ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

Βασικοί ορθογραφικοί κανόνες

[Από τη «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ», αναπροσαρμογή της «Μικρής Νεοελ¬ληνικής Γραμματικής» του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, που διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης.]

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ

Γράφονται με μία λέξη:
α) τα αριθμητικά από το 13 ως το 19:
δεκατρία, δεκατέσσερα, δεκαπέντε, δεκαέξι (δεκάξι), δεκαεφτά (δεκαεπτά), δεκαοχτώ (δεκαοκτώ), δεκαεννέα (δεκαεννιά) , αλλά: είκοσι ένα, είκοσι πέντε, τριάντα τρία, ενενήντα (εννιά) , εκατόν ένας, εκατό μία, εκατόν ένα, εκατόν τριάντα πέντε κτλ.
β) οι αντωνυμίες:καθένας – καθεμιά – καθένα, καθετί, κατιτί, οποιοσδήποτε, οσοσδήποτε, οτιδήποτε.
γ) τα άκλιτα:απαρχής, απεναντίας, απευθείας, αφότου, αφού, δηλαδή, διαμιάς, ειδάλλως, ειδεμή, ενόσω, εντάξει, ενώ, εξαιτίας, εξάλλου, εξαρχής, εξίσου, επικεφαλής, επιτέλους, καθαυτό, καθεξής, καλημέρα, καλη¬νύχτα, καλησπέρα, καληώρα, καταγής, κατευθείαν, κιόλας, μεμιάς, μολαταύτα, μόλο (που), μολονό¬τι, ολημέρα, οληνύχτα, ολωσδιόλου, οπουδήποτε, οπωσδήποτε, προπάντων, υπόψη, ωστόσο.
δ) η πρόθεση σε (σ’) με τη γενική και την αιτιατική του άρθρου: στου, στης, στον, στην, στο, στων, στους, στις, στα.
• Γράφεται όμως χωριστά και με απόστροφο η αντωνυμία σου: σ’ το δίνω, σ’ το έστειλα.

• Γράφονται με δύο λέξεις:
καλώς όρισες, καλώς τον (την, το), μετά χαράς, τέλος πάντων, και οι λόγιες εκφράσεις: εν μέρει, κατ ‘ εξοχήν κ. ά.

• Γράφονται με μία ή με δύο λέξεις, κατά την περίσταση και κατά διαφορετικό τονισμό: πάρα κάτω — παρακάτω, πάρα πέρα – παραπέρα, πάρα πάνω — παραπάνω, τόσος δα – τοσοσδά και τα παρό¬μοια.

Ποιες λέξεις γράφονται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα

Γράφονται με κεφαλαίο στην αρχή:
1 . Τα κύρια ονόματα:
Απόστολος, Μαρία, Σεφέρης, Ελύτης, Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Ακρόπολη, Όλυμπος κτλ.
2. Τα εθνικά:
Έλληνας, Ρωμαίοι, Σερραίοι, Σουλιώτισσες κτλ.
3. Τα ονόματα των μηνών, των ημερών της εβδομάδας και των εορτών: Νοέμβριος, Παρασκευή, Χριστούγεννα, Πάσχα, Σαρακοστή.
4. Οι λέξεις Θεός, Χριστός, Άγιο Πνεύμα, Παναγία και τα συνώνυμα τους: Πανάγαθος, Παντοδύ¬ναμος, Θεία Πρόνοια, Μεγαλόχαρη κτλ.
5. Τα ονόματα των έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης: ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύ¬λου, οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Σολωμού, ο Παρθενώνας, ο πίνακας «Το Κρυφό Σχολειό» του Γύζη κ.τ.λ.

Ποιες λέξεις γράφονται με μικρό το πρώτο γράμμα:

1. Λέξεις που παράγονται από κύρια ονόματα και από εθνικά: ομηρικά έπη, πλατωνικοί διάλογοι, σολωμική ποίηση, ελληνική σημαία, χριστουγεννιάτικο δώρο, πασχαλινό αρνί, μαρτιάτικη λιακάδα,
αυγουστιάτικο φεγγάρι, σαββατιάτικα, ελληνικός, αγγλικός κτλ.
2. Τα επίθετα που σημαίνουν οπαδούς θρησκευμάτων:
χριστιανός, μωαμεθανός, βουδιστής, καθολικός, διαμαρτυρόμενος κτλ.

ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ

Κατά το συλλαβισμό των λέξεων ακολουθούμε τους παρακάτω κανόνες:

1. Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαβίζεται με το δεύτερο φωνήεν: έ-χω, μα-θή-μα-τα, πα-ρά-πο-νο.

2. Δύο σύμφωνα ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαβίζονται με το δεύτερο φωνήεν, όταν αρχίζει από αυτά τα σύμφωνα ελληνική λέξη:
λά-σπη (σπίθα), έ-θνος (θνητός), ύ-πο-πτος (πτώμα), ά-φθο-νος (φθόγγος), έ-βγαλα (βγαίνω), έ-τσι (τσαρούχι), τζί-τζι-κας (τζάμι), α-τμός (τμήμα).
• Αλλιώς χωρίζονται και το πρώτο σύμφωνο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, και το δεύτερο με το ακόλουθο: περ-πατώ, έρ-χομαι, βαθ-μός, δάφ-νη, τάγ-μα, θάλασ-σα, θάρ-ρος, άλ-λος, άγ¬γελος, φεγ-γάρι.

3. Τρία ή περισσότερα σύμφωνα ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαβίζονται με το ακόλουθο φω¬νήεν, όταν αρχίζει ελληνική λέξη τουλάχιστον από τα δύο πρώτα από αυτά: ά-στρο (στρώνω), ε-χθρός (χθεσινός), σφυρίχτρα (χτένι), αι-σχρός (σχέδιο).
• Αλλιώς χωρίζονται και το πρώτο σύμφωνο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, τα άλλα με το ακόλουθο: άν-θρω-πος, εκ-στρα-τεί-α, παν-στρα-τιά.
4. Τα δίψηφα μπ, ντ, γκ δε χωρίζονται στο συλλαβισμό: μπου-μπού-κι, α-μπέ-λι, ντα-ντά, πέ-ντε, μπα-γκέ-τα, μου-γκρί-ζω.

5. Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν κατά το συλλαβισμό τους ίδιους κανόνες: προ-σέ-χω, εί-σο-δος, πα-ρα-κού-ω, συ-νέ-χεια, πρό-σκλη-ση.

6. Τα δίψηφα φωνήεντα (ου, αι, ει, οι, υι), οι δίφθογγοι (αϊ, αη, οϊ, οη), οι καταχρηστικοί δίφθογ¬γοι (ια, υα, οια, οιε, ιου, οιου κ.ά.) και οι συνδυασμοί αυ και ευ κατά το συλλαβισμό λογαριάζο¬νται ως ένα φωνήεν:
αί-μα, νε-ράι-δα, ά-πια-στος, ναύ-της, αη-δό-νι, ρο-λόι, βόη-θα, θειά-φι, γυα-λί, αυ-λή, ευ-χή, Ευ-ρώ-πη.

ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

1. Πνεύματα δε σημειώνονται.
2. Ως τονικό σημάδι χρησιμοποιείται η οξεία (‘).
• Στα κεφαλαία φωνήεντα, όταν τονίζονται, ο τόνος σημειώνεται εμπρός κι επάνω, π.χ. Άβδη¬ρα, Έβρος, Ήφαιστος, Ίκαρος, Όλυμπος, Ύδρα.
3. Τονικό σημάδι παίρνει κάθε λέξη που έχει δύο ή περισσότερες συλλαβές. Αυτό ισχύει και στην περίπτωση που η λέξη παρουσιάζεται ως μονοσύλλαβη ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπή, όχι όμως και όταν έχει χάσει το τονισμένο φωνήεν από αφαίρεση.
• Παίρνουν τονικό σημάδι λέξεις που παρουσιάζονται ως μονοσύλλαβες ύστερα από: α) έκθλι¬ψη, π.χ. λίγ’ απ’ όλα, πάντ’ ανοιχτά, είν’ ανάγκη, ήρθ’ αυτός, μήτ’ εσύ, μήτ’ εγώ κτλ. β) αποκοπή, π.χ. φέρ’ το, κόψ’ το, άσ’ τον κτλ.
• Ένας ρηματικός τύπος που έμεινε άτονος από αφαίρεση δεν ανεβάζει το τονικό σημάδι στην προηγούμενη λέξη, π.χ. μου ‘φερε, τα ‘δειξε, να ‘λεγε, θα ‘θελα, που ‘ναι (αλλά πού ‘ναι;), μου ‘πε κτλ.
4. Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν παίρνουν τονικό σημάδι.
• θεωρούνται μονοσύλλαβοι και μένουν άτονοι οι συνιζημένοι τύποι (δύο φωνήεντα που προ¬φέρονται μαζί σε μια συλλαβή), π.χ. μια, για, γεια, πια, πιο, ποιος-ποια-ποιο, γιος, νιος, (να) πιω κ.ά.
Προσοχή στη διαφορά: μια-μία, δυο-δύο, ποιον – (το) ποιόν, το βίος – ο βίος.
• Μια μονοσύλλαβη προστακτική, ακόμα κι όταν ακολουθείται από δύο εγκλιτικά, δεν παίρ¬νει τονικό σημάδι, π.χ. πες μου το, δες του τα, βρες τους την, φα του τα κτλ. Εξαιρούνται και παίρνουν τονικό σημάδι: α) ο διαζευκτικός σύνδεσμος ή, π.χ. ‘Η η Άννα ή η Μαρία
β) τα ερωτηματικά πού και πώς (είτε βρίσκονται σε ευθεία ερώτηση είτε σε πλάγια),-π.χ. Πού πήγες; Δε μας είπες πού πήγες. ,–Πώς σε λένε; Μας είπε πώς τον λένε.
• Τα πού και πώς παίρνουν τονικό σημάδι στις ακόλουθες περιπτώσεις: πού να σου τα λέω, από πού κι ως πού, πού και πού, αραιά και πού.
• Τους έστειλες το γράμμα; Πώς!
Πώς βαριέμαι!
Κοιτάζω πώς και πώς να τα βολέψω.
• Το που (όταν είναι επίρρημα, αντωνυμία, σύνδεσμος) και το πως (όταν είναι σύνδεσμος) δεν παίρνουν τονικό σημάδι, π.χ. Αυτό που σου είπα. Μας είπε πως τον λένε Απόστολο.
γ) οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το, μας, σας, τους, τα), όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές, π.χ. ο πατέρας μου είπε (= ο πατέρας είπε σε μένα) αλλά ο πατέρας μου είπε (= ο δικός μου πατέρας είπε), δ) οι μονοσύλλαβες λέξεις, όταν συμπροφέρονται με τους ρηματικούς τύπους μπω, βγω, βρω, ‘ρθω, σε όλα τα πρόσωπα και τους αριθμούς δέχονται τον τόνο τους, π.χ. θα μπω (προφέρουμε δυνατότερα το 0α) ενώ θα μπω (προφέρουμε δυνατότερα το μπω), θα μπεις – θα μπεις κτλ. 5. Ο τόνος του εγκλιτικού ο οποίος ακούγεται στη λήγουσα των προπαροξύτονων λέξεων ση¬μειώνεται π.χ. ο πρόεδρος μας, χάρισμα σου, άφησε του τον κτλ.
• Το ίδιο γίνεται στο πρώτο από δύο εγκλιτικά, όταν προηγείται παροξύτονη προστακτική,
π.χ.
δώσε μου το,
φέρε μας τους κτλ.

