Ο Πλάγιος Λόγος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

α) Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος κατά τη σύνταξη είναι δύο ειδών: ευθύς και πλάγιος.

β) Ευθύς ονομάζεται ο λόγος που μεταδίδεται σε κάποιον αμετάβλητος και με τις ίδιες λέξεις, όπως ακριβώς ειπώθηκε από τον ομιλητή. Στην περίπτωση αυτή προηγούνται ρήματα λεκτικά, γνωστικά, αισθητικά, δοξαστικά, ερωτηματικά, αλλά ο λόγος δεν εξαρτάται από αυτά τα ρήματα.

γ) Πλάγιος ονομάζεται ο λόγος που μεταδίδεται σε κάποιον αλλαγμένος και όχι με τις ίδιες λέξεις που ειπώθηκε από τον ομιλητή. Στην περίπτωση αυτή προηγούνται ρήματα των ίδιων κατηγοριών με τη σημείωση [β], αλλά ο λόγος εξαρτάται από αυτά τα ρήματα.

δ) Ο πλάγιος λόγος εξαρτάται από τις εξής κατηγορίες ρημάτων:

• Από λεκτικά ρήματα· μετά από αυτά ο πλάγιος λόγος είναι ειδικό απαρέμφατο ή ειδική πρόταση.
• Από γνωστικά ρήματα· μετά από αυτά ο πλάγιος λόγος είναι ή ειδική πρόταση ή κατηγορηματική μετοχή ή σπανιότερα ειδικό απαρέμφατο ή πλάγια ερώτηση.
• Από αισθητικά ρήματα· μετά από αυτά ο πλάγιος λόγος είναι ή ειδική πρόταση ή κατηγορηματική μετοχή ή σπανιότερα ειδικό απαρέμφατο ή πλάγια ερώτηση.
• Από δοξαστικά ρήματα· μετά από αυτά ο πλάγιος λόγος είναι ειδικό απαρέμφατο.
• Από βουλητικά (επιθυμίας) ρήματα· μετά από αυτά ο πλάγιος λόγος είναι τελικό απαρέμφατο (το ίδιο ισχύει και για ρήματα κελευστικά, προτρεπτικά, συμβουλευτικά, παρακλητικά, αιτητικά, ευχετικά, απαγορευτικά και αποτρεπτικά).
• Από ερωτηματικά ρήματα· μετά από αυτά ακολουθεί δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική πρόταση.

ε) Οι χρόνοι των ρημάτων στην αρχαία ελληνική γλώσσα διακρίνονται σε δύο (2) βασικές κατηγορίες, που θα μας απασχολήσουν παρακάτω: στους αρκτικούς (κύριους ή βασικούς) και στους ιστορικούς (δευτερεύοντες ή παραγόμενους). Αρκτικοί χρόνοι θεωρούνται: ο ενεστώτας, ο μέλλοντας, ο παρακείμενος, ο τετελεσμένος μέλλοντας και ο γνωμικός αόριστος στην οριστική. Ιστορικοί χρόνοι θεωρούνται: ο παρατατικός, ο αόριστος στην οριστική, ο υπερσυντέλικος, ο ιστορικός ενεστώτας και η δυνητική οριστική.

[Διευκρίνιση: ακόμη θεωρούνται αρκτικοί χρόνοι η υποτακτική, η προστακτική, η δυνητική και ευχετική ευκτική όλων των χρόνων, καθώς και η υποτακτική, η ευκτική, το απαρέμφατο και η μετοχή, όταν εξαρτώνται από αρκτικό χρόνο. Θεωρούνται, επιπλέον, ιστορικοί χρόνοι η ευκτική, το απαρέμφατο και η μετοχή, όταν εξαρτώνται από ιστορικό χρόνο].

ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΥΘΥ ΣΤΟΝ ΠΛΑΓΙΟ ΛΟΓΟ

Ο ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΡΙΣΗΣ

Στον ευθύ λόγο, έχουμε δύο (2) είδη κύριων προτάσεων που ενδέχεται να εκφράζουν κρίση, ως προς το περιεχόμενό τους: α)β) τις ευθείες ερωτήσεις κρίσεως (που είναι κι αυτές κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις και στο τέλος τους έχουν πάντοτε ερωτηματικό). τις κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις κρίσεως (καταφατικές ή αποφατικές) και

[Διευκρίνιση: υπάρχουν φυσικά και ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας, οι οποίες όμως θα εξεταστούν παρακάτω, αφού ανήκουν στον πλάγιο λόγο επιθυμίας, σε σχέση με το θέμα που μας απασχολεί].

[Α]

Οι κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις κρίσεως (καταφατικές ή αποφατικές)

στον πλάγιο λόγο

þ Οι κύριες προτάσεις κρίσεως (καταφατικές, αποφατικές) εκφέρονται στον ευθύ λόγο με τρεις εγκλίσεις: οριστική, δυνητική οριστική και δυνητική ευκτική.

[Διευκρινήσεις: Δυνητική οριστική θεωρείται η οριστική ιστορικού χρόνου με το δυνητικό ἄν. Δυνητική ευκτική θεωρείται η ευκτική με το δυνητικό ἄν· Εκφράζει κάτι που μπορεί να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον (απαντά σ’ όλους τους χρόνους, πλην του μέλλοντα)].

Στην περίπτωση των κύριων προτάσεων κρίσεως (καταφατικών ή αποφατικών), ανεξάρτητα της έγκλισης εκφοράς τους στον ευθύ λόγο, στον πλάγιο λόγο μετατρέπονται ή σε ειδική πρόταση ή σε ειδικό απαρέμφατο ή σε κατηγορηματική μετοχή, ανάλογα με το είδος του ρήματος εξάρτησης (συμβουλέψου παραπάνω τη γενική σημείωση [δ]).

Παρακολούθησε τον παρακάτω πίνακα:

Παρατηρήσεις:

(για τις κύριες προτάσεις κρίσεως από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο)

1. Ο ρηματικός τύπος στον πλάγιο λόγο (ρήμα ειδικής προτάσεως ή ειδικό απαρέμφατο ή κατηγορηματική μετοχή) είναι του ίδιου χρόνου με αυτόν στον ευθύ λόγο. Στις περιπτώσεις του παρατατικού και του υπερσυντελίκου, που δεν υπάρχει απαρέμφατο και μετοχή, τοποθετούμε αντίστοιχα το απαρέμφατο και τη μετοχή του ενεστώτα και του παρακειμένου.

2. Στην περίπτωση του ειδικού απαρεμφάτου συνήθως έχουμε ετεροπροσωπία σε σχέση με το ρήμα εξάρτησης. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, προσέχουμε το υποκείμενο του απαρεμφάτου να βρίσκεται σε αιτιατική.

3. Στην περίπτωση της κατηγορηματικής μετοχής, προσέχουμε τον όρο στον οποίο αναφέρεται αυτή, ώστε να την τοποθετήσουμε στην ανάλογη με αυτόν πτώση.

4. Το ἄν της δυνητικής οριστικής και ευκτικής του ευθέως λόγου διατηρείται στον πλάγιο λόγο σε κάθε περίπτωση (οπότε προκύπτει ειδική πρόταση με δυνητική έγκλιση, δυνητικό απαρέμφατο και δυνητική μετοχή).

5. Η μετατροπή του ευθέως λόγου (κύριες προτάσεις κρίσεως) σε πλάγιο, με τη μορφή του ειδικού απαρεμφάτου ή της κατηγορηματικής μετοχής, πραγματοποιείται με τον ίδιο τρόπο, ανεξάρτητα από το ρήμα εξάρτησης (αν δηλαδή είναι αρκτικού ή ιστορικού χρόνου). Εκείνο που πρέπει να προσέξουμε είναι η κατηγορία στην οποία ανήκει το ρήμα αυτό, ανάλογα με τη  σημασία του, γιατί από αυτήν εξαρτάται και το είδος της μετατροπής που θα επιλέξουμε.

