ΕΝΟΤΗΤΑ 5η
Η ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ΣΥΝΕΠΑΓΕΤΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ – ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Τα συναισθήματα που ακολουθούν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας («ἕξεις») – Παραδείγματα. Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις˙ ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ’ ἀχθόμενος ἀκόλαστος, καὶ ὁ μὲν ὑπομένων τὰ δεινὰ καὶ χαίρων ἢ μὴ λυπούμενός γε ἀνδρεῖος, ὁ δὲ λυπούμενος δειλός.
Συσχετισμός της ηθικής αρετής με τα συναισθήματα – Συμπέρασμα. Περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή˙ διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα.
Απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για το ρόλο της αγωγής στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας. Διὸ δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὡς ὁ Πλάτων φησίν, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ˙ ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν.
[Δες ερμηνευτικό σχόλιο: 7. Ο ρόλος της αγωγής, κατά τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας : «Διὸ δεῖ … αὕτη ἐστίν»]
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Πρέπει όμως να θεωρούμε αποδεικτικό σημάδι ότι έχουν διαμορφωθεί τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας˙ γιατί αυτός που μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό ακριβώς του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι σώφρων, ενώ αυτός που δυσανασχετεί (με αυτό), (είναι) ακόλαστος και αυτός που υπομένει τους κινδύνους και χαίρεται ή τουλάχιστον δεν δυσαρεστείται, είναι ανδρείος, ενώ αυτός που δυσαρεστείται (είναι) δειλός. Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια˙ γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τιποτένια πράγματα, ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας μένουμε μακριά από τα ωραία πράγματα. Γι’ αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδαγωγηθεί από την πιο μικρή ηλικία με τέτοιο τρόπο, όπως λέει ο Πλάτωνας, ώστε να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με αυτά που πρέπει˙ γιατί αυτή είναι η σωστή παιδεία.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
(Εκτός από το λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου στη σελίδα 164)
χαίρων = νιώθω ευχάριστα, προκαλώ ευχάριστα συναισθήματα
ἀχθόμενος < ἄχθομαι = δυσανασχετώ, δυσαρεστούμαι
ἦχθαι < απαρέμφατο παρακειμένου του «ἄγομαι» = διαπαιδαγωγούμαι
πως = με τέτοιο τρόπο
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
σημεῖον < σημαίνω: σήμα, σημείο, σημάδι, σημαδιακός, σημαία, σήμανση, σήμαντρο, σημασία, σημασιολογία, σημείωση, σημείωμα, σημειολογία, αξιοσημείωτος, πρόσημο, παράσημο, ένσημο, γραμματόσημο, χαρτόσημο, βιβλιόσημο, επίσημος, άσημος, διάσημος, δίσημος, αμφίσημος, πολύσημος, σηματοδότης, σηματοδότηση, σημαδιακός, επισήμανση, προσήμανση, σημαντικός, ασήμαντος
ἡδονὴν < ἥδομαι (= ευχαριστιέμαι): ηδονή, ηδονικός, ηδονιστής, ηδονοβλεψίας, ηδυπάθεια, ηδύποτο (= λικέρ), αηδία
λύπην < λυπέομαι –οῦμαι: λυπηρός, λυπητερός, λύπηση, περίλυπος, συλλυπητήριος, αλύπητα, αξιολύπητος
ἀχθόμενος < ἄχθομαι: άχθος, αχθοφόρος, επαχθής, σεισάχθεια, άγχος, αγχόνη
ὑπομένων < ὑπὸ + μένω: υπομονή, διαμονή, επιμονή, εμμονή, παραμονή, προσμονή, επίμονος, ανυπόμονος, έμμονος, υπομονετικός, μόνιμος, μονιμότητα, μοναχός
ἦχθαι < ἄγομαι: αγωγή, διαγωγή, αναγωγή, παραγωγή, εξαγωγή, εισαγωγή, συναγωγή, απαγωγή, καταγωγή, προαγωγή, προσαγωγή, επαγωγή, αγωγός, παράγωγος, παραγωγός, νηπιαγωγός, ανάγωγος, εισαγωγέας, εξαγωγέας, υδραγωγείο, αγώγι, αγωγιάτης, αγώγιμος, αρχηγός, κυνηγός, χορηγός, λοχαγός, στρατηγός, οδηγός, ξεναγός, αγώνας, αγωνιστικός, αγωνία, αγρός, αγρότης, άγημα, αγέλη, άξιος, αξία, αξιόμαχος, άξονας, αξονικός, ακτίνα
ὀρθὴ < (επίθ.) ὀρθός: όρθιος, ορθώνω, κατορθώνω, επανορθώνω, διορθώνω, διόρθωση, επιδιόρθωση, επανόρθωση, παλινόρθωση, κατόρθωμα, αδιόρθωτος, ακατόρθωτος, διορθωτής, ορθολογισμός, ορθολογιστής