ΤΑ ΔΙΑΛΥΤΙΚΑ

Τα διαλυτικά (“) σημειώνονται πάνω από το ι ή το ο για να δείξουμε ότι το ι ή το υ πρέπει να τα προφέρουμε χωριστά από το προηγούμενο φωνήεν α, ε, ο, υ: χαϊδεύω, θεϊκός, ευνοϊκός, βοϊδάκι, μυϊκός, πραϋντικός, ξεϋφαίνω.
• Επειδή, με το μονοτονικό σύστημα, πνεύματα δε σημειώνονται, στις περιπτώσεις που ως τώ¬ρα δε σημειώναμε διαλυτικά γιατί το πνεύμα έδειχνε ότι δεν είχαμε δίψηφο φωνήεν, τώρα θα τα σημειώνουμε π.χ. αϊτός, αϋπνία, Αϊ-Νικόλας, οϊμέ κτλ.
• Δε σημειώνουμε τα διαλυτικά:
α) όταν το προηγούμενο φωνήεν παίρνει τόνο, π.χ.
νεράιδα, πλάι, κορόιδεψα
β) όταν δεν έχουμε δίψηφο φωνήεν, π.χ.
διυλιστήριο, Πομπηία, πρωί, Μωυσής

ΤΟ ΤΕΛΙΚΟ Ν

1. Φυλάγεται πάντοτε το τελικό ν:
α) στο άρθρο τον, την, β) στο αριθμητικό και αόριστο άρθρο έναν, γ) στην τριτοπρόσωπη προ¬σωπική αντωνυμία την, και δ) στα άκλιτα δεν και μην, όταν η ακόλουθη λέξη αρχίζει από φω¬νήεν ή σύμφωνο στιγμιαίο (κ, π, τ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ) ή διπλό γράμμα (ξ, ψ): τον αέρα, έναν καιρό, τον τόπο, την ντροπή, μην περάσεις, δεν μπορώ.
2. Χάνεται το τελικό ν στις παραπάνω λέξεις (τον, την, έναν, την, δεν, μην), όταν η ακόλουθη λέξη αρχίζει από σύμφωνο εξακολουθητικό (β, γ, δ, ζ, θ, λ, μ, ν, ρ, σ, φ, χ): το βαθμό, το γέρο, το δάσκαλο, τη χαρά, δε γράφω, μη ρωτάς, ένα λαό.

ΚΛΙΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

1. Τα θηλυκά σε -η (σκέψη, κυβέρνηση) σχηματίζουν τη γενική σε -ης κ. -έως: σκέψης κ. σκέ¬ψεως, κυβέρνησης κ. κυβερνήσεως• όσα έχουν λαϊκή προέλευση μόνο σε -ης: θύμησης, καλοπέρα¬σης, γέμισης κτλ.
2. Τα προπαροξύτονα, αρσενικά και θηλυκά σε -ος κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική του ενικού και στη γενική και αιτιατική του πληθυντικού: ο δήμαρχος, του δημάρχου, των δημάρχων, τους δημάρχους η διάμετρος, της διαμέτρου, των διαμέτρων, τις διαμέτρους
• Διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα οι πολυσύλλαβες και οι λαϊκές λέξεις: τοο αντίκτυπου, του ανήφορου, του εξάψαλμου, του καλόγερου,, του ρινόκερου κτλ.
3. Τα προπαροξύτονα ουδέτερα σε -ο κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική ενι¬κού και πληθυντικού: το άτομο, του ατόμου, των ατόμων το συμβούλιο, του συμβουλίου, των συμβουλίων, κτλ.
• Διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα οι πολυσύλλαβες και οι λαϊκές λέξεις: το σίδερο, του σίδερου το σέλινο, του σέλινου κτλ.
4. Το επίθετα κατά την κλίση τους φυλάγουν τον τόνο στη συλλαβή που τονίζεται η ονομαστι¬κή του αρσενικού: όμορφος, όμορφη, όμορφο, όμορφου, όμορφης, όμορφων, όμορφους κτλ., κυριακάτικος, κυριακάτι¬κου, κυριακάτικων, κυριακάτικους κτλ.
• Όταν, όμως, χρησιμοποιούνται ως ουσιαστικά κατεβάζουν τον τόνο: η κατάσταση του αρ¬ρώστου, οι επιδρομές των βαρβάρων.
• Το ίδιο συμβαίνει και με τις μετοχές: τα αιτήματα των εργαζομένων.
5. Στα επίθετα σε -ύς, -ιά, -ύ, το υ της κατάληξης των αρσενικών και των ουδετέρων διατηρείται μόνο στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού• στις άλλες πτώσεις γράφεται Ζ: ελα¬φρός, ελαφριού, ελαφριές, ελαφριά.
6. Στα επίθετα σε -ης, -ιά, -/το η των αρσενικών διατηρείται μόνο στην ονομαστική, αιτιατική, κλητική του ενικού• στις άλλες πτώσεις γράφεται ι: θαλασσής, θαλασσιού, θαλασσίους, θαλασσιές, θαλασσιά.
7. Τα επίθετα σε -ης, -ης, -ες σχηματίζουν τη γενική του ενικού σε -ους, την αιτιατική στο αρ¬σενικό και θηλυκό σε -η και τον πληθυντικό σε -εις (το ουδέτερο σε -η): συνεχής, συνεχούς, συνεχή, τα συνεχή.

ΡΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ

Όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο παίρνουν εμπρός από το θέμα, στον παρατατικό και στον αόριστο της οριστικής: ένα ε- το ε- αυτό λέγεται αύξηση• η αύξηση διατηρείται όταν τονίζεται, ενώ χάνεται όταν δεν τονίζεται: έλυνα, έλυνες – λύναμε, λύνατε.
• Τα ρήματα θέλω, ξέρω, πίνω παίρνουν αύξηση η αντί ε.• ήθελα, ήξερα, ήπια.
2. Όσα ρήματα αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο δεν παίρνουν αύξηση, αλλά κρατούν το φω¬νήεν ή το δίψηφο σε όλους τους χρόνους: ανάβω, άναβε, ορίζω, όρισα.
• Εξαιρούνται τα ρήματα: έχω-είχα, έρχομαι-ήρθα, είμαι-ήμουν.
3. Μερικά σύνθετα ρήματα με πρώτο συνθετικό επίρρημα (πολύ, πάρα, καλά, κακά κτλ.), παίρ¬νουν τονισμένη αύξηση στην αρχή του δεύτερου συνθετικού (εσωτερική αύξηση): πολυέβλεπα, πολυήξερε, παραήθελε κτλ.
• Εσωτερική αύξηση παίρνουν και μερικοί τύποι λόγιων ρημάτων, σύνθετων με πρόθεση: εκφράζω-εξέφραζα, εγκρίνω-ενέκρινα, ενδιαφέρω-ενδιέφερα, εμπνέω-ενέπνεα, συμβαίνει-συνέβη.
• Στο ρήμα υπάρχω, το α τρέπεται σε η: υπήρχα, υπήρξα
• Και η εσωτερική αύξηση διατηρείται μόνο όταν είναι τονισμένη: εξέφραζα, εξέφρασε αλλά εκφράζαμε, εκφράστηκε κτλ.
4. Στα νεοελληνικά ρήματα που αρχίζουν από ρ, οι αυξημένοι τύποι δε διπλασιάζουν το ρ: ρί-χνω-έριξα, ράβω-έραψα, ρεύω-έρεψα.
5. Οι καταλήξεις της υποτακτικής, ενεργητικής και παθητικής φωνής γράφονταν με ει και ο, κα¬θώς και της προστακτικής με ει, όπως στην οριστική: να γράφει, θα δεθεί, δεθείτε, αγαπηθείτε, να γράφομαι, όταν έρχομαι κτλ.
• Το ίδιο γράφονται και οι τύποι:
έχω δεθεί, είχε αγαπηθεί, θα είχε φανεί κτλ.
• Με ει γράφεται και το: ζεις, ζει, ζείτε• αλλά ζήτω.
6. Η παθητική μετοχή σε -μένος, γράφεται με δύο μ μόνο στα ρήματα που έχουν χαρακτήρα π, β,
φ(πτ):
εγκαταλείπω-εγκαταλειμμένος, ράβω-ραμμένος, γράφω-γραμμένος, σκάβω-σκαμμένος, βάφω-βαμμένος, απορρίπτω-απορριμμένος.
• Η μετοχή σε -μένος, είναι κλιτή, έχει τρία γένη και δύο αριθμούς και ισοδυναμεί με επίθετο.
7. Η άκλιτη ενεργητική μετοχή σε -οντάς, όταν είναι άτονη γράφεται με ο, όταν τονίζεται γράφεται με ω: κόβοντας, γράφοντας, παίζοντας, αλλά γελώντας, τραγουδώντας, πηδώντας.
• Εξαιρείται το: όντας.

ΤΑ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ

Τα παραθετικά έχουν πριν από τις καταλήξεις -τερος, -τατος• -τερα, -τατα:
1. ο (-ότερος, -ότατος• -ότερα, -ότατα): σοφός, σοφότερος, σοφότατος σοφά, σοφότερα, σοφότατα ωραίος, ωραιότερος, ωραιότατος ωραία, ωραιότερα, ωραιότατα νέος, νεότερος, νεότατος
2. ω (-ώτερος, -ώτατος• -ώτερα, -ώτατα), όταν προέρχονται από τοπικά επιρρήματα σε -ω: (άνω) ανώτερος, ανώτατος (κάτω) κατώτερος, κατώτατος
3. ο (-ύτερος, -ύτατος- -ότερα, -ύτατα): βαθύς, βαθύτερος, βαθύτατος βαθιά, βαθύτερα, βαθύτατα
• Εξαιρείται το νωρίτερα, που γράφεται με ι.

ΛΕΞΕΙΣ ΑΠΟ ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Οι λέξεις που μπήκανε στη γλώσσα μας, στα νεότερα χρόνια, από ξένες γλώσσες γράφονται με την απλούστερη μορφή: τάλιρο, μπίρα, χολ, τρένο, σονέτο, μπαλάντα, μοτοσικλέτα, σοφέρ, βόλεϊ¬μπολ, τερακότα, βεντέτα, λιμπρέτο, ρουμπίνι, φίλντισι κ.ά.

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ

Παραγωγικές καταλήξεις Ουσιαστικών

α. Αρσενικά

-εμός: μισεμός, πηγεμός κτλ.
-ηγός (β’ συνθετ.: άγω) : ημιονηγός, αρχηγός κτλ.
-ητής (συνήθ. από ρήμ. σε -ώ) .: ποιητής, επιθεωρητής κτλ • Εξαιρούνται: ιδρυτής, μηνυτής, κριτής
-ίσκος (λόγια υποκοριστική κατάλ.) : δρομίσκος, ναίσκος κτλ.
-ιστής (συνήθ. από ρήμ. σε -ίζω) .: πολεμιστής, λογιστής κτλ.
• Εξαιρούνται: δανειστής, ληστής
-ίτης (ουσιαστικά κοινά και εθνικά): οπλίτης, πολίτης, Θασίτης, Λιβαδίτης, Μεσολογγίτης
• Αλλά: (κοινά) αλήτης, διαβήτης, ιδιοκτήτης, κομήτης, κυ¬βερνήτης, μαγνήτης, πλοιοκτήτης, προφήτης – δύτης, θύτης, λύτης – (εθνικά) Αγιορείτης, Πηλιορείτης, Αιγινήτης
-ονας (κοινά προπαροξύτονα) .. : ακτήμονας, βραχίονας, δαίμονας κτλ.
• Αλλά: άμβωνας, καύσωνας, μεσαίωνας, θερμοσίφωνας.
-οράς (κοινά και κύρια προπαροξύτονα) : αυτοκράτορας, ρήτορας κτλ. – Έκτορας, Νέστορας κτλ
-ότης : αγρότης, δημότης, δεσπότης, δότης, εξωμότης, ιππότης, πό¬της, συνωμότης, τοξότης .
Σε -ώτης: δεσμώτης, επαρχιώτης, θιασώτης, ιδιώτης, νησιώ¬της, πανηγυριώτης, πατριώτης, στρατιώτης – Ανδριώτης, Η¬πειρώτης κτλ
-τήρας . ανεμιστήρας, οδοστρωτήρας κτλ
-ωμός. : λυτρωμός, τελειωμός κτλ. • Εξαιρείται: ερχομός.
-ωνας (παροξύτονα κοινά, περιεκτικά και τοπωνύμια) : χειμώνας, αγκώνας κτλ. – αμπελώνας, πευκώνας κτλ. – Ελι¬κώνας, Μαραθώνας κτλ.
• Εξαιρούνται: αλαζόνας, ηγεμόνας, κανόνας, συνδαιτυμόνας
• Στρυμόνας, Μακεδόνας, Παφλαγόνας κτλ.
-ωνας (αρχ. κύρ. ονόματα και εθνικά προ¬παροξύτονα) . : Απόλλωνας, Ιέρωνας, Πλάτωνας κτλ. Πάρνωνας – Ιάπωνας, Ίωνας.
• Αλλά: Αγαμέμνονας, Αριστογείτονας, Ιάσονας κτλ. -Αλιάκμονας