6. Η δυνητική οριστική του ευθέως λόγου, στις κύριες προτάσεις κρίσεως, δεν επιδέχεται καμία μεταβολή στον πλάγιο λόγο σε ό,τι αφορά την έγκλιση (και φυσικά το χρόνο· Βλέπε παραπάνω παρατήρηση [1]). Το είδος του ρήματος εξάρτησης μας είναι αδιάφορο (αν είναι αρκτικού ή ιστορικού χρόνου).

7. Η παρατήρηση [6] ισχύει και για τις περιπτώσεις της απλής οριστικής και της δυνητικής ευκτικής, μόνο όμως στην περίπτωση που το ρήμα εξάρτησης είναι αρκτικού χρόνου.

8. Η απλή οριστική και η δυνητική ευκτική του ευθέως λόγου, στις κύριες προτάσεις κρίσεως, μετατρέπεται στον πλάγιο λόγο σε ευκτική του πλαγίου λόγου, όταν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (βλέπε στον πίνακα της σελίδας [2] τα παραδείγματα με το σύμβολο B · Και στην περίπτωση αυτή ισχύει η παρατήρηση [1]).

[Διευκρίνιση: η ευκτική του πλαγίου λόγου βρίσκεται πάντοτε στον εξαρτημένο λόγο και στις προτάσεις κρίσεως και στις προτάσεις επιθυμίας. Αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος και γι’ αυτό εξαρτάται πάντοτε από ρηματικό τύπο ιστορικού χρόνου. Δηλώνει υποκειμενική γνώμη ή ανεπιβεβαίωτη φήμη του παρελθόντος].

[Β]

Οι κύριες – ανεξάρτητες ερωτηματικές προτάσεις κρίσεως

Οι ευθείες ερωτήσεις κρίσεως στον πλάγιο λόγο

Οι ευθείες ερωτήσεις κρίσεως εκφέρονται στον ανεξάρτητο λόγο με απλή οριστική, δυνητική οριστική και δυνητική ευκτική.

Οι ευθείες ερωτήσεις κρίσεως στον πλάγιο λόγο μετατρέπονται σε δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις κρίσεως, εξαρτώμενες από ρήματα που δηλώνουν ερώτηση, απόκριση, δήλωση, απόδειξη, θαυμασμό, γνώση, άγνοια κ.ο.κ.

Η οριστική και δυνητική ευκτική στις ευθείες ερωτήσεις κρίσεως, μετατρέπεται στις πλάγιες ερωτήσεις κρίσεως σε ευκτική του πλαγίου λόγου, όταν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (βλέπε στον πίνακα της σελίδας [4] τα παραδείγματα με το σύμβολο B). Σε κάθε άλλη περίπτωση η έγκλιση διατηρείται, ανεξάρτητα από το ρήμα εξάρτησης.

[Διευκρινήσεις: σε όλες τις περιπτώσεις διατηρείται στον πλάγιο λόγο ο χρόνος που είχε η ερώτηση στον ευθύ. Η ευθεία ερώτηση καταλήγει πάντα σε ερωτηματικό. Αυτό δε συμβαίνει ποτέ στην πλάγια ερώτηση].

Κατά τη μετατροπή μιας ευθείας σε πλάγια ερώτηση, η ερωτηματική αντωνυμία ή επίρρημα μετατρέπεται στην αντίστοιχη αναφορική, η οποία εισάγει πια την πλάγια ερώτηση κρίσεως (βλέπε στον πίνακα [β] της σελίδας [4] του παρόντος).

Παρακολούθησε τους δύο παρακάτω πίνακες:

[ΠΙΝΑΚΑΣ Α]

Παρατήρηση:

(για τις κύριες ερωτηματικές προτάσεις κρίσεως από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο)

þ Το ἄν της δυνητικής οριστικής και ευκτικής του ευθέως λόγου διατηρείται στον πλάγιο λόγο σε κάθε περίπτωση (οπότε προκύπτει αντίστοιχα δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική πρόταση με δυνητική έγκλιση).