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Όταν εκτελούμε μια πράξη, δοκιμάζουμε είτε ευχάριστα είτε δυσάρεστα συναισθήματα και αυτό αποδεικνύει ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας («αἱ ἕξεις»). Η θέση αυτή αποδεικνύεται με τα ακόλουθα παραδείγματα: αν κάποιος απέχει από τις βλαπτικές σωματικές ηδονές και αυτό τον ευχαριστεί, τότε αυτό σημαίνει ότι έχει αποκτήσει το μόνιμο χαρακτηριστικό της εγκράτειας˙ αν όμως απέχοντας από αυτές νιώθει δυσάρεστα συναισθήματα, τότε είναι «ἀκόλαστος». Αν πάλι κάποιος υπομένει τις επικίνδυνες πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή τουλάχιστον όχι δυσαρέσκεια, τότε είναι ανδρείος, ενώ, αν τις υπομένει με δυσαρέσκεια, τότε είναι δειλός. Επομένως, για να θεωρηθεί ότι κάποιος έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, δεν αρκεί να κάνει ηθικές πράξεις, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Και παρατηρούμε ότι, όταν ένας άνθρωπος δεν κατέχει την αρετή, κάνει τιποτένιες πράξεις, επειδή αυτές τον ευχαριστούν, ενώ κρατιέται μακριά από τις καλές πράξεις, επειδή μ’ αυτές θα νιώσει δυσάρεστα συναισθήματα. Αφού, λοιπόν, τις πράξεις μας τις συνοδεύουν συναισθήματα, πρέπει, για να κατακτήσουμε την αρετή, να συνηθίσουμε να νιώθουμε ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση ηθικών πράξεων και το αντίθετο. Αυτό πρέπει να γίνεται με την αγωγή από την παιδική μας κιόλας ηλικία. Αυτή την άποψη συμμερίζεται και ο Πλάτωνας.
1. «Σημεῖον δὲ … τοῖς ἔργοις•» ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΥΝ ΤΗ ΘΕΣΗ.
Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Όταν, λοιπόν, κάνουμε ενάρετες πράξεις και, εξαιτίας αυτών, αισθανόμαστε ευχαρίστηση, αυτό σημαίνει ότι η αρετή αποτελεί μόνιμο χαρακτηριστικό μας. Γι’ αυτό η τέτοιου είδους ηδονή αποτελεί αγαθό για το οποίο δεν πρέπει να αδιαφορούμε. Άλλωστε, αυτή είναι και η επιβράβευση για τις ηθικές πράξεις μας. Από την άλλη, η λύπη που αισθανόμαστε, όταν πράττουμε ενάρετα, αποδεικνύει ότι δεν έχουμε κάνει κτήμα μας την αρετή, δεν είμαστε ενάρετοι, αλλά ακόλαστοι. Για να αποδείξει τη θέση αυτή ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί τα ακόλουθα παραδείγματα:
1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος … ἀκόλαστος»): αν κάποιος κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε έχει αποκτήσει ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν σε κάποιον η αποχή αυτή προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε έχει διαμορφώσει ένα άλλο μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα.
Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα, καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής:
• «ἡδονή»: είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολοκληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα. Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «σωματικαὶ ἡδοναί»,
• όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές («ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την έμμετρη απόλαυσή τους. Η πλήρης αποχή είναι κατά τον φιλόσοφο κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές.
• «λύπη»: είναι το δυσάρεστο συναίσθημα,
• «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη σκέψη του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρατής, αυτός που τηρεί το μέτρο. Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, γιατί μπορεί και επιβάλλεται πάνω σ’ αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση,
• «ἀκόλαστος»: είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επιβάλλεται πάνω σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του δημιουργεί δυσάρεστα συναισθήματα. Λυπάται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών ηδονών.
2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων … δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντιξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε έχει αποκτήσει ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέσκεια, τότε έχει διαμορφώσει ένα άλλο μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι δειλός.
Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:
• «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί και επιβάλλεται πάνω σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής,
• «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό είναι στοιχείο της κακίας.
2. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: «Περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή•»
Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπεράσματός του, ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα. Δεν αρκεί, λοιπόν, να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναφέρεται στο συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών, αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα στον ηθικό άνθρωπο. Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά.
Σ’ αυτό το σημείο, μάλιστα, με τη σύνδεση ηθικής και συναισθημάτων, διαφαίνονται και κάποια στοιχεία ψυχολογίας, της οποίας ο Αριστοτέλης έθεσε τις βάσεις και θεωρείται θεμελιωτής της.
3. ΣΤΑΣΗ ΟΣΩΝ ΔΕΝ ΚΑΤΕΧΟΥΝ ΤΙΣ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ:
«διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν … τῶν καλῶν ἀπεχομέθα.»
Ο Αριστοτέλης αιτιολογεί στο σημείο αυτό το προηγούμενο συμπέρασμα. Εδώ χρησιμοποιεί τον όρο «ἡδονὴ» με την αρνητική σημασία της. Σημαίνει, δηλαδή, την άμετρη επιθυμία, τον ακόρεστο πόθο. Όσοι έχουν διαμορφώσει κακές «ἕξεις» και, επομένως, δεν έχουν κατακτήσει τις ηθικές αρετές, πράττουν τιποτένιες και ασήμαντες πράξεις, γιατί αυτές τους δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα. Αντίθετα, αποφεύγουν τις ηθικές πράξεις, για να αποφύγουν να βιώσουν δυσάρεστα συναισθήματα.
4. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΒΙΩΝΟΥΝ ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΚΑΤΕΧΟΥΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΚΑΤΕΧΟΥΝ ΤΙΣ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ:
• Όσοι κατέχουν τις ηθικές αρετές
o βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι’ αυτό τις επιδιώκουν,
o βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης (η άποψη αυτή αφήνεται να εννοηθεί από τα συμφραζόμενα).
• Όσοι δεν κατέχουν τις ηθικές αρετές
o βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι’ αυτό την αποφεύγουν,
o βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης.
5. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ «ἡδονὴ» ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:
Στο κείμενο η λέξη «ἡδονὴ» αναφέρεται σε δύο σημεία με δύο διαφορετικές σημασίες. Στην αρχή του κειμένου («… τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις») αποκτά τη σημασία των «καλών» ηδονών, οι οποίες επιφέρουν έλλογη χαρά και ικανοποίηση στον άνθρωπο εξαιτίας των ηθικών του πράξεων και συντείνουν στη διατήρηση της μεσότητας και του ορθού λόγου. Στο τέλος του κειμένου («διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν») η ηδονή ανήκει στην κατηγορία των «κακών» ηδονών, που ξεπερνούν τα όρια του μέτρου, βρίσκονται στην υπερβολή της απόλαυσης των παθών, κυριαρχούν στη λογική του ανθρώπου και τον απομακρύνουν από την αρετή.
Για τον Αριστοτέλη έχει τεράστια σημασία η «ἡδονὴ» στη ζωή του ανθρώπου. Επειδή, λοιπόν, αυτή ακολουθεί τις πράξεις μας και αποτελεί την επιβράβευσή μας γι’ αυτές, πρέπει να αισθανόμαστε την «καλή», την ανώτερη ηδονή και να την επιλέγουμε, για να οδηγηθούμε στην ηθική αρετή. Ικανοί να τη διακρίνουμε και να την επιλέξουμε από τις «κακές» ηδονές θα γίνουμε μόνο με την ορθή παιδεία.
6. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ: ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΥΝΟΔΕΥΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΥΝΟΔΕΥΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ ΑΠΟ ΕΥΧΑΡΙΣΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ;
Μας προβληματίζει η θέση του Αριστοτέλη ότι οι ηθικές πράξεις πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα συναισθήματα κι αυτό, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Πρέπει, λοιπόν, να θεωρήσουμε ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν κατέχουμε τις ηθικές αρετές; Για παράδειγμα, όταν δείχνουμε τη συμπαράστασή μας στις συμφορές των άλλων, είναι λογικό να επηρεαστούμε από αυτές και να νιώσουμε δυσάρεστα συναισθήματα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν διαπνεόμαστε από την αρετή της φιλανθρωπίας. Επίσης, όταν κάνουμε μια δίκαιη πράξη, είναι δυνατό να νιώσουμε ένα δυσάρεστο συναίσθημα, γιατί είμαστε υποχρεωμένοι να βλάψουμε κάποιον στην προσπάθειά μας να απονείμουμε δικαιοσύνη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είμαστε δίκαιοι. Τον ίδιο προβληματισμό είχε και ο Αριστοτέλης, ο οποίος γράφει γι’ αυτό το θέμα στα «Ηθικά Νικομάχεια»: «οὐ δὴ ἐν ἁπάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ὑπάρχει, πλὴν ἐφ’ ὅσον τοῦ τέλους ἐφάπτεται» (= δεν είναι δυνατόν σε όλες γενικά τις αρετές η ενέργεια να συνοδεύεται από ευχάριστο συναίσθημα παρά μόνο όταν η ενέργεια πετυχαίνει τον σκοπό της). Βέβαια, η διευκρίνιση αυτή του φιλοσόφου δεν μας δίνει μια ικανοποιητική απάντηση στον παραπάνω προβληματισμό.
7. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ, ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ, ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΙΜΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΜΑΣ:
«Διὸ δεῖ … αὕτη ἐστίν.»
Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους «Νόμους») και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία. Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι), πρέπει από νωρίς να επεμβαίνει, να καθοδηγεί, να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σ’ αυτές. Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη ηθικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες, αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης, συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος. Έτσι, θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες-ηθικές πράξεις, ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγαλύτερες ηλικίες, μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα.
8. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ
Η σύγχρονη παιδαγωγική αποδέχεται την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να διαπαιδαγωγείται από πολύ μικρή ηλικία. Επίσης, αναγνωρίζει την αξία και τη συμβολή της ηθικής επιβράβευσης.
Διάσταση απόψεων μπορούμε να παρατηρήσουμε ως προς τον χαρακτήρα της αγωγής: η πλατωνική αγωγή έχει χαρακτήρα περισσότερο αυταρχικό. Οι φορείς αγωγής προσπαθούν να επιβάλλουν στο παιδί τις δικές τους επιλογές και δεν το αφήνουν να ενεργήσει ελεύθερα. Αντίθετα, η σύγχρονη παιδαγωγική προωθεί την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής. Αυτό πρέπει να αφήνεται να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του, να κάνει τις επιλογές του, να αναλαμβάνει την ευθύνη τους και να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του. Ο ρόλος των φορέων αγωγής είναι να το καθοδηγήσουν και να το προστατέψουν από σημαντικές παρεκτροπές χωρίς να επιβάλλουν συμπεριφορές.
9. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Για άλλη μια φορά στο κείμενο του Αριστοτέλη διαφαίνεται η κοινωνική διάσταση της αρετής, καθώς η πόλη (μέσω των νομοθετών), αλλά και η οικογένεια και το στενό κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτοί που έχουν την ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής από τους ανθρώπους. Η αρετή, λοιπόν, έχει κοινωνικό χαρακτήρα, επειδή:
• οι πράξεις μας συντελούνται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο,
• ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι οι πράξεις μας και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς σύμφωνα με αυτές,
• κάθε κοινωνία – πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Προκειμένου ο Αριστοτέλης να τονίσει τα ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα που ακολουθούν τις ηθικές και μη ηθικές πράξεις και για να διαφοροποιήσει τα χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν σε όσους διαθέτουν και σε όσους δεν διαθέτουν τις ηθικές αρετές, συσσωρεύει ζεύγη αντιθετικών εννοιών:
-ἡδονὴ ≠ λύπη
– χαίρων ≠ ἀχθόμενος
– σώφρων ≠ ἀκόλαστος
– ἀνδρεῖος ≠ δειλὸς
– φαῦλα ≠ καλὰ
– χαίρω ≠ λυποῦμαι
ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
Η ΑΡΕΤΗ ΚΑΘΙΣΤΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΙΚΑΝΟ ΝΑ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙ ΤΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΕΝΟ ΓΙ’ ΑΥΤΟΝ ΕΡΓΟ – ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Ο ορισμός της έννοιας της αρετής, απαιτεί να προσδιοριστεί η ειδοποιός διαφορά της. Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις, ἀλλὰ καὶ ποία τις. Ῥητέον οὖν ὅτι πᾶσα ἀρετή, οὗ ἂν ᾖ ἀρετή, αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν,
[Δες ερμηνευτικό σχόλιο: 1. Ο προσδιορισμός της ειδοποιού διαφοράς του όρου «ἀρετή»: «Δεῖ δὲ … εὖ ἀποδίδωσιν»]
Διεύρυνση του περιεχομένου της αρετής για όλα τα όντα, όπως φαίνεται από δύο παραδείγματα: της αρετής του ματιού και του αλόγου. οἷον ἡ τοῦ ὀφθαλμοῦ ἀρετὴ τόν τε ὀφθαλμὸν σπουδαῖον ποιεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ˙ τῇ γὰρ τοῦ ὀφθαλμοῦ ἀρετῇ εὖ ὁρῶμεν. Ὁμοίως ἡ τοῦ ἵππου ἀρετὴ ἵππον τε σπουδαῖον ποιεῖ καὶ ἀγαθὸν δραμεῖν καὶ ἐνεγκεῖν τὸν ἐπιβάτην καὶ μεῖναι τοὺς πολεμίους.
[Δες ερμηνευτικό σχόλιο: 3. Παραδείγματα που συντελούν στην κατανόηση των δύο γνωρισμάτων της αρετής: «οἷον … τοὺς πολεμίους»]
Κριτήριο ποιότητας της αρετής κάθε πράγματος, άρα και του ανθρώπου, είναι η αποτελεσματικότητά της στην ολοκλήρωση του έργου του. Εἰ δὴ τοῦτ’ ἐπὶ πάντων οὕτως ἔχει, καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἀρετὴ εἴη ἂν ἡ ἕξις ἀφ’ ἧς ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται καὶ ἀφ’ ἧς εὖ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει.
[Δες ερμηνευτικό σχόλιο: 4. Συμπέρασμα: «Εἰ δὴ … ἀποδώσει»]
Εισάγεται με ερώτημα ένα νέο θέμα προς διερεύνηση που αφορά τη φύση της αρετής. Πῶς δὲ τοῦτ’ ἔσται, … ὧδ’ ἔσται φανερόν, ἐὰν θεωρήσομεν ποία τίς ἐστιν ἡ φύσις αὐτῆς.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι δηλαδή (η αρετή) είναι συνήθεια, αλλά και τι είδους συνήθεια (είναι). Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή του και το βοηθάει να εκτελέσει με τον πιο σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι’ αυτό, όπως για παράδειγμα, η αρετή του ματιού κάνει αξιόλογο και το μάτι και το έργο του˙ γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Με τον ίδιο τρόπο η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να κρατήσει τον αναβάτη και να μείνει να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα, (τότε) και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι η συνήθεια, από την οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και από την οποία θα βοηθηθεί να εκτελέσει σωστά το έργο του. Πώς όμως θα γίνει αυτό … με αυτό τον τρόπο θα γίνει φανερό, αν δηλαδή εξετάσουμε τι λογής είναι η φύση της (δηλαδή της αρετής).
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
(Εκτός από το λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου στη σελίδα 166)
ῥητέον = πρέπει να πούμε (< λέγω: ρηματικό επίθετο σε –τέος που μεταφράζεται με το «πρέπει να»)
δραμεῖν = τρέχω (απαρέμφατο αορίστου β’ του ρήματος «τρέχω»)
ἐνεγκεῖν = μεταφέρω, κρατώ (απαρέμφατο αορίστου β’ του ρήματος «φέρω»)
μεῖναι < μένω = μένω να αντιμετωπίσω, μένω σταθερός στη θέση μου στην μάχη
ἂν εἴη = θα μπορούσε να είναι (δυνητική ευκτική, η οποία μεταφράζεται με «θα + παρατατικό»)
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Ἀποτελεῖ < ἀπὸ + τέλος: τέλος, τελικός, τελειωτικός, τέλειος, τελείωση, τελειοποίηση, τελετή, τέλεση, τελώνης, τελωνείο, τελωνειακός, ατελής, ημιτελής, ιδιοτελής, αυτοτελής, ευτελής, υποτελής, πολυτελής, ατέλεια, πολυτέλεια, συντέλεια, εντέλεια, ισοτέλεια, επιτέλεση, εκτέλεση, συντελεστής, εκτελεστής.
ὀφθαλμοῦ < ὁράω -ῶ: όραση, όραμα, ορατός, παρόραμα, πανόραμα, ενόραση, τηλεόραση, αόρατος, αδιόρατος, θεόρατος, διορατικός, οπή, όψη, οπτικός, συνοπτικός, εποπτικός, κάτοπτρο, αντικατοπτρισμός, μέτωπο, πρόσωπο, προσωπίδα, παρωπίδα, ιδέα, ιδανικός, θυρωρός.
ἵππου: ιππασία, ιππικός, ιππότης, ιπποτικός, ιπποτισμός, ιππέας, ιππευτικός, ιπποκόμος, ιππόκαμπος, ιπποδρομία, ιππομαχία, ιπποδύναμη, ιπποπόταμος, ιπποτροφείο, έφιππος.
δραμεῖν < τρέχω: δρόμος, δρομέας, καταδρομέας, διάδρομος, περίδρομος, πεζόδρομος, ιππόδρομος, μονόδρομος, αμφίδρομος, αυτοκινητόδρομος, χωματόδρομος, ταχυδρόμος, διαδρομή, συνδρομή, παραδρομή, αναδρομή, εκδρομή, επιδρομή, παγοδρομία, ιπποδρομία, σκυταλοδρομία, παλινδρόμηση, πεζοδρόμηση.
ἐνεγκεῖν < φέρω: φερέφωνο, φερέγγυος, φέρετρο, φορά, φόρτος, φορέας, φόρος, παράφορος, φορείο, ασθενοφόρο, μαρσιποφόρο, φόρεμα, οισοφάγος, διένεξη, διηνεκής, αυτόφωρος, κατάφωρος, φαρέτρα.
ἐπιβάτην < ἐπὶ + βαίνω: βάση, ανάβαση, κατάβαση, πρόσβαση, διάβαση, έμβασμα, βήμα, βηματοδότης, βάθρο, βωμός, βατός, δύσβατος, βάδην, βαθμός, βατήρας, αναβάτης, διαβάτης, επιβάτης, παραβάτης, ακροβάτης.
ἀποδίδωσιν, ἀποδώσει < ἀπὸ + δίδωμι: δόση, παράδοση, έκδοση, μετάδοση, δοσολογία, δοσίλογος, μισθοδοσία, λογοδοσία, ηλεκτροδότηση, σηματοδότης, δότης, αιμοδότης, καταδότης, εκδοτικός, αποδοτικός, ενδοτικός, μεταδοτικός, δώρο, δωροθέτης, δωρεά, δωροδοκία.
φανερόν < φαίνομαι: φάσμα, φαινόμενο, φαινομενικός, φανάρι, φανός, φανερός, φάντασμα, φαντασία, φανταστικός, φαντασίωση, φαντασμαγορικός, άφαντος, αφάνεια, διαφάνεια, επιφάνεια, διαφανής, αφανής, περιφανής, καταφανής, φως, φαεινός.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Σε προηγούμενη ενότητα έχει αναφερθεί ότι η αρετή είναι «ἕξις». Δεν είναι όμως αρκετός αυτός ο όρος για τον προσδιορισμό της, πρέπει να προσδιοριστεί και η ποιότητά της, καθώς υπάρχουν καλές και κακές έξεις. Πρέπει λοιπόν, να διευκρινιστεί σε ποια από τις δύο κατηγορίες ανήκει. Έτσι κατά τον Αριστοτέλη, η αρετή είναι η θετική ιδιότητα που κάνει τον άνθρωπο, το ζώο ή το πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και να επιτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση. Για παράδειγμα, η αρετή του ματιού είναι η ιδιότητα που κάνει και το μάτι τέλειο και το βοηθά να εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή να βλέπει καλά. Το ίδιο ισχύει και με την αρετή του αλόγου: είναι η ιδιότητα που και το άλογο το κάνει σπουδαίο και το βοηθά να εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή το κάνει ικανό να τρέχει, να κουβαλά τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Ό,τι λοιπόν συμβαίνει με τα ζώα και με τα άψυχα αντικείμενα, το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο. Συνεπώς η αρετή του ανθρώπου, σύμφωνα με τον συλλογισμό του, θα μπορούσε να είναι η έξη με την οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και με την οποία εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος από τη φύση. Για να εξετάσουμε όμως, ποιος είναι αυτός ο σωστός τρόπος, πρέπει πρώτα να διερευνήσουμε τη φύση της αρετής.
1. Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΙΔΟΠΟΙΟΥ ΔΙΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ἀρετή»: «Δεῖ δὲ … εὖ ἀποδίδωσιν»
Προκειμένου να προσδιοριστεί το περιεχόμενο του όρου «ἀρετή», όπως έχει διδάξει σε άλλο έργο του ο Αριστοτέλης, πρέπει να καθοριστεί:
α) το προσεχές γένος της (genus proximum), δηλαδή το πλησιέστερο σύνολο στο οποίο εντάσσεται και
β) η ειδοποιός διαφορά της (specifica differentia), δηλαδή το ιδιαίτερο γνώρισμα με το οποίο η αρετή διακρίνεται από τις ομογενείς της έννοιες.
Έτσι, για να φτάσει στον καθορισμό του προσεχούς γένους αναφέρει, όπως ήδη έχουμε δει και στην προηγούμενη ενότητα, ότι η αρετή ανήκει στα «ἐν τῇ ψυχῇ γινόμενα, πάθη, δυνάμεις, ἕξεις». Πάθη ονομάζει την επιθυμία, την οργή, τον φόβο, το θάρρος, τον φθόνο, τη χαρά, τη φιλία, το μίσος, τον πόθο, τη ζήλεια, την ευσπλαχνία, όσα δηλαδή ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια. Η αρετή δεν ανήκει στα πάθη, διότι αυτά αποτελούν:
α) βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπου, που υπάρχουν ήδη μέσα μας από τη φύση. Επομένως, δεν μπορεί κανείς να μας επαινέσει ή να μας κατηγορήσει, επειδή τα έχουμε και τα αισθανόμαστε.
