Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ ΣΤΟ ΛΥΚΕΙΟ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933)

1. Βιογραφικά στοιχεία

• Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1863.
• Την πρώτη περίοδο της παιδικής του ζωής του έζησε μέσα στον πλούτο και την πολυτέλεια.
• Όταν ήταν εφτά ετών έχασε τον πατέρα του.
• Το 1872 η μητέρα του με όλα τα παιδιά της εγκαταστάθηκε στην Αγγλία.
• Το 1879 εγκαταστάθηκε πια μόνιμα στην Αλεξάνδρεια.
• Στην Αγγλία ο Καβάφης έλαβε καλή μόρφωση, χωρίς να γνωρίζουμε πιο συγκεκριμένα το είδος της παιδείας του.
• Ο ποιητής ήταν φιλομαθής, εργατικός και είχε εκπληκτική ευρυμάθεια.
• Είχε ιδιαίτερη κλίση και αγάπη για την ιστορία.
• Από πλευράς βιοπορισμού εργάστηκε ως υπάλληλος από το 1892-1922 στον Τρίτο Κύκλο της Υπηρεσίας Αρδεύσεων.
• Παράλληλα, κατά περιόδους ασκούσε και το επάγγελμα του χρηματομεσίτη στο χρηματιστήριο.
• Κεντρικός στόχος πάντως της ζωής του ήταν η ποίηση.
• Αγωνίστηκε σκληρά και επίμονα, ώσπου να βρει τη δική του ποιητική φυσιογνωμία.
• Ακόμη κι όταν έφτασε να παράγει [ή να παραγάγει] υψηλή ποίηση, δεν μπόρεσε να αναγνωρισθεί δεόντως.
• Παρ’ όλα ταύτα, κέντρο της ζωής του και ύψιστος σκοπός του παρέμεινε η ποιητική του τελείωση.
• Τελικά κατόρθωσε να επιβληθεί στην Αλεξάνδρεια και να αποκτήσει φανατικούς θιασώτες της τέχνης του, παρά την εχθρική στάση των θαυμαστών του Παλαμά που τότε μεσουρανούσε.
• Στην Αθήνα άργησε να γίνει γνωστός. Άρχισε να καθιερώνεται ουσιαστικά και να κατακτά κριτικούς και ποιητές μετά το 1920.
• Πέθανε από καρκίνο του λάρυγγα στο «Ελληνικό Νοσοκομείο» της Αλεξάνδρειας το 1933.

2. Γύρω από το ποιητικό του έργο

• Ο ποιητής άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα το 1891, αλλά έγραφε ήδη από το 1884.
• Η ποίησή του διακρίνεται σε τρεις περιόδους:

–        1884-1896: προετοιμασία.

–        1896-1911: διαμόρφωση προσωπικού ύφους.

–        1911-1933: ωριμότητα.

• Ο Καβάφης διέκρινε τα ποιήματά του σε τρεις κατηγορίες:

Ιστορικά, φιλοσοφικά, ηδονικά.