β. Θηλυκά

-αία: αυλαία, κεραία• Εξαιρούνται: θέα, ιδέα, νέα, παρέα, Ζέα, Κέα, Νεμέα, Ρέα,
Τεγέα
-αία (προπαροξύτονα κύρ. ονόματα) . : Φώκαια, Νίκαια κτλ.
-αινα: δράκαινα, λόκαινα κτλ. – Γιώργαινα, Μαορομιχάλαινα κτλ.
-ειά (από ρήμ. σε -εύω) : γιατρειά, δουλειά, σοδειά, παντρειά κτλ
-εία (από ρήμ. σε -εύω, από επίθ. σε -ύς και άλλα) . αγγαρεία, αλαζονεία, βασιλεία, ερμηνεία κτλ. -βαρεία, δασεία, οξεία, πλατεία κτλ. – θεία, λεία, μνεία, χρεία και το ουσ. Τροία,
-εια (προπαροξύτονα) αλήθεια, ευλάβεια, συνήθεια κτλ. -Αντιόχεια, Δεκέλεια, Φιλα¬δέλφεια (αλλά: Ερέτρια) – Θάλεια, Ιφιγένεια κτλ.
-ήθρα: κολυμπήθρα, ξινήθρα κτλ.
-ιά: βαριά, βραδιά κτλ.
-ία (παροξύτονα θηλυκά) : αηδία, ηγεμονία κτλ.
-ια (λήγουσα με καταχρηστικό δίφθογ¬γο) : αρρώστια, περηφάνια κτλ.
-ίδα: επικεφαλίδα, εφημερίδα κτλ.
• Εξαιρούνται: χλαμύδα, σημύδα
-ίλα (αφηρημένα ουσιαστικά) : ανατριχίλα, σαπίλα κτλ
-ισσα (προπαροξύτονα κοινά και κύρ. ονό¬ματα) : γειτόνισσα, Σαμιώτισσα κτλ.
• Εξαιρούνται: Λάρισα, σάρισα
-ίτσα (υποκορ.) : αλοσιδίτσα, κουκλίτσα
• Εξαιρείται: θείτσα
-οια (β’ συνθ.: νους, πνέω, ρέω, πλέω) : άγνοια, διχόνοια, άπνοια, παλίρροια, άπλοια κτλ.
-όνα: αλκυόνα, αμαζόνα, σταγόνα κτλ.
• Εξαιρούνται: αρραβώνα, αχυρώνα, χελώνα κτλ. – Αυλώνα,Σιδώνα κτλ.
-οσύνη: δικαιοσύνη, καλοσύνη.
-ότητα: θερμότητα, απλότητα κτλ.
-ύτητα: βαρύτητα, οξύτητα κτλ.
-ωνία: Βαβυλωνία, Ιαπωνία, Λακωνία κτλ.
• Αλλά: Μακεδονία, Παφλαγονία κτλ.
-ωνιά: παγωνιά, χειμωνιά κτλ
-ωτή  πινακωτή, καλαμωτή κτλ.

γ. Ουδέτερα

-άδικο: γαλατάδικο, σιδεράδικο κτλ
-αιο (προπαροξύτονα) . : τρόπαιο, κεφάλαιο, κτλ
-είο (παροξύτονα που φανερώνουν τόπο) : γραφείο, ιατρείο κτλ.
-ημα: μηχάνημα, επιφώνημα κτλ
-ητό: αγκομαχητό, αναφιλητό, κυνηγητό κτλ.
-ί: νησί, σπαθί κτλ. • