“Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο”
1. Να εξηγήσετε τον τίτλο του ποιήματος
Η αφόρμηση, η έμπνευση του ποιητή στο συγκεκριμένο ποίημα γίνεται με τον ξένο στίχο του Ιωακείμ Ντι Μπελαί “Ευτυχισμένος όποιος σαν τον Οδυσσέα έκανε το ωραίο ταξίδι”. Ο τίτλος παραπέμπει στο ποιητικό αυτό δάνειο.
2. Να επισημάνετε την προϋπόθεση που θέτει ο ποιητής για την αποδοχή και προβολή της θέσης που εκφράζει ο ξένος στίχος
Το ποίημα ανοίγει με κάτι σα μακαρισμό “Ευτυχισμένος όποιος έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα…”. Ωστόσο ο ποιητής θέτει μια προϋπόθεση για την πραγμάτωση αυτής της ευτυχίας. Επαναλαμβάνει μάλιστα το επίθετο “ευτυχισμένος” για να δώσει έμφαση σ’ αυτή την προϋπόθεση, που περιέχεται στην υποθετική πρόταση “αν στο ξεκίνημα ένιωθε γερή την αρματωσιά μιας αγάπης. Προϋπόθεση λοιπόν για την κατάκτηση της ευτυχίας είναι η αγάπη.
3. Να επισημάνετε τα γνωρίσματα που προσδιορίζουν την αγάπη και να σχολιάσετε το σημασιολογικό τους περιεχόμενο
Ο Σεφέρης πουθενά μέσα στο ποίημα δε μας αποκαλύπτει ποια είναι αυτή η αγάπη, που τη θέτει ως προϋπόθεση για την κατάκτηση της ευτυχίας μέσα από το ταξίδι. Δίνει όμως στους επόμενους στίχους τα χαρακτηριστικά της: είναι λοιπόν η αγάπη που απλώνεται σαν “αρματωσιά”, που “βουίζει σαν το αίμα στις φλέβες “με ακατέλυτο ρυθμό, ακατανίκητη σα μουσική και παντοτινή” και “σαν το βουερό αχό της θάλασσας”. Η αγάπη λοιπόν προσδιορίζεται από την τριπλή και δυναμική ανταπόκριση των αισθήσεων: της αφής, της όρασης και ακοής, των κύριων διαύλων διοχέτευσης μηνυμάτων από τον έξω κόσμο. Ο ποιητής λοιπόν θέλει να νιώθει ο άνθρωπος με όλες του τις αισθήσεις, με όλη του τη δύναμη την αγάπη αυτή. Τα χαρακτηριστικά της αγάπης αισθητοποιούνται με μεταφορές και παρομοιώσεις. Ο Σεφέρης αρέσκεται στην πλαστική απεικόνιση του αφηρημένου. Χαρακτηριστικό είναι ότι κλείνει την πρώτη στροφή με μια παρομοίωση καθαρά βιολογική: Η ένταση και το άπλωμα της αγάπης μέσα στο κορμί είναι σαν την ένταση και το άπλωμα του αίματος στις φλέβες. Πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν της αγάπης είναι η ένταση και το άπλωμά της σε όλο το κορμί, η κυριαρχία της στον άνθρωπο. Δεύτερο χαρακτηριστικό της είναι ο ακατέλυτος ρυθμός: η αγάπη είναι στέρεη, άφθαρτη, ανθεκτική. Είναι ακόμα ακατανίκητη σαν τη μουσική: αξεπέραστη και ακατάβλητη. Είναι ακόμα παντοτινή “γιατί γεννήθηκε όταν γεννηθήκαμε και σαν πεθαίνουμε αν πεθαίνει δεν το ξέρουμε ούτε εμείς ούτε άλλος κανείς”.
4. Να επισημάνετε και να ερμηνεύσετε τον τρόπο και το λόγο της επικοινωνίας του ποιητή με το θείο καθώς και την ποιητική λειτουργικότητά της.
Ο ποιητής επικοινωνεί με το θεό όπως ένας απλός πιστός. Αισθάνεται αδύναμος να εκφράσει από μόνος του το νόημα της αγάπης αυτής και καταφεύγει στη συνδρομή του θεού. Η επίκληση αυτή ωστόσο, σε συνδυασμό με τον ήρωα του ποιήματος, τον Οδυσσέα, οδηγεί σε παραλληλισμό της επίκλησης αυτής με την επίκληση του Ομήρου στη Μούσα “άνδρα μοι έννεπε Μουσα..” Ο ποιητής ζητά τη θεϊκή έμπνευση που χρειάζεται για την ποιητική δημιουργία.
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι η επίκληση στο θείο λειτουργεί και ως μέσο ποιητικής τεχνικής, ως ποιητικό εύρημα: αμέσως μετά, ως ανταπόκριση στο αίτημα αυτό για βοήθεια, θα παρουσιαστεί το όραμα του Οδυσσέα, για να βοηθήσει τον ποιητή στην έκφραση αυτής της αγάπης.
5. Ποια είναι τα αισθήματα του ποιητή στην τρίτη στροφή και από τι προκαλούνται; Τι αποτέλεσμα έχουν;
Η τρίτη στροφή είναι αποκαλυπτική της ψυχικής κατάστασης του ποιητή την ώρα της σύνθεσης του ποιήματος. Αισθάνεται απέραντη μοναξιά, που προκαλείται από τον τόπο όπου βρίσκεται: στην ξενιτιά. Η απολυτότητα της μοναξιάς του εκφράζεται με την πλαστικότητα της εικόνας “κάθομαι τριγυρισμένος από την ξενιτιά” καθώς και με την παρομοίωση “σαν τον αχό της θάλασσας που έσμιξε με το ανεξήγητο δρολάπι” Τον ποιητή τον έχει κυκλώσει η μοναξιά και του στερεί τη διέξοδο, ενώ το εξωτερικό σκηνικό των εμποδίων (αχός της θάλασσας, δρολάπι) αντιβουίζει στην ψυχή του και του εντείνει τη νοσταλγία. Ταυτόχρονα η θαλασσινή εικόνα προετοιμάζει για την εμφάνιση του Οδυσσέα.
Η μοναξιά και η νοσταλγία που αισθάνεται ο ποιητής για την πατρίδα είναι τα στοιχεία που κινούν την έμπνευσή του, που προκαλούν το ταξίδι του αυτό στη μνήμη, σ’ αυτή τη γεωγραφική και χρονική περιπέτεια, όπως αναπτύσσεται παρακάτω.
6. Η εικόνα που μας έχει δώσει ο μύθος για τον Οδυσσέα είναι διαφορετική από αυτή που προβάλλει ο ποιητής στους στίχους 7-10. Να δώσετε τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα α) του ομηρικού Οδυσσέα και β) του σεφερικού Οδυσσέα, με τα οποία δίνει ο ποιητής ρεαλιστικά τις ανθρώπινες διαστάσεις του ήρωα.
Ο Οδυσσέας του Σεφέρη διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά του Ομηρικού Οδυσσέα: η πάλη με τη θάλασσα “κοκκινιμένα μάτια από του κυμάτου την αρμύρα”, αλλά και νοσταλγία, αγάπη για την πατρίδα “κι από το μεστωμένο πόθο να ξαναδεί τον καπνό που βγαίνει από τη ζεστασιά του σπιτιού και από το σκυλί που γέρασε προσμένοντας στη θύρα”. Αναφέρεται ακόμα η πάλη του με “τον υπεράνθρωπο Κύκλωπα που βλέπει μ’ ένα μάτι” με “τις Σειρήνες που σαν τις ακούσεις ξεχνάς”, με τη “Σκύλλα και τη Χάρυβδη”. Τα μοτίβα αυτά παραπέμπουν στην εικόνα του Οδυσσέα, όπως διαμορφώθηκε από τον Όμηρο. Ωστόσο είναι φανερή εδώ η προσπάθεια του Σεφέρη να απομυθοποιήσει τον Οδυσσέα και να δείξει την ανθρώπινη πλευρά του, μια προσπάθεια που είναι φανερή στους στίχους “τόσα περίπλοκα τέρατα, που δε μας αφήνουν να στοχαστουμε, πως ήταν κι αυτός ένας άνθρωπος που πάλεψε μέσα στον κόσμο, με την ψυχή και με το σώμα”. Τον Σεφέρη εδώ δεν τον ενδιαφέρει ο ήρωας Οδυσσέας, αλλά ο άνθρωπος Οδυσσέας, που παρά την απομυθοποίησή του, διατηρεί την ιδιαιτερότητά του και τη μεγαλοσυνη του “Είναι ο μεγάλος Οδυσσέας· εκείνος που είπε να γίνει το ξυλινο άλογο και οι Αχαιοί κερδίσανε την Τροία.” Η εξωτερική του όμως εικόνα διαφοροποιείται για να ταυτιστεί με τις μορφές των γέρων ναυτικών, που έχουν χαραχτεί στη μνήμη του Σεφέρη “σαν κάτι γέρους θαλασσινους”. Έτσι ενώ το ομηρικό ιδανικό ήθελε τους ήρωες – και τον Οδυσσέα- όμορφους, γοητευτικους, δυνατους, γεροδεμένους και έβαζε την Αθηνά να σβήνει τα σημάδια της ταλαιπωρίας από το σώμα του Οδυσσέα, ο Σεφέρης θέλοντας να τονίσει την ανθρώπινη πλευρά του Οδυσσέα, επιλέγει και παρουσιάζει ακριβώς αυτά τα σημάδια: κοκκινισμένα από την αλμυρα μάτια, ασπρισμένα γένια, ροζιασμένη παλάμη, δέρμα δουλεμένο από το ξεροβόρι, την κάψα κι από τα χιόνια. Και αυτό γιατί μόνο με αυτή την ανθρώπινη μορφή μπορούσε να τον αισθανθεί οικείο και να επικαλεστεί τη βοήθειά του.
7. Στην παρουσίαση του Οδυσσέα ποιο πολιτισμικό στοιχείο του Ελληνισμού τονίζεται και πώς;
Το στοιχείο που θέλει να τονίσει ο ποιητής είναι η ενότητα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, και ιδιαίτερα η ενότητα και συνέχεια της ελληνικής γλώσσας.
8. Να εξηγήσετε το ρόλο που έχουν στο μύθο του Οδυσσέα οι μορφές: Κύκλωπας, Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη και να τις αποσυμβολοποιήσετε.
Όλες αυτές οι μορφές είναι τα εμπόδια που συνάντησε στο δρόμο του- και αντιμετώπισε με επιτυχία- ο Ομηρικός Οδυσσέας. Είναι γνωστό ότι ο υπεράνθρωπος Κυκλωπας υποδηλώνει τη μεγάλη σωματική δυναμη. Οι Σειρήνες τους πειρασμους που πλανευουν την ανθρώπινη ψυχή. Η Σκυλλα και η Χάρυβδη την ανθρώπινη μοίρα. Ο Οδυσσέας με το άπλωμα του χεριου του είναι σα να θέλει να διώξει όλα αυτά τα περίπλοκα τέρατα, που δε μας αφήνουν να δουμε πίσω από την ηρωική την ανθρώπινη μορφή του. Ένας στόχος λοιπόν του ποιητή με την παρουσίαση αυτών των εμποδίων είναι η απομυθοποίηση του ήρωα Οδυσσέα. Πέρα όμως από αυτό στις μορφές αυτές υπονοουνται και πραγματικά εμπόδια, που αναφέρονται όχι πλέον στη μυθική πραγματικότητα, αλλά στο παρόν του ποιητή. Εμπόδια που λειτουργουν και σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και σε συλλογικό, αφου η χρήση α’ πληθυντικου προσώπου “δε μας αφήνουν”, μας υπαγορευει να προσανατολιστουμε και στην κατευθυνση αυτή. Πρόκειται λοιπόν για εμπόδια που δεν επιτρέπουν στον ποιητή να κατακτήσει τη “δική του Τροία”, το δικό του στόχο, που δεν μπορεί να είναι άλλος από την τελειοποίηση της τέχνης του. Αλλά πρόκειται επίσης και για εμπόδια (ιδεολογίες, δυτικές επιδράσεις, λογιοτατισμός) που θολώνουν τον ορίζοντα για μια επιστροφή στη γνήσια παράδοση της φυλής, που φαίνεται να είναι το ζητούμενο, η Τροία του Ελληνισμού.
9. Να σχολιάσετε τη χρήση α’ πληθυντικού προσώπου στους στίχους “Στέκεται μεγάλος……………….. πάλεψε μέσα στον κόσμο, με την ψυχή και με το σώμα. Να σημειώσετε και να προσπαθήσετε να εξηγήσετε τα άλλα ρηματικά πρόσωπα που χρησιμοποιούνται στο ποίημα.
Ο Σεφέρης εναλλάσσει διαρκώς σ’ όλο το ποίημα τα ρηματικά πρόσωπα. Ετσι συναντάμε: α ενικό, β ενικό, γ ενικό και α πληθυντικό πρόσωπο. Οι εναλλαγές αυτές δε γίνονται κατά τυχαίο τρόπο, αλλά εξυπηρετούν ποιητικές σκοπιμότητες. Έτσι η λειτουργία του γ’ ενικού προσώπου είναι αφηγηματική, χρησιμοποιείται στα σημεία της αφήγησης (κυρίως για την παρουσίαση του Οδυσσέα). Το πρώτο ενικό πρόσωπο υποδηλώνει την ατομικότητα του ποιητή, τις προσωπικές του σκέψεις, επιδιώξεις, αδιέξοδα, ερωτηματικά. Συχνά όμως περνά στο α’ πληθυντικό πρόσωπο, αφού δεν ξεχνά το σύνολο στο οποίο ανήκει. Με το πέρασμα από το Εγώ στο Εμείς εκφράζει ένα συλλογικό αίσθημα, συμπεριλαμβάνοντας στην προσπάθειές του όλο τον Ελληνισμό. Στη 10 στροφή ο λόγος με την αμεσότητα του β προσώπου γίνεται οικείος και ζεστός και άμεσος.
10.Με ποια πρόσωπα παραβάλλει ο ποιητής τον Οδυσσέα; Από πού αντλεί ο ποιητής τις εικόνες αυτές; Ποιος είναι ο στόχος της παραβολής;
Ο ποιητής, μετά την απομυθοποίηση που συντελέστηκε στους προηγούμενους στίχους, νιώθει πολύ οικείο το πρόσωπο του Οδυσσέα. Τόσο που η μορφή του και ο τρόπος που μιλά, με γαλήνη και ταπεινοφροσύνη του θυμίζει πατρική φιγούρα ή μορφές γέρων θαλασσινών. Τις εικόνες στο σημείο αυτό τις αντλεί από τις παιδικές του μνήμες από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σμύρνη και είναι φανερός ο συναισθηματισμός του που εκδηλώνεται εδώ σα γλυκιά νοσταλγία. Πρόθεσή του είναι και εδώ είναι να τονίσει την πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού. Μίλησε προηγουμένως για την ενότητα της Ελληνικής γλώσσας. Τώρα συνδέει την ομηρική παράδοση, με άλλες αστείρευτες πηγές ανανέωσης για τον Ελληνικό πολιτισμό, την κρητική λογοτεχνία και τη λαϊκή παράδοση, που αντιπροσωπεύονται εδώ από τον Ερωτόκριτο και τους γέροντες ναυτικούς αντίστοιχα.
- Να γίνει συσχετισμός του ποιητή με τον Οδυσσέα
Τα παράλληλα στοιχεία στη ζωή και στη μοίρα του ποιητή με τον Οδυσσέα παρουσιάζονται στις στροφές όπου γίνεται λόγος για το περιεχόμενο της ομιλίας του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας λοιπόν μιλά – και είναι σα να μιλά και για τον ποιητή, αφού οι εμπειρίες και τα βιώματά τους είναι κοινά- για τον πόνο του ξενιτεμού και τη νοσταλγία, όπως πλαστικά παρουσιάζεται στη μεταφορά “να νιώθεις τα πανιά του καραβιού σου φουσκωμένα από τη θύμηση και την ψυχή σου να γίνεται τιμόνι”, για τη σκληρή μοναξιά και την αδυναμία του ανθρώπου να ορίσει τη μοίρα του, που αισθητοποιείται από την παρομοίωση “σαν τ’ άχερο στ’ αλώνι”, για το θάνατο και την απώλεια των συντρόφων, για την ανάγκη επικοινωνίας με τους νεκρούς. Η μοίρα και των δύο σημαδεύεται από τη νοσταλγία για τη χαμένη πατρίδα (Οδυσσέας – Ιθάκη, Σεφέρης – Ιωνία), και από τον πόνο για τον ξεριζωμό και την προσφυγιά, για την απώλεια αγαπημένων προσώπων.
12.Να σχολιάσετε το νόημα του στίχου “Και πόσο παράξενα αντρειεύσαι μιλώντας με τους πεθαμένους, όταν δε φτάνουν πια οι ζωντανοί που σου απομέναν”
Ο Οδυσσέας καταφεύγει στη “νεκυιομαντεία” ή νεκρομαντεία, για να αντλήσει δύναμη για τη συνέχιση του ταξιδιού του. Στον τρόπο αυτό καταφεύγει και ο Σεφέρης, μέσω της τέχνης του, που δημιουργεί σύνδεσμο ανάμεσα στους νεκρούς και τους ζωντανούς. Τη δύναμη αυτή την αντλεί εδώ ο ποιητής με τη συνομιλία του με το “νεκρό” Οδυσσέα. Συχνά στην ποίησή του ο Σεφέρης καταφεύγει στη νεκρομαντεία από την ανάγκη να επικοινωνήσει με δασκάλους, με γέροντες, με όσους κάποτε ζήσαν σε χρόνους μακρινούς ή κοντινούς και να ζητήσει βοήθεια από αυτούς για να προχωρήσει.
13.Να σχολιάσετε το περιεχόμενο της τελευταίας στροφής.
Ο λόγος του Οδυσσέα συνεχίζεται, όπως δηλώνουν τα αποσιωπητικά. Ο ποιητής όμως δεν προχωρά στην αφήγησή του. Έχει ήδη πετύχει το στόχο του. Έχει αντλήσει τη δύναμη που χρειαζόταν για να προχωρήσει. Τα χέρια του Οδυσσέα, “που ξέραν να δοκιμάσουν αν είναι καλά σκαλισμένη στην πλώρη η γοργόνα” (στοιχείο που μας παραπέμπει στον νεοελληνικό λαϊκό πολιτισμό), του χαρίζουν “την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα”. Ο Οδυσσέας “αρμηνεύει” τον ποιητή, του δείχνει το δρόμο για να φτάσει στο “ακύμαντο” λιμάνι που προσδοκεί. Και ο δρόμος αυτός, παρά τις δυσκολίες (μέσα στην καρδιά του χειμώνα) θα οδηγήσει και τον ποιητή σε προσωπικό επίπεδο και τον Ελληνισμό, σε συλλογικό, στην ανανέωση και στην επιτυχία των στόχων του. Και όπως φάνηκε από πολλά άλλα σημεία, και εδώ, από την σύζευξη της αρχαίας ελληνικής παράδοσης (Οδυσσέας) με τη νέα ελληνική (γοργόνα), ο μοναδικός δρόμος “για την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα” είναι η ταύτιση με τη διαχρονική πνευματική παράδοση της φυλής.
14.Γιατί αναζητά ο ποιητής βοήθεια από τον Οδυσσέα; Τι τον βοηθά ο Οδυσσέας να εκφράσει α) σε προσωπικό επίπεδο (εγώ) β) σε συλλογικό επίπεδο (εμείς)
Στο ποίημα “πάνω σ’ ένα ξένο στίχο” ο Σεφέρης που βρίσκεται μακριά από την πατρίδα, αισθάνεται ως άνθρωπος πρώτα μοναξιά και νοσταλγία, ενώ βλέπει τη ζωή στο σύνολό της σαν Οδύσσεια μέσα σε κινδύνους και ερημώσεις. Δε μένει όμως σ’ αυτό το αρχικό συναίσθημα, αλλά προχωρά περισσότερο. Από το προσωπικό περνά στο συλλογικό επίπεδο και βλέπει τα προβλήματα που ταλαιπωρούν τη χώρα του και ονειρεύεται την ανανέωση του Ελληνισμού. Σ’ αυτή του την προσπάθεια παίρνει ως καθοδηγητή στο ταξίδι του τον Οδυσσέα, ένα ταξίδι προς την αυτογνωσία και προς την επίτευξη της προσωπικής ποιητικής του έκφρασης – σε προσωπικό επίπεδο. Στο πρόσωπο του Οδυσσέα ο Σεφέρης βλέπει την ενότητα και τη συνέχεια της πολιτιστικής μας παράδοσης – αφού συγχωνεύονται στο πρόσωπό του η αρχαιότητα, η ελληνιστική εποχή με το Μεγαλέξανδρο και τη γοργόνα, η κρητική λογοτεχνία με τον Ερωτόκριτο και η λαϊκή παράδοση-. Και μέσα στην ενότητα αυτή βλέπει τη λύση των καλλιτεχνικών του αναζητήσεων. Και επειδή το “Εγώ” του ποιητή διαδέχεται σε τέτοια θέματα το “Εμείς”, η συλλογική ψυχή, το συλλογικό αίσθημα, ο Σεφέρης γίνεται καθοδηγητής για την επιστροφή όλων μας σε μια πατρίδα, που την ανανεωτική της φυσιογνωμία θα την έχει βρει μέσα στην ενότητα της πολιτιστικής της παράδοσης.
15. Ποια είναι τελικά η αγάπη στην οποία αναφέρεται ο Σεφέρης στην αρχή του ποιήματος.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αγάπη για την οποία μίλησε στην αρχή, δεν είναι απλά η νοσταλγία του ξενιτεμένου για τον τόπο του. Είναι ο δεσμός με την πατρίδα και ο πόνος για τη συρρίκνωσή της και η αγωνία για την τύχη της – αλλά και προσδοκία για την ανανέωση ολόκληρου του Ελληνισμού.
Σχόλια Αναγνωστών-Επισκεπτών