• Όχι σπάνια τα θέματα διαπλέκονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ένα ποίημα να κατατάσσεται σε δύο ή ακόμη και σε τρεις κατηγορίες συγχρόνως.
• Ο ποιητής εμπνέεται τα περισσότερα θέματά του από τους ελληνιστικούς χρόνους και κατά δεύτερο λόγο από τους αρχαίους, όπως επίσης από τους βυζαντινούς ή από τη νεότερη ιστορία.
• Συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του σε θέματα που αφορούν τους αδικημένους και προσπαθεί να εξαγάγει διαχρονικά συμπεράσματα από τις αναφορές του στην περιθωριακή ζωή αυτών των αδικημένων.
• Τα φιλοσοφικά [ή διδακτικά] του ποιήματα πραγματεύονται διάφορα θέματα σχετικά με στάσεις ζωής, με την αξιοπρέπεια, την ανιδιοτέλεια, την ανωτερότητα, τα υψηλά ιδανικά, με τη ματαιότητα των ανθρώπινων μεγαλείων κ.λπ.
• Με τα ποιήματα αυτής της κατηγορίας, ο ποιητής θέλει περισσότερο να εκφράσει συγκεκριμένη βιοθεωρία παρά μια ορισμένη φιλοσοφική κατεύθυνση.
• Η μεταφυσική –είτε ως μετάθεση της δικαίωσης είτε ως προσδοκία ή αγωνία για το επέκεινα– δεν εμφανίζεται στην ποίησή του.
• Βάση της καβαφικής βιοθεωρίας είναι ο ηρωικός στωικισμός.
• Τα ιστορικά του ποιήματα σχετίζονται με αναδρομές στο παρελθόν, από όπου ο ποιητής αντλεί ιστορικά σύμβολα, δηλαδή προσωπεία, για να εκφράσει, με καλυμμένο τρόπο και με χρώμα διαχρονικό, προσωπικά του βιώματα ή παρακμιακές καταστάσεις και παρόμοιες τραγικές ή τραυματικές εμπειρίες ζωής. Τα περισσότερα από τα ιστορικά του ποιήματα αντλούν τα σύμβολά τους από την ελληνιστική περίοδο. Άλλα ποιήματα ανάγονται στην ελληνορωμαϊκή περίοδο, στην περίοδο της μουσουλμανικής κατάκτησης της Αλεξάνδρειας και στο Βυζάντιο. Η Αλεξάνδρεια, σε κάθε περίπτωση, βρίσκεται στο επίκεντρο των προτιμήσεών του.
• Η κατηγορία των ιστορικών του ποιημάτων υποδιαιρείται σε τρεις υποκατηγορίες, ανάλογα με την πρόσληψη από τους μελετητές της ιδιαίτερης θεματικής τους απόχρωσης:

–ψευδοϊστορικά (όρος του Γ. Σεφέρη): αξιοποίηση ιστορικών στοιχείων με νόημα φιλοσοφικό, όπως για παράδειγμα το ποίημα Θερμοπύλες.

–ιστορικοφανή (όρος του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου): ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος με φανταστικό το πρόσωπο και το βασικό επεισόδιο. Πρόκειται για φαινομενικά ιστορικά ποιήματα· παράδειγμα το ποίημα Ο Δαρείος.

–ιστοριογενή (όρος του Μ. Πιερή): απόλυτη σύνδεση με το ιστορικό υλικό, εκ του οποίου προέκυψαν. Χρόνος, χώρος, πρόσωπα, επεισόδια, όλα δηλαδή τα στοιχεία είναι ιστορικά.

• Τα ηδονικά του ποιήματα συνδέονται με τον ιδιόρρυθμο ερωτισμό του, με τον αισθησιασμό και ανάλογες ερωτικές του μνήμες.
• Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, πως η ποίησή του, όπου ανασυλλέγει ή αναπαριστά την αισθησιακή εμπειρία, εκεί συνδυάζει και αισθητική ατμόσφαιρα.
• Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για μια στοχαστική ευρύτητα, χωρίς να περιχαρακώνεται στο ένα ή το άλλο ιδεολογικό ρεύμα.
• Στοιχεία τεχνικής:

–   Διάλογος ή μονόλογος με δραματικό χαρακτήρα.

–        Λιτά εκφραστικά μέσα.

–        Φωτεινότητα αλλά και ειρωνεία.

–        Αμφίσημη παρουσίαση των ηρώων του.

–        Ρεαλισμός, πεζολογία, αντιρητορικό ύφος.

–        Διδακτικός τόνος.

–        Αποφθεγματικός και επιγραμματικός λόγος.

–        Δημοτική γλώσσα με στοιχεία της καθαρεύουσας και με αντιλυρικό χαρακτήρα.

–        Χρήση συμβόλων και απόκρυψη.

–        Ιαμβικός στίχος, ανισοσύλλαβος.

–        Ελεύθερος και απέριττος στίχος.

–        Λιτότητα και πυκνότητα, ακρίβεια και εγκράτεια στη γλώσσα.

–        Γοητεία του υπονοούμενου, υποβλητική ομορφιά, πρόκληση συγκινήσεων.