[ΠΙΝΑΚΑΣ Β]

Ο ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ

Στον ευθύ λόγο, έχουμε δύο (2) είδη κυρίων προτάσεων που ενδέχεται να εκφράζουν επιθυμία, ως προς το περιεχόμενό τους: α) τις κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις επιθυμίας (καταφατικές ή αποφατικές) και β) τις ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας (που είναι κι αυτές κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις και στο τέλος τους έχουν πάντοτε ερωτηματικό).

[Α]

Οι κύριες – ανεξάρτητες προτάσεις επιθυμίας (καταφατικές ή αποφατικές)

στον πλάγιο λόγο

þ Οι κύριες προτάσεις επιθυμίας (καταφατικές, αποφατικές) εκφέρονται στον ευθύ λόγο με όλες τις εγκλίσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και αυτές, ανάλογα με το νόημα που εκφράζουν, έχουν διάφορες χαρακτηριστικές ονομασίες: ευχετική και απαγορευτική οριστική, προτρεπτική και αποτρεπτική υποτακτική, ευχετική ευκτική, αποτρεπτική και απλή προστακτική.

Στην περίπτωση των κύριων προτάσεων επιθυμίας (καταφατικών ή αποφατικών), ανεξάρτητα της έγκλισης εκφοράς τους στον ευθύ λόγο, στον πλάγιο λόγο μετατρέπονται – σε κάθε περίπτωση – σε τελικό απαρέμφατο (για τα είδη των ρημάτων εξάρτησης σ’ αυτήν την περίπτωση, συμβουλέψου στη σελίδα [1] του παρόντος τη γενική σημείωση [δ⁵]).

Παρακολούθησε τον παρακάτω πίνακα:

Παρατηρήσεις:

(για τις κύριες προτάσεις επιθυμίας από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο)

1. Οι κύριες προτάσεις επιθυμίας τρέπονται στον πλάγιο λόγο σε τελικό απαρέμφατο του αντίστοιχου χρόνου με το ρήμα της πρότασης στον ευθύ.

2. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στη σχέση ταυτοπροσωπίας ή ετεροπροσωπίας του τελικού απαρεμφάτου του πλαγίου λόγου επιθυμίας με το ρήμα εξάρτησης. Τις περισσότερες φορές πρόκειται για ετεροπροσωπία, αφού τα λόγια μας ή τα λόγια κάποιου άλλου μεταφέρονται στον πλάγιο λόγο από ένα τρίτο πρόσωπο. Δεν αποκλείεται όμως και η περίπτωση της ταυτοπροσωπίας, όταν το ίδιο πρόσωπο μεταφέρει τα δικά του λόγια σε κάποιον άλλον.

[Διευκρίνηση: τα ίδια ισχύουν και για την περίπτωση του ειδικού απαρεμφάτου του πλαγίου λόγου κρίσης, την οποία επεξεργαστήκαμε παραπάνω αναλυτικά].

[Β]

Οι κύριες – ανεξάρτητες ερωτηματικές προτάσεις επιθυμίας

Οι ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας στον πλάγιο λόγο

Οι ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας εκφέρονται στον ανεξάρτητο λόγο κυρίως με απορηματική υποτακτική.

Οι ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας στον πλάγιο λόγο μετατρέπονται σε δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις επιθυμίας, εξαρτώμενες από ρήματα που δηλώνουν απορία, απόπειρα, σκέψη, φροντίδα, εξέταση, προσοχή και προφύλαξη.

Η απορηματική υποτακτική στις ευθείες ερωτήσεις επιθυμίας, μετατρέπεται στις πλάγιες ερωτήσεις επιθυμίας σε ευκτική του πλαγίου λόγου, όταν το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (βλέπε στον παρακάτω πίνακα το παράδειγμα με το σύμβολο B). Σε περίπτωση που το ρήμα εξάρτησης είναι αρκτικού χρόνου η έγκλιση του ρήματος μένει αμετάβλητη.

[Διευκρινήσεις: σε όλες τις περιπτώσεις διατηρείται στον πλάγιο λόγο ο χρόνος που είχε η ερώτηση στον ευθύ. Η ευθεία ερώτηση καταλήγει πάντα σε ερωτηματικό. Αυτό δε συμβαίνει ποτέ στην πλάγια ερώτηση].

Κατά τη μετατροπή μιας ευθείας σε πλάγια ερώτηση, η ερωτηματική αντωνυμία ή επίρρημα μετατρέπεται στην αντίστοιχη αναφορική, η οποία εισάγει πια την πλάγια ερώτηση κρίσεως (συμβουλέψου σχετικά τον πίνακα [β] στη σελίδα [4] του παρόντος).

Παρακολούθησε τον παρακάτω πίνακα:

Ο ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΙΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ – ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Σ

Βασικές Παρατηρήσεις:

(για τις δευτερεύουσες – εξαρτημένες προτάσεις από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο)

1. Οι δευτερεύουσες – εξαρτημένες προτάσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, κατά τη μεταφορά τους από τον ευθύ λόγο στον πλάγιο, διατηρούν το επιρρηματικό είδος τους.

2. Οι δευτερεύουσες – εξαρτημένες προτάσεις, αν εξαρτώνται από ρήμα αρκτικού χρόνου, στον πλάγιο λόγο διατηρούν αναλλοίωτα το χρόνο και την έγκλισή τους.

3. Αν το ρήμα, από το οποίο εξαρτώνται στον πλάγιο λόγο, είναι ιστορικού χρόνου, τότε: α) η δυνητική οριστική, η δυνητική ευκτική και η οριστική αορίστου διατηρούνται πάντα στον πλάγιο λόγο· β) η απλή οριστική (όλων των άλλων χρόνων, πλην του αορίστου) ή η υποτακτική μετατρέπονται σε ευκτική του πλαγίου λόγου.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΓΙΟ ΛΟΓΟ ΣΤΟΝ ΕΥΘΥ

Βασικές Παρατηρήσεις:

(για τη μετατροπή του πλαγίου λόγου σε ευθύ)

Κατά τη μετατροπή του πλαγίου λόγου σε ευθύ γίνονται οι εξής μεταβολές:

1. Η οριστική διατηρείται και στον ευθύ.

2. Η ευκτική του πλαγίου λόγου μετατρέπεται σε οριστική ή υποτακτική.

3. Η δυνητική οριστική διατηρείται.

4. Η δυνητική ευκτική διατηρείται.

5. Η απορηματική υποτακτική διατηρείται.

6. Το ειδικό απαρέμφατο μετατρέπεται σε οριστική.

7. Το τελικό απαρέμφατο μετατρέπεται σε προστακτική.

8. Η κατηγορηματική μετοχή μετατρέπεται σε οριστική.

9. Το ρήμα εξαρτήσεως παραλείπεται.

10. Το πρόσωπο αλλάζει.

ΤΕΛΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Σε κάθε άσκηση μεταβολής του ευθέως λόγου σε πλάγιο ή και το αντίστροφο, χρειάζεται μεγάλη προσοχή στην αλλαγή των προσώπων κατά τη μετατροπή.

2. Ο πλάγιος λόγος (ιδίως της κρίσης) συνεχίζεται και ύστερα από ισχυρό σημείο στίξης (τελεία, άνω τελεία, ερωτηματικό), εκφερόμενος συνήθως με ειδικό απαρέμφατο.

3. Αν ο συγγραφέας θέλει να παρουσιάσει τον πλάγιο λόγο ή την εξαρτώμενη απ’ αυτόν πρόταση ως αντικειμενική γνώμη (αντικειμενική παράσταση), χρησιμοποιεί οριστική ή υποτακτική, αντί της ευκτικής του πλαγίου λόγου.