξύλο Ὀγκος → Βάρος, Σαμπούκος ο μέλας, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage

[160] Ξυλεία, ό.π., Σφεντάμι, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage

[161] Steven Ross Murray, William A. Sands, Nathan A. Keck, and Douglas A. O’Roark, Recreating the Ancient Greek Javelin Throw: How Far Was the Javelin Thrown? σ. 4, https://www.academia.edu/1406230/Efficacy_of_the_Ankyle_in_Increasing_the_Distance_of_the_Ancient_Greek_Javelin_Throw

[162] Ξενοφών, Κυνηγετικός, Χ, 4, 11 και Xyston, https://en.wikipedia.org/wiki/Xyston

[163] Ξυλεία, ό.π., Κρανιά, https://www.timberpolis.gr/calc-timber-weight.php?language=gr#goToPage

[164] Τόποι εμφάνισης του είδους “Acer opalus – hyrcanum “, https://filotis.itia.ntua.gr/species/d/760/

[165] Μπασλής Γιάννης, «Τα τοπωνύμια της Κρανιάς Ολύμπου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 289-304, σ. 300

[166] Όρη Κάτω Όλυμπος και Όσσα, Τέμπη και Δέλτα Πηνειού, https://filotis.itia.ntua.gr/biotopes/c/A00010042/

[167] Δήμιτσας Μαργαρίτης, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις : Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αδελφοί Περρή, Αθήναι 1896, σσ. 156, 157

[168] Plinius Gaius Secundus, hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi terra religio tradidit, Naturalis Historia, 145.8-9, https://latin.packhum.org/cit/PlinSen/Nat/2.143#167

[169] Τρυπάνης Κωνσταντίνος, “Η ελληνική ποίηση από τα χρόνια του Αυγούστου ως τον Μ. Κωνσταντίνο (30 π.Χ. -330 μ.Χ.)”, Ιστορία Ελληνικού Έθνους (στο εξής ΙΕΕ), τ. ΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, σσ. 428-429, σ. 427

[170] Τουλουμάκος Ιωάννης, “Έλληνες κι Ρωμαίοι: αντίθεση και προσαρμογή των Ελλήνων στη ρωμαϊκή κυριαρχία”, ΙΕΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, σσ. 560, 572, 581 και Lucius Calpurnius Piso Caesoninus (consul 15 BC), https://en.wikipedia.org/wiki/Lucius_Calpurnius_Piso_Caesoninus_(consul_15_BC)

[171] Miller Conrad, Itineraria Romana. Römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana, Strecker & Schröder, Stuttgart 1916, σ. 566

[172] Engels Donald, Ο Μέγας Αλέξανδρος και τη διοικητική μέριμνα του μακεδονικού στρατού, ΔΕΚ/ΓΕΣ, Αθήνα 1986, σσ. 28, 30-31, 33,45

[173] Φειά, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B5%CE%B9%CE%AC

[174] Modelling Mediterranean ancient sailing routes, https://www.ancientportsantiques.com/ancient-sailing/modelling-mediterranean-ancient-sailing-routes/

[175] Preparing and organizing the games, https://www.fhw.gr/olympics/ancient/en/204b.html

[176] Φιλόστρατος, Γυμναστικός, 44, https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CF%85%CE%BC%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_(%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CF%8C%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82)

[177] HARRI H. A., NUTRITION AND PHYSICAL PERFORMANCE, The diet of Greek athletes, 1966, σ. 89, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/08DBEBBCA3D04EA48F75D8813E1D8B60/S0029665166000235a.pdf/the-diet-of-greek-athletes.pdf

[178] Baur Joe, What We Can Learn About Endurance Fuel From Ancient Greece, Oct 12, 2022, https://www.trailrunnermag.com/nutrition/endurance-fuel-from-ancient-greece/

[179] Κιτρινιάρης, Φιλοστράτου Γυμναστικός, ό.π., σσ. 98, 100 και HARRI H. A., NUTRITION, ό.π., σ. 90

[180] Τσιάφης Δημήτριος, Ιερά και λατρείες της Κάτω Μακεδονίας (Πιερία, Βοττιαία, Αλμωπία), τ. Α΄, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2017, σ. 88

[181] Tataki, Ancient Beroea, ό.π. σσ. 99, 112, 133, 366 και Γουναροπούλου -Χατζόπουλος, Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας, ό.π., σσ. 205, 298, 410, 425, 465 και Τσιάφης, Ιερά και λατρείες της Κάτω Μακεδονίας, ό.π., σσ. 375, 436

[182] Ριζάκης-Τουράτσογλου, Επιγραφές, ό.π., σσ. 51, 116, 152

[183] Tataki, Ancient Beroea, ό.π. σ. 133

[184] Θεοχάρης Δημήτριος, Έμμετρες επιγραφές Πιερίας: από τα αρχαϊκά χρόνια μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, σσ. 85-86, https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=44405&lang=el

[185] Colonia …Dienses, Lacus Curtius. Pliny the Elder’s Natural History, ό.π., 35

[186] Savoca Numismatik GmbH & Co. KG > Online Auction 209 | Silver, Macedon. Dium. Gallienus AD 253-268, https://www.coinarchives.com/a/lotviewer.php?LotID=2374239&AucID=5843&Lot=194&Val=e243c2a2270fdc5a83a93d89d27b4d63

[187] ΑΡΡΙΑΝΟΣ, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις 1.11.1, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=74&page=12

[188] Αρχαία Πύδνα, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%A0%CF%8D%CE%B4%CE%BD%CE%B1

[189] Hieroclis Synecdemvs: accedvnt fragmenta apvd Constantinvm Porphyrogennetvm servata et nomina vrbivm mvtat, in aedibvs B.G. Tevbneri, Lipsiae 1893, σ. 69

[190] Brocas -Deflassieux Laurence, Αρχαία Βέροια, μελέτη τοπογραφίας, Δήμος Βεροίας-Ε.Ι.Ε, Βέροια 1999, σσ. 87-90

[191] Miller, Itineraria Romana. Römische Reisewege ό.π., σσ. 573-576

[192] Κιτρινιάρης, Φιλοστράτου Γυμναστικός, ό.π., σσ. 39, 78-81

[193] Pythian 10, ΙΠΠΟΚΛΕΙ ΘΕΣΣΑΛΩι ΠΑΙΔΙ ΔΙΑΥΛΟΔΡΟΜΩ, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0161%3Abook%3DP.%3Apoem%3D10

Ο ατυχής αρχαίος δρομέας Απολλόδωρος από την Αιγάνη Πιερίας

Το επίγραμμα του αυθεντικού χειρογράφου του 1302 μ.Χ. Δεξιά με κόκκινη γραφή ο δημιουργός.

Το επίγραμμα για τον Απολλόδωρο σε χειρόγραφο του 980 μ.Χ, κι αυτό σε μικρογράμματη γραφή. Διαφέρει από το επόμενο έχοντας το όνομα Διός (διος στο πρωτότυπο).

Άποψη της βόρειας εξόδου των Τεμπών. Δεξιά ο Όλυμπος, αριστερά η Όσσα.[87]

Το σαντζάκι Τρικάλων στις αρχές του 19ου αιώνα μ.Χ.[93] Η Αιγάνη δεν χαρτογραφείται.

Λεπτομέρεια βρετανικού στρατιωτικού χάρτη του 1944.[112] Επάνω κέντρο η Αιγάνη

Κορινθιακός κρατήρας με παράσταση κυνηγιού αγριόχοιρου.[157]

[1] Ανθολογία του Πλανούδη, Κωνσταντινούπολη 1290, Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Gr. Z. 481 (=863), Carta: 92r, https://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?id=oai%3A193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3ACSTOR.240.10191&mode=all&teca=marciana

[2] Anthologia Graecorum Epigrammatum edente Io. Lascare. Florentiae per Laurentium Francisci de Alopa, 1494. In 4 pic. Esemplare sta mpato in pergamena, σ. 252-253

[3] Ιανός Λάσκαρις, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CF%82_%CE%9B%CE%AC%CF%83%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%82