–        Εσωτερικά γνωρίσματα:

–        Υψηλή αντίληψη για την τέχνη.

–        Νοσταλγική μετατόπιση στο χώρο και το χρόνο.

–        Μελαγχολικός τόνος.

• Ο Καβάφης σήμερα θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς ποιητές στην Ελλάδα και στο διεθνή χώρο.
• Το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες.

Α΄ Λυκείου

Κ. Π. Καβάφης: Ιθάκη

Ερμηνευτική προσέγγιση

1. Εισαγωγικά στοιχεία για το ποίημα

• Το ποίημα γράφτηκε το 1910 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1911.
• Πηγή έμπνευσής του ο μύθος του Οδυσσέα και ο προορισμός του τελευταίου, η «Ιθάκη».
• Οι μελετητές του διακρίνουν και άλλες μεταγενέστερες πηγές έμπνευσής του.
• Η «Ιθάκη» υποδηλώνει την πραγματοποίηση ενός στόχου που έχει θέσει ο άνθρωπος.
• Τι άλλο μπορεί να μας προσφέρει η «Ιθάκη»;
• Ως τέλος,  ως σκοπός μας έδωσε ό,τι μπορούσε να μας δώσει: μας έδειξε το δρόμο και μας ώθησε πρακτικά να τον βαδίσουμε.
• Η «Ιθάκη» όμως δεν είναι μία, αλλά πολλές.
• Ο καθένας, ως φαίνεται, προορίζεται να έχει τη δική του «Ιθάκη»
• Το ποίημα ανήκει στα φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη, αλλά περικλείει και διδακτική πρόθεση.
• Δεν κρίνεται ορθή η μονοσήμαντη κατηγοριοποίησή του ως διδακτικού ποιήματος από ορισμένους ερμηνευτές.
• Έχει τη μορφή διδακτικού μονολόγου που μπορεί να διαβαστεί και ως εσωτερικός μονόλογος «εις εαυτόν».
• Το περιεχόμενο αντανακλά βίωμα και εμπειρία ζωής· δεν είναι θεωρητική κατασκευή που επιχειρεί έξωθεν να καθορίσει τη ζωή.
• Ο ίδιος ο ποιητής αναφέρει για το συγκεκριμένο ποίημά του: «το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές: ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων έναν σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείρα, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθεαυτού …» (Γ. Λεχωνίτης: Καβαφικά αυτοσχόλια, σ. 26).
• Στο ποίημα παρατηρείται μετάβαση από το υποκειμενικό στο δραματικό.
• Η εκφορά του λόγου γίνεται σε προστακτική έγκλιση και σε δεύτερο πρόσωπο.
• Το πρόσωπο που ομιλεί, αν και δεν κατονομάζεται, είναι ο ίδιος ο ποιητής.
• Το σύμβολο Ιθάκη μας δίνει το ταξίδι.
• Αυτό ηχεί ως «προειδοποίηση» του ποιητή προς εαυτόν και προς αναγνώστη για τον τύπο της σοφίας που ο ίδιος επαγγέλλεται.
• Υιοθετεί ή «ασπάζεται την ιδέα της σοφίας που περιλαμβάνει την ορθολογική κρίση σαν οδηγό και λυδία λίθο αξιών που ελέγχουν τις απαιτήσεις των επιθυμιών» (John Anton ό.π.)
• Το σύμβολο Ιθάκη πρακτικά λειτουργεί ως παράγοντας σοφίας, ο οποίος βοηθά τον άνθρωπο να υψωθεί πάνω από το επίπεδο των αδυναμιών και της σύγχυσης. Η γνώση είναι εφικτή, ακόμη και αν δεν έχει τη μορφή ολοκληρωμένων αιώνιων αληθειών (John Anton).
• Δομή:

–        Πρώτη ενότητα (στ. 1-3): η στάση ζωής που οφείλει να έχει αυτός που κάνει το ταξίδι της ζωής.

–        Δεύτερη ενότητα (στ. 4-12): εάν υπάρχει η υψηλή σκέψη και η εκλεκτή συγκίνησις είναι αντιμετωπίσιμοι όλοι οι εξωτερικοί κίνδυνοι.