β) «άλογες παρορμήσεις της ψυχής», που δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον άνθρωπο καλό ή κακό, ενώ η αρετή είναι αποτέλεσμα θέλησης και συνειδητής επιλογής που προκύπτει έπειτα από ώριμη σκέψη. Τα πάθη θα ήταν ασήμαντα, αν κάθε άτομο δεν ήταν επίσης προικισμένο από τη φύση, με τη δυνατότητα (δύναμη) συμμετοχής σε αυτά.
Η αρετή δεν ανήκει ούτε στις δυνάμεις, που είναι η δυνατότητα, η ικανότητα να αισθανόμαστε τα πάθη. Δεν μπορεί ούτε και σ’ αυτή την περίπτωση να μας χαρακτηρίσει κάποιος καλούς ή κακούς, επειδή μπορούμε να τα αισθανόμαστε. Μπορούμε να χαρακτηριστούμε καλοί ή κακοί ανάλογα με το αν κρατάμε σωστή ή όχι στάση απέναντι στα πάθη, αν δηλαδή ακολουθούμε τον δρόμο της μεσότητας (σ’ αυτό τον όρο, όμως, θα γίνει αναφορά στις επόμενες ενότητες). Από τα παραπάνω λοιπόν, προκύπτει ότι το προσεχές γένος της αρετής είναι οι έξεις – δηλαδή ο χαρακτήρας που διαμορφώνει ο άνθρωπος με την στάση που επιλέγει απέναντι στα πάθη – οι οποίες, όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενες ενότητες, είναι αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενων ενεργειών και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις.
Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, η ειδοποιός διαφορά που κάνει μια έξη αρετή είναι:
α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει («αὐτό»), είτε αυτό είναι άνθρωπος είτε ζώο είτε πράγμα, να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και
β) να το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση.
Οι θετικές συνέπειες της αρετής στον χαρακτήρα και στο έργο όλων των όντων, που τη διαφοροποιούν ποιοτικά από τις άλλες έξεις, υπογραμμίζονται με την επαναλαμβανόμενη χρήση του επιρρήματος «εὖ» και του επιθέτου «ἀγαθός».
Σκόπιμο κρίνεται σ’ αυτό το σημείο να μιλήσουμε για την έννοια με την οποία χρησιμοποιείται εδώ ο όρος «ἀρετή». Ο Αριστοτέλης δεν της αποδίδει καθαρά ηθικό περιεχόμενο, αλλά τη θεωρεί ως οποιαδήποτε θετική ικανότητα ή ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Συνώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή, η ανωτερότητα, το προτέρημα.
2. Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΣ ΟΡΟΣ «τέλος» ΚΑΙ Η «τελεολογική αντίληψη»
«αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ»: το ρήμα «ἀποτελῶ» προέρχεται από τη λέξη «τέλος», που υπάρχει και στην «εντελέχεια», έναν από τους βασικούς όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας. «Τέλος» λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη, ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε ένα όν, και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού στόχου, του σκοπού, η ανώτατη φάση εξέλιξης του όντος, η τελειοποίησή του, που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο.
«τὸ ἔργον αὐτοῦ»: βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην» (= η φύση τίποτα δεν κάνει μάταια, χωρίς λόγο). Αυτό σημαίνει ότι η «φύσις» ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σ’ αυτό τον κόσμο ένα «ἔργον», έναν συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο, τότε το ον φτάνει στο τέλος, στην τελειοποίησή του, στην επίτευξη του στόχου του (τελεολογική αντίληψη). Υπάρχει, λοιπόν «ἔργον» του οφθαλμού, «ἔργον» του ίππου, «ἔργον» του ανθρώπου, «ἔργον» του χεριού και «ἔργον» του ποδιού. Σε άλλο σημείο στα «Ἠθικὰ Νικομάχεια» ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματοποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το «ἔργον» του ανθρώπου, που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου», όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου.
3. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΤΕΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ: «οἷον … τοὺς πολεμίους»
Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του που αφορά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις, θα στηριχτεί για άλλη μια φορά στην επαγωγή. Έτσι θα χρησιμοποιήσει δύο παραδείγματα˙ το ένα σχετίζεται με τα όργανα του σώματος και το άλλο με τα ζώα.
1ο παράδειγμα: η αρετή του ματιού είναι η ιδιότητα που κάνει και το μάτι τέλειο και το βοηθά να εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή να βλέπει καλά.
2ο παράδειγμα: η αρετή του αλόγου είναι η ιδιότητα που και το άλογο το κάνει σπουδαίο και το βοηθά να εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή το κάνει ικανό να τρέχει, να κουβαλά τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς.
Το παράδειγμα του ματιού στη 2η και 6η ενότητα
Ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε το παράδειγμα του ματιού διαφορετικά στη 2η και διαφορετικά στην 6η ενότητα. Πιο συγκεκριμένα, στη 2η ενότητα το παρουσίασε ως κάτι αντίθετο των ηθικών αρετών, αφού την ιδιότητα της όρασης την έχουμε εκ φύσεως, ενώ τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε έπειτα από επανάληψη. Φαινομενικά λοιπόν, έχουμε μια αντίφαση, η οποία όμως αίρεται, αν σκεφτούμε το εξής: στη 2η ενότητα, η αρετή έχει καθαρά ηθικό περιεχόμενο, ενώ στην 6η αναφέρεται με πιο γενική σημασία, με την έννοια της ικανότητας, της ιδιότητας που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Επιπλέον, στη 2η ενότητα ο Αριστοτέλης μιλά για το αισθητήριο της όρασης, το οποίο υπάρχει εκ φύσεως και δεν αποκτιέται με την επανάληψη, ενώ στην 6η αναφέρεται σε μια ιδιότητα της όρασης, την οξύτητα, η οποία επιδέχεται βελτίωση μέσω της άσκησης και μπορεί να φτάσει στην τελειότητα.
4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: «Εἰ δὴ … ἀποδώσει»
Αφού ο Αριστοτέλης είδε πώς εφαρμόζονται τα γνωρίσματα της αρετής στα άψυχα και στα ζώα, οδηγείται τώρα συμπερασματικά (με τη λέξη «δὴ») και στον άνθρωπο. Η αρετή λοιπόν, του ανθρώπου κάνει τον άνθρωπο αγαθό και τον βοηθά να επιτελέσει σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένος από τη φύση. Για την περίπτωση του ανθρώπου το επίθετο «ἀγαθὸς» παίρνει τη θέση του «σπουδαῖος», γιατί εδώ πια έχουμε να κάνουμε με την ηθική αρετή. Μάλιστα ο Αριστοτέλης επιλέγει να αναφερθεί στην περίπτωση του ανθρώπου κάνοντας χρήση μιας υποθετικής πρότασης («Εἰ δὴ …») που έχει ως απόδοση τη δυνητική ευκτική «ἂν εἴη». Τα δύο αυτά στοιχεία προδίδουν μετριοπάθεια, διαλλακτικότητα και λόγο επιστημονικό. Ο φιλόσοφος δεν έχει διάθεση να επιβάλει τις θέσεις του˙ αντίθετα, φαίνεται να είναι πρόθυμος να τις συζητήσει περαιτέρω, να τις συμπληρώσει ή ακόμα και να τις αναθεωρήσει.
5. «Πῶς δὲ τοῦτ’ ἔσται …»
Ο Αριστοτέλης έχει ήδη αναφέρει ότι την αρετή την αποκτούμε με την επανάληψη καλών ενεργειών, με τον εθισμό. Με αυτή τη φράση λοιπόν, προαναγγέλλει ότι στη συνέχεια θα διερευνήσει ένα νέο ερώτημα: ποια είναι η φύση της αρετής. Έτσι θα καταλήξει στην ενότητα 10 στον ορισμό της αρετής.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Επιδοτική αντίθεση, με την οποία θέλει να τονίσει το δεύτερο μέρος του συλλογισμού του («ποία τις») ως πιο σημαντικό από το πρώτο.
«Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις, ἀλλὰ καὶ ποία τις.»
Πολυσύνδετα σχήματα, τα οποία τονίζουν τα δύο γνωρίσματα της αρετής.
«αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν»
«οἷον … τόν τε ὀφθαλμὸν σπουδαῖον ποιεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ»
«ὁμοίως … ἵππον τε σπουδαῖον ποιεῖ καὶ ἀγαθὸν δραμεῖν καὶ ἐνεγκεῖν τὸν ἐπιβάτην καὶ
μεῖναι τοὺς πολεμίους»
Επανάληψη του επιρρήματος «εὖ».
Έτσι τονίζονται οι συνέπειες της αρετής στο υποκείμενο και στο έργο που αυτό είναι προορισμένο από τη φύση να επιτελέσει.
Πηγή : http://www.study4exams.gr/
Σχόλια Αναγνωστών-Επισκεπτών