[5] Codex Palatinus N. 23, Τω επιΓραμμάτων τάδε ένεστιν. ό.π. και Anthologia Graeca, Epigram 7.389, https://anthologiagraeca.org/passages/urn:cts:greekLit:tlg7000.tlg001.ag:7.389/

[6] Epigrammatum graecorum libri VII, annotationibus Joannis Brodaei Turonensis Froben, Basileae MDXLIX [1549], σ. 292-293

[7] Biographie universelle ancienne et moderne Voir l’entité sur Wikidata, Tome 5, Michaud, Paris 1843, σ. 588, https://fr.wikisource.org/wiki/Livre:Michaud_-_Biographie_universelle_ancienne_et_moderne_-_1843_-_Tome_5.djvu

[8] Jean Brodeau, https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean_Brodeau

[9] Epigrammatum graecorum libri VII, annotationibus Joannis Brodaei, ό.π., σ. 299

[10] Στέφανος περί πόλεων. Stephanus De urbibus, Venetiis : Apud Aldum Romanum, mense Ianuario 1502, p. #16 και # 45, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ien.35552000252543&seq=45

[11] Στέφανος ο Βυζάντιος, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AD%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%82

[12] Ριζάκης, σσ. επιγραφές 109, 147, 186, σσ. 105-106, 136, 168-169

[13] Joseph Justus Scaliger, https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Justus_Scaliger

[14] Anthologia graeca ad fidem codicis οlim palatini nunc parisini ex apography gothan edita… anotatienem criticam adiecit Fridericus Jacobs, tomus tertius et ultimus, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana, 1817

[15] Christian Friedrich Wilhelm Jacobs, https://en.wikipedia.org/wiki/Christian_Friedrich_Wilhelm_Jacobs

[16] Anthologia graeca ad fidem codicis οlim palatini nunc parisini… Dyckiana 1817, ό.π., σσ. 305, 311

[17] Anthologia graeca ad fidem codicis olim palatini nunc parisini ex apography gothan edita, tomus primus… Fridericus Jacobs, Lipsiae, Opus impressum typis Hertelio-Breitkopfianis venditur in libraria Dyckiana 1813, σ. 41, στίχοι 85, 94

[18] Anthologia Graeca cum versione Latina Hugonis Grotii editae ab Jeronimo de Bosch, tomus secundus. Ulstrajecti e typographia B. Wild & J. Altheer, Utrecht MDCCXCVII (1797), σ. 80. Τα έντονα γράμματα είναι δικά μου

[19] Anthologia graeca ad fidem codicis : dim palatini nunc parisini ex apography gothan edita tomus tertius et ultimus, Lipsiae 1817, p. 310-311

[20] Όπως π.χ. των Pape Wilhelm & Benseler Gustav Eduard, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, Dritter Band A-K, Braunschweig F. Vieweg, 1884, σσ. 27, 29

[21] William Roger Paton, https://en.wikipedia.org/wiki/William_Roger_Paton

[22] The Greek Anthology. with an English Translation by. W. R. Paton. in five volumes. II, London: William Heinemann. New York G.P. Putnam’s sons MCMXIX. First Printed 1917. Reprinted 1919, σσ. 208-209, https://archive.org/details/greekanthology02newyuoft/page/118/mode/2up

[23] Anthologie Grecque, premiere partie, anthologie Palatine, tome V (Livre VII, 364-748), texte etabli par Pierre Waltz, Traduit par: P. Waltz, Edouard Des Places, M. Dumitrescu, H. Le Maitre, G. Soury, Deuxieme edition, Paris 1960, σ.19

[25] Paton W, The Greek Anthology, Vol.3, 1916, https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.103641/page/75/mode/2up

[26] Epigrammatum Graecorum libri VII, annotationieus Ioannis Brodaei, Froben, Basileae MDXLIX [1549], σσ. 45-46, https://books.google.gr/books?id=9ph_RtmBlEkC&hl=el&source=gbs_navlinks_s

[28] Dagger (mark), https://en.wikipedia.org/wiki/Dagger_(mark)

[29] Anthologie Grecque, premiere partie, anthologie Palatine, tome V, ό.π.

[30] Tataki Argyro, Ancient Beroea, Prosopography and Society, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 8, μετάφραση David Hardy, RESEARCH CENTRE FOR GREEK AND ROMAN ANTIQUITY -NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION, Athens 1988

[31] Αλεξίου Γιώργος, «Απολλόδωρος: Ικανότατος δρομέας απο την Ημαθία», Μακεδονική Ζωή 325 (Ιούνιος 1993) 44

[32] Συμεωνίδης Χαράλαμπος, Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, τ. Α΄, Κέντρο Μελετών Ι.Μ. Κύκκου, Αλτιντζής, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 218

[33] Pape Johann Georg Wilhelm, Wörterbuch der griechischen Eigennamen (Jrd ed., rev. by Gustav Eduard Benseler, 2 Vols.; Braunschweig: F. Vieweg, 1911, 1, 27, 29

[34] Pape Wilhelm & Benseler Gustav Eduard, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, 1884, ό.π.

[35] Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, τ. Α΄, ό.π., σ. 217

[36] Anthologia Graeca VII, αρ. 7, Ἀρχὴ τῶν ΕΠΙΤΥΜΒΙΩΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, 390 ΑΝΤΙΠΑΤΡΟΥ, 24/7/2024, επιμέλεια Giuseppe Frappa, http://www.poesialatina.it/_ns/Greek/testi/Anthologia/Anthologia_Graeca07.html

[37] Heuzey Léon, Mission Archeologique de Macedoine… et H. Daumet… ouvrage accompagné de planches publié sous les auspices du ministère de l’Instruction publique . Texte, Librairie de Firmin-Didot et C, Paris 1876, planchet 22

[38] Leake William, Travels in Northern Greece, v. 3, London 1835, p.392

[39] Heuzey Léon, Mission Archeologique de Macedoine…ό.π., σ. 285

[40] STEPHANI BYZANTII, ΕΘΝΙΚΩΝ QUAE SYPERSUNT. EDIDIT ANTONIUS WESTERMANN, LITT. GRAEC. ET ROM. IN UNIV. LIPS. P.P.O., LIPSIAE, SUMTIBUS ET TYPIS B. G. TEUBNERI. MDCCCXXXIX, σ. 18

[41] Paton Greek W. R, Anthology, Volume II, antipater, Anth. Gr. 7.390, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Anth.+Gr.+7.390&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0473

[42] Perseus version history, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/help/versions.jsp

[43] Antipater of Thessalonica: Epigrams, [7.390], https://www.attalus.org/poetry/antipater2.html#7.185

[44] Aiani, https://en.wikipedia.org/wiki/Aiani

[45] Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, 2012, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3386

[46] Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ., Αιανή Κοζάνης, Αρχαιολογικός οδηγός, Νομαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 16, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3386

[47] Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, ό.π.

[48] Statue of Apollodoros, Aiani, https://en.mapy.cz/zakladni?source=osm&id=1161540444&x=21.8194534&y=40.1643695&z=19

[49] Plassart André, “Inscriptions de Delphes, la liste des Théorodoques”, Bulletin de Correspondance Hellénique Année 1921, 45 pp. 1-85, p. 18, ΙΙΙ 75, εν Αἰανέαι Ἀγορα, https://www.persee.fr/doc/bch_0007-4217_1921_num_45_1_3046

[51] Stefanus of Byzantium, Ethnika, § B164.25, https://topostext.org/work/241

[53] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Οι Λαζαρίνες, Θεσσαλονίκη 1973, σσ, 94, 98,112, 120

[55] Ριζάκης-Τουράτσογλου, Επιγραφές, ό.π., σσ. 41-42 αρ. 25 και 58-59 αρ. 47 και 66 αρ. 56 και σ. 49 αρ. 35

[56] Ξενοφών, Ἑλληνικά 5.2.38 και 5.2.41, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=32&page=58

[57] Καψάλης Γ.Δ., «Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4, Πυρσός, Αθήναι 1928, σσ. 851-853 και Antigonus I Monophthalmus, https://en.wikipedia.org/wiki/Antigonus_I_Monophthalmus

[58] Ερμής ο Λόγιος τη Ι. Ιουλίου 1811, σ. 201-202

[59] Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Αιανή Κοζάνης, Αρχαιολογικός οδηγός, ό.π. και της ιδίας Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, Περιγραφή, ό.π.

[60] Κεφαλίδου-Καζαντζή Ευρυδίκη, «Ο αθλητισμός στην αρχαία Μακεδονία», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, σσ. 197-208, σ. 201

[61] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

[62] Λαζανάς Βασίλης, Τα αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα, ό.π,, σ. 253

[63] Νάνος Λάζαρος, «Ανοιχτή επιστολή προς τον δήμαρχο Αιανής», Γραμμή 7η Απριλίου 2004

[64] Α Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Abaeus-Dysponteus, vol. I, London, John Murray 1880, p. 204, και Antipater of Thessalonica, https://en.wikipedia.org/wiki/Antipater_of_Thessalonica

[65] Στάδιο (άθλημα), https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CE%BF_(%CE%AC%CE%B8%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1)

[67] Π.χ. Christesen Paul, Olympic Victor Lists and Ancient Greek History, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS 2007, https://www.academia.edu/40217112/Olympic_Victor_Lists_and_Ancient_Greek_History

[68] List of ancient Olympic victors, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ancient_Olympic_victors

[69] Κιτρινιάρης Κωνσταντίνος, Φιλοστράτου Γυμναστικός, Α΄. το κείμενο Β΄ …ερμηνεία… Πέτρος Πατσιλινάκος, Αθήναι 1961, σσ. 135-136

[70] Σαλακίδης Γεώργιος-Θεοχαρίδης Ιωάννης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15ο αιώνα, το ανέκδοτο οθωμανικόι κατάστιχο του 1485, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 24, 82-83, 228

[71] Αναστασίου Τάσος, «Ιστορικά στοιχεία για την Αιγάνη της Λάρισας (1506-1570)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 74 (2018) 285-288, σ. 287

[73] Σκουβαράς Ευάγγελος, Ολυμπιώτισσα, ό.π., σσ. 532-533, 536

[75] Pouqueville F.C.H.L., Travels in Epirus, Albania, Macedonia, and Thessaly, Printed for Sir Richard Phillips and Co, London 1820), σ. 113, http://www.promacedonia.org/en/fp/fp_15.html

[76] Αναστασίου Τάσος, «Ο Αιγανιώτης αγωνιστής Στέργιος Αργυρίου», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 66 (2014) 75-80, σσ. 76, 78

[78] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αριθ. 126 (2-4-1883) 643-674

[83] Οικονομίδης Κυριάκος, Κατοχή: Η γαλαρία Τεμπών το 1943, https://shorturl.at/2jLoW

[84] Παπαθανασίου Ευάγγελος, «Το Καστρί στη θέση «Καστρί-Λουτρό», ό.π., σ. 280

[87] Tempi, https://themountolympus.com/tempi/

[88] Αιγάνη Λάρισας, 17/8/2014 Facebook, https://shorturl.at/u1FwX

[89] ΑΙΓΑΝΗ, https://shorturl.at/OV77Z

Το σαντζάκι Τρικάλων στις αρχές του 19^ου αιώνα μ.Χ.[93] Η Αιγάνη δεν χαρτογραφείται.

[63] Νάνος Λάζαρος, «Ανοιχτή επιστολή προς τον δήμαρχο Αιανής», Γραμμή 7^η Απριλίου 2004

[70] Σαλακίδης Γεώργιος-Θεοχαρίδης Ιωάννης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15^ο αιώνα, το ανέκδοτο οθωμανικόι κατάστιχο του 1485, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 24, 82-83, 228

[98] Σαλακίδης-Θεοχαρίδης, Η κεντρική Ελλάδα τον 15^ο αιώνα, ό.π.

[137] Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος Α΄, φ. 337^Α (31-10-1912) 1793