–        Τρίτη ενότητα (στ.13-23): οι υλικές και πνευματικές απολαύσεις που μας προσφέρει το ταξίδι.

–        Τέταρτη ενότητα (στ. 24-30): το ταξίδι έχει σημασία που χρειάζεται να διαρκέσει ως τα γεράματα.

–        Πέμπτη ενότητα (στ. 31-33): η προσφορά της Ιθάκης.

–        Έκτη ενότητα (στ. 34-36): η βαθύτερη, συμβολική, σημασία της Ιθάκης.

• Περίληψη:

Στο ταξίδι της ζωής προς μεγάλους ή απώτερους σκοπούς ο άνθρωπος δεν θα συναντήσει κινδύνους, εάν ο ίδιος δεν τους φέρνει μέσα του. Η πορεία προς την πραγματοποίηση αυτών των σκοπών αξίζει να έχει μεγάλη διάρκεια, γιατί προσφέρει πλούσιες εμπειρίες και χαρές. Καθ’ όλη όμως αυτή την πορεία δεν πρέπει να ξεχνά τον τελικό του προορισμό, επηρεασμένος από ενδιάμεσες δελεαστικές εμπειρίες ή γνώσεις, αλλά ούτε και να βιάζεται να φτάσει στο τέρμα, γιατί έτσι χάνει το ενδιαφέρον του για τη ζωή. Κι όταν ολοκληρώσει το ταξίδι και φτάσει στη δική τουΙθάκη, δηλαδή εκπληρώσει τον σκοπό του, και διαπιστώσει  πως είναι κατώτερη/ος των προσδοκιών του, τότε θα πρέπει να καταλάβει ότι τη μεγαλύτερη αξία στη ζωή την έχει όλη η πορεία, το ταξίδι ή «ο περίπλους του Πρωτέα» (Σεφέρης) που ανέλαβε να πραγματοποιήσει, γιατί αυτός τον εφοδίασε με πλούσιες εμπειρίες και γνώσεις.

2. Πρόταση διδασκαλίας

• Στόχοι:

–        να κατανοήσουν οι μαθητές τη βιοθεωρία του Καβάφη, όπως αποτυπώνεται στο συγκεκριμένο ποίημα.

–        να γνωριστούν με διαχρονικά νοήματα, όπως αυτά μπορούν να προκύπτουν από το ποίημα.

–        να εξοικειωθούν με τον ποιητικό λόγο και τις ποικίλες σημάνσεις του.

• Μέθοδος και μορφή  διδασκαλίας:

–        μέθοδος ερμηνευτική.

–        μορφή διαλογική.

• Πορεία  της διδασκαλίας:

• τρία στάδια: παρουσίαση, ανάλυση, ανακεφαλαίωση.

–        Παρουσίαση:

–        ένταξη του ποιήματος στο γενικό πνεύμα της καβαφικής ποιητικής και του έργου του.

–        ανάγνωση και απόδοση νοήματος ή περιεχομένου.

–        καθορισμός του θέματος και έναρξη της συζήτησης.

–        Ανάλυση:

–        αναλυτική ερμηνεία κατά στίχο ή κατά στροφές, ανάλογα με την περίπτωση.

–        να λαμβάνεται υπόψη ότι σε κάθε στροφή συναντούμε ουσιώδεις διαφορές τόσο σε περιεχόμενο όσο και στις παραστάσεις που διανοίγονται μπροστά μας.

–        Πρώτη στροφή: στ. 1-12.

–        ανάγνωση των τριών πρώτων στίχων και επισήμανση του κεντρικού τους νοήματος.

–        εξήγηση και διάλογος για τη συμβολική χρήση της λέξης «Ιθάκη».

–        κύρια έννοια η λέξη γνώσεις (στ. 3). Διάλογος για τη σημασία της σε σχέση με το νόημα των τριών πρώτων στίχων, αλλά και ολόκληρου του ποιήματος.

–        ο τρίτος στίχος αιτιολογεί τα δεδομένα των δύο πρώτων στίχων.

–        επιγραμματικός σχολιασμός των στίχων, πρωτίστως των δύο πρώτων: κινητοποιούν τη φαντασία μας· δηλώνουν κίνηση και μετακίνηση σε μακρινούς, ανοικτούς ορίζοντες.

–        στους στίχους 4-12 συζητούμε και σχολιάζουμε τις λέξεις-σύμβολα: Λαιστρυγόνας, Κύκλωπας, Ποσειδώνα.

–        τονίζεται η διαφορετική τους σήμανση στον Όμηρο και στο ποίημα: από μυθικά όντα μετατρέπονται σε φαινόμενα της ψυχής.

–        προσεκτικός σχολιασμός των στίχων 7-8.

–        Να προσεχτεί και να τονιστεί η θέση τους στη στροφή: υψηλή σκέψις και εκλεκτική συγκίνησις πρέπει να αγγίζει το σώμα και το πνεύμα, προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός, ο οποίος δεν είναι ο νόστος του Οδυσσέα αλλά ο πηγαιμός για την Ιθάκη.

–        Δεύτερη στροφή στ. 13-23.

–        ανάγνωση και συγκεκριμένος σχολιασμός.

–        στ. 13: επανάληψη του στίχου 2.

–        γιατί; Επειδή συμπυκνώνει όλη την υποθήκη του ποιήματος.

–        συνιστά το όλο, ως αφετηρία.

–        Λειτουργεί εν είδει «θεματικής περιόδου» για όλη τη δεύτερη στροφή.

–        οι επόμενοι στίχοι 14-23 συνιστούν εξειδίκευση ή ανάλυση στα επί μέρους του στ. 13.

–        στους στίχους 15-23 ο ποιητής αισθητοποιεί με ρητό και ευκρινή ποιητικό λόγο την αξία που έχει για τον άνθρωπο το ταξίδι για την «Ιθάκη»:

–        το ταξίδι προσφέρει θέλγητρα:

–        γνωριμία με το άγνωστο που σε γεμίζει χαρά και ευχαρίστηση (στ. 15-16).

–        απόκτηση αισθησιακών εμπειριών, δηλαδή σωματικών απολαύσεων (στ. 18-21) καθώς και γνώσεων, δηλαδή πνευματικών απολαύσεων (στ. 22-23).

–        στους στ. 20-21 ο ποιητής κάνει εμφαντική αναφορά στα ηδονικά μυρωδικά. ΄

–        αυτά δεν συμβολίζουν τίποτε άλλο εδώ παρά τις ηδονικές σωματικές απολαύσεις.

–        οι δύο κύριοι άξονες της όλης βιοθεωρίας του Καβάφη τονίζονται εδώ με έμφαση.

–        αυτοί οι άξονες είναι: οι αισθησιακές και οι πνευματικές απολαύσεις.

–        αξίζει να επισημανθεί η διάχυση και η λυρική ένταση της στροφής, η οποία μας ταξιδεύει στον εξωτικό κόσμο της Ανατολής.

–        Τρίτη στροφή στ. 24-30:

–        ο ποιητής αλλάζει εδώ τον τόνο του ποιήματος:

–        από τα θέλγητρα και τις απολαύσεις του ταξιδιού μεταβαίνει με νέα πνοή στο μοτίβο της μεγάλης διάρκειας του ταξιδιού.

–        η Ιθάκη είναι  «ο προορισμός» μας.

–        δεν πρέπει να ξεχνάμε τον απώτερο στόχο μας.

–        η αξία του όμως δεν βρίσκεται στην επίτευξή του, αλλά στη διαρκή προσπάθεια προς την επίτευξή του.

–        δεν χρειάζεται να επισπεύσουμε το ταξίδι.

–        η επίσπευση συνεπιφέρει και το τέλος των απολαύσεων.

–        η προσπάθεια πρέπει να διαρκέσει πάρα πολλά χρόνια, ως τα γεράματα, δηλαδή δια βίου (στ. 27-28), έτσι ώστε να αποκτήσουμε πολλές και ανεκτίμητες εμπειρίες.

–        Τέταρτη στροφή στ. 31-33:

–        οι στίχοι αυτοί  έρχονται ως συνέχεια του στίχου 30 για να αιτιολογήσουν το περιεχόμενό του:

–        η Ιθάκη, ο τελικός σκοπός, δεν είναι αυτοσκοπός ούτε αφηρημένη προσδοκία αποκομμένη από το ωραίο ταξίδι και τις εμπειρίες του.

–        γίνεται περιεκτικός και ουσιώδης διάλογος στην τάξη σχετικά με τα νοήματα της παραπάνω καβαφικής άποψης.

–        κατατίθενται προσωπικές απόψεις των μαθητών, ει δυνατόν και εμπειρίες.

–        Πέμπτη στροφή στ. 34-36:

–        η Ιθάκη, δηλαδή η επίτευξη του σκοπού, δεν σημαίνει απογοήτευση για τον άνθρωπο ταξιδευτή, δεν συνεπάγεται εξαπάτηση.

–        δεν πρέπει να την θεωρούμε αυταπάτη, ακόμη κι αν δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μας, ακόμη κι αν αποδεικνύεται φτωχική ή ασήμαντη.

–        δεν είναι αυταπάτη ούτε εξαπάτηση ή πλάνη, δεν πρέπει να βιώνεται ή να εκλαμβάνεται ως τέτοια, γιατί το ταξίδι της Ιθάκης συνιστά κατάκτηση του ανθρώπου, είναι ο πλούτος του: του προσφέρει σοφία και πείρα.

–        ο δρόμος, που εύχεται ο ποιητής να είναι γεμάτος περιπέτειες (στ. 3), μας  γεμίζει, μέσω της περιπέτειας, με πλούσια πείρα.

–        αντιστοίχως ο δρόμος, που εύχεται ο ποιητής να είναι γεμάτος γνώσεις, στο τέλος μας κάνει σοφούς.

–        σχετικά  με το τι σημαίνουν οι Ιθάκες γράφει πολύ εύστοχα ο Ε. Παπανούτσος:

«Οι Ιθάκες πια, όχι η Ιθάκη, γιατί δεν είναι μία, αλλά πολλές και διάφορες –όχι μόνο στους διάφορους ανθρώπους, αλλά και στον ίδιο άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και “τέλη” στη ζωή του. Και τι σημαίνουν; Απλούστατα: ένα είναι κάθε τόσο το ιδεατό σημείο αναφοράς, που μας χρειάζεται μόνο και μόνο για να βρίσκομε πάλι στον δρόμο τον προσανατολισμό μας, όταν με κάποιαν εκτροπή τον χάνουμε. Αλλά δεν είναι το τέρμα που έχει αξία. Την αξία την έχει η ίδια η πορεία. Αυτή θα μας κάνει σοφούς. Τι άλλο μπορεί να μας προσφέρει η Ιθάκη; Μας έδωσε ό,τι είχε να μας δώσει. Μας έβγαλε δηλαδή στο δρόμο».

–        Ανακεφαλαίωση:

–        συζητούνται θεμελιώδη νοήματα του ποιήματος, όπως προέκυψαν από την ανάλυση.

–        συζητούνται επίσης γενικού κύρους θέματα, όπως αναδύονται από το ποίημα.

–        τέτοια θέματα είναι, μεταξύ άλλων, η απαισιοδοξία και η αισιοδοξία, το ιδανικό και το υψηλό στη ζωή μας, η στοχοθεσία και η στοχοπροσήλωση, η περιπέτεια και η εμπειρία, η γνώση και η σοφία κ.λπ.

• Στοιχεία τεχνικής (βλ. και σελ. 2-3):

–        β΄ πρόσωπο.

–        λέξεις-σύμβολα.

–        επανάληψη λέξεων και φράσεων.

–        παραινετικός ή προτρεπτικός τόνος.

–        πεζολογία και περιγραφή.

Δημήτριος  Τζωρτζόπουλος, Δρ. Φιλοσοφίας, Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων