Νεοελληνική Πεζογραφία : Μορφές – Χαρακτηριστικά

Η πεζογραφία αποτελεί ένα είδος γραφής κατά το οποίο ο συγγραφέας δημιουργεί μια ιστορία την οποία αφηγείται είτε σε τρίτο πρόσωπο είτε χρησιμοποιώντας και διάλογο. Οι βασικές μορφές της πεζογραφίας είναι δύο: το μυθιστόρημα και το διήγημα.

Ο μυθιστοριογράφος και ο διηγηματογράφος επιτελούν το ίδιο ακριβώς έργο με την ίδια μορφή και τεχνική. Η διαφορά μεταξύ τους έγκειται στην έκταση της αφηγηματικής ύλης καθώς και στο πλάτος και έκταση της πλοκής. Στο μυθιστόρημα δίνεται μεγάλη έκταση, χρονική και περιγραφική, στο μύθο που πραγματεύεται καθώς και στην πλοκή η οποία προχωρεί σε βάθος και πλάτος. Ακόμη τα πρόσωπα που εμπλέκονται στο μυθιστόρημα είναι πολύ περισσότερα. Οι καταστάσεις οι οποίες εναλλάσσονται στην πλοκή είναι περισσότερες και πιο πολύπλοκες. Τέλος στο μυθιστόρημα ο συγγραφέας έχει την ευκαιρία να εισδύσει σε βάθος στους χαρακτήρες του έργου, ν’ αποκαλύψει τον ψυχικό τους κόσμο και να αφηγηθεί εμπειρίες και βιώματα που δεν μπορούν να ξεδιπλωθούν στην περιορισμένη έκταση ενός διηγήματος. Περιλαμβάνει βέβαια και το διήγημα όλα τα στοιχεία τα οποία συνθέτουν ένα μυθιστόρημα αλλά σε περιορισμένο βαθμό, έκταση και βάθος.

Το μυθιστόρημα βασίζεται σε μια ιστορία, ένα μύθο, που αναπλάθεται στη φαντασία του συγγραφέα. Η ανάπλαση του μύθου περιστρέφεται στις εμπειρίες της ζωής όπως τις γνωρίζει ή αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας. Συνήθως ο μύθος πλάθεται γύρω από ένα πρόσωπο το οποίο αποτελεί το βασικό ήρωα. Τα άλλα πρόσωπα του μυθιστορήματος συνθέτουν το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα. Οι σχέσεις του ήρωα προς τα άλλα πρόσωπα, οι συγκρούσεις, τα πάθη και γενικά οι χαρακτήρες των πρωταγωνιστών ζωντανεύουν τα διαδραματιζόμενα και εισάγουν τον αναγνώστη στο σκηνικό όπου βιώνεται ο μύθος. Ακόμη βοηθούν στο να διαγραφεί καλύτερα ο χαρακτήρας του βασικού ήρωα και να σκιαγραφηθεί με ζωηρότητα ο χαρακτήρας της κοινωνίας του δεδομένου μύθου.

Αφηγηματική μορφή

Η δομή του μυθιστορήματος μπορεί να λάβει διάφορες μορφές ανάλογα με τη μορφή του μύθου, την έκταση του, το χρόνο και το χώρο μέσα στον οποίο διαδραματίζεται ο μύθος. Με λίγα λόγια ο αφηγηματικός τρόπος τον οποίο θα επιλέξει ο συγγραφέας με βάση τα πιο πάνω κριτήρια καθορίζει τη λογοτεχνική αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος ή διηγήματος. Είναι βασικό να μπορούμε να διακρίνουμε σ’ ένα λογοτεχνικό έργο, το πρόσωπο το οποίο μιλά σε κάθε δεδομένη στιγμή. Χωρίς να προσδιορίσουμε την ταυτότητα του ομιλούντος είναι δύσκολο να κατανοήσουμε σε βάθος τα ζητήματα που εξετάζονται, να προβληματιστούμε και να πάρουμε θέση πάνω σ’ αυτά. `Ετσι ο συγγραφέας πρέπει με τον αφηγηματικό τρόπο που επιλέγει να βοηθήσει τον αναγνώστη να αναγνωρίσει την ταυτότητα του προσώπου που μιλά ή διηγείται καθώς και όσων υπεισέρχονται στο μύθο.

Η διάκριση του αφηγηματικού τρόπου ανάγεται στους κλασικούς χρόνους. Πρώτοι, ο Πλάτωνας και Αριστοτέλης χρησιμοποίησαν τους όρους “διήγησις” και “μίμησις”. Οι όροι αυτοί εφαρμόζονται τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία. Στη διήγηση ο συγγραφέας έχει το ρόλο του αφηγητή και διηγείται με δικά του λόγια ολόκληρη την ιστορία του έργου το οποίο πραγματεύεται. Στη μίμηση ο αφηγητής παίρνει τη θέση των προσώπων που πρωταγωνιστούν στο μύθο και μιλά με τη δική τους φωνή ή ακόμη χρησιμοποιεί το μικτό τρόπο δηλαδή αφενός διηγείται και αφετέρου παρεμβάλλει τις φωνές τρίτων προσώπων που παρεμβάλλονται στο έργο. Ακόμα στον αφηγηματικό τρόπο της μίμησης εμπίπτουν και εκείνα τα έργα όπου κυριαρχεί ο διάλογος και έχουν μια καθαρά θεατρική τεχνική. Στις περιπτώσεις μάλιστα όπου κυριαρχεί μια μόνο φωνή μιλούμε για το δραματικό μονόλογο.

Η διήγηση ως αφηγηματικός τρόπος στην πεζογραφία δημιουργεί κάποιες αμφιβολίες ως προς την ικανότητα του συγγραφέα να υπεισέρχεται στον ψυχικό κόσμο του βασικού ήρωα και των άλλων προσώπων του έργου και να αφηγείται με τη δική του φωνή τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών. Στη μορφή αυτή της πεζογραφίας δεν παρεμβάλλεται καμιά άλλη φωνή παρά μόνο εκείνη του συγγραφέα-αφηγητή. `Ετσι ο αφηγητής γίνεται ο μοναδικός κριτής και η μοναδική πηγή έκφρασης ιδεών και συναισθημάτων.

Ο συνηθέστερος αφηγηματικός τρόπος στη σύγχρονη πεζογραφία είναι εκείνος της μίμησης. Ο τρόπος αυτός μπορεί να έχει διάφορες μορφές:

• Στην πρώτη περίπτωση, μπορεί η αφήγηση να γίνεται από ένα φανταστικό άτομο σε πρώτο πρόσωπο. Αυτός ο τρόπος προσδίδει αμεσότητα στην αφήγηση και προσφέρει τη γοητεία της προσωπικής μαρτυρίας. Από την άλλη όμως, μέσα από τον αφηγητή εκφράζονται μόνο οι δικές του προσωπικές απόψεις οι οποίες μπορεί να είναι περιορισμένες ή εσφαλμένες.
• Στη δεύτερη περίπτωση χρησιμοποιείται τόσο η αφήγηση όσο και ο διάλογος. Υπάρχει δηλαδή ο αφηγητής αλλά η αφήγηση του διακόπτεται από άλλα πρόσωπα τα οποία παίρνουν το λόγο και μιλούν σε πρώτο πρόσωπο. Ο μικτός αυτός τρόπος διήγησης είναι ο συνηθέστερος στα περισσότερα μυθιστορήματα και διηγήματα.
• Τέλος, ο διάλογος είναι μια άλλη μορφή, καθαρά θεατρική, κατά την οποία απουσιάζει ο αφηγητής.

Ο μικτός τρόπος αφήγησης είναι αγαπητός και διαδεδομένος μεταξύ των συγγραφέων γιατί τους παρέχει την ευχέρεια να δίνουν ζωντάνια στις εικόνες του μύθου κινούμενοι εναλλάξ μεταξύ αφήγησης και διαλόγου. `Ετσι ο αναγνώστης μπορεί να διεισδύσει βαθύτερα στη ψυχή των πρωταγωνιστών να ταυτιστεί με αυτούς και να κατανοήσει τη συμπεριφορά τους.

Ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός στην πεζογραφία

Ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την προσπάθεια του συγγραφέα ν’ αποδώσει πιστά την πραγματικότητα, να τηρήσει στάση αντικειμενικότητας απέναντι στα γεγονότα και να τα παρουσιάσει κατά τρόπο πειστικό και ταυτόχρονα παραστατικό. Με το να σταθεί ο συγγραφέας αντικειμενικός απέναντι στα γεγονότα, δίνει στον αναγνώστη την ικανοποίηση και την αίσθηση της αλήθειας ως προς τα διαδραματιζόμενα και από την άλλη παρέχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει την εξέλιξη των γεγονότων, να μετάσχει σ’ αυτά, να τα αισθανθεί και να τα ψηλαφίσει. Βεβαίως, η πιστή αντικειμενικότητα δεν μπορεί να είναι απόλυτη. Από τη στιγμή που υπάρχει ένας συγγραφέας είναι φυσικό να παρεμβάλει στο έργο δικές του απόψεις και συναισθήματα. `Ομως αυτό γίνεται με τρόπο που δεν καταστρέφεται ο ρεαλισμός της γραφής και ο αναγνώστης μπορεί να χαρεί την ομορφιά και τις συγκινήσεις του έργου διαμορφώνοντας και ο ίδιος τις προσωπικές του αντιλήψεις και συμμετέχοντας στα συναισθήματα και την πλοκή.

Η τέχνη ενός ρεαλιστή πεζογράφου είναι να παρουσιάσει τους ήρωες και την πλοκή του μύθου σε ένα δονητικό πραγματικά περιβάλλον. Ο αναγνώστης πείθεται για την αλήθεια του μύθου ή τουλάχιστον για το ότι ο μύθος θα μπορούσε όντως να είναι αληθινός. Ο συγγραφέας δίνει στον αναγνώστη την αίσθηση της πραγματικότητας και ξεδιαλύνει την πλοκή κατά τρόπο που τα γεγονότα ομιλούν από μόνα τους. Δεν προσπαθεί να ηρωοποιήσει. Αντίθετα ασχολείται με την πραγματικότητα της καθημερινότητας και τηρεί κριτική διάθεση απέναντι στη συμπεριφορά της κοινωνίας.

Τέλος, όσον αφορά το νατουραλισμό, αυτός αποτελεί μια μορφή εξέλιξης του ρεαλισμού. Και οι δύο μορφές γραφής έχουν βασικές ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά και διαφορές. Οι ομοιότητες εντοπίζονται στην επιλογή του θέματος: δηλ. ασχολούνται με πτυχές της καθημερινής ζωής καθώς και στην προσπάθεια για απόδοση της πραγματικότητας.

Η βασική τους όμως διαφορά είναι ότι ο νατουραλισμός προσπαθεί να πείσει ότι ο άνθρωπος είναι δέσμιος ορισμένων εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων. Ξεκινά δηλ. από ορισμένες δοσμένες και ισοπεδωτικές θέσεις σύμφωνα με τις οποίες η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι απόλυτα εξαρτημένη από δεδομένες ψυχοσωματικές καταστάσεις στις οποίες κυριαρχούν τα κατώτερα ένστικτα και οι εσωτερικές ορμές, (π.χ. το γενετήσιο ένστικτο, η σκληρότητα, η κακία). Οι ορμές αυτές τείνουν να υποβαθμίσουν τον άνθρωπο και να τον εξισώσουν με το ζώο.

Παράλληλα, άλλες εξωτερικές δυνάμεις, περιορίζουν τη δραστηριότητα και καθορίζουν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ανθρώπου που είναι αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων.

Αυτή η υποτέλεια και εξάρτιση του ανθρώπου, από εσωγενείς και εξωγενείς δυνάμεις και παράγοντες αποτελούν το κυρίαρχο στοιχείο της νατουραλιστικής πεζογραφίας.

http://www.odyssey.com.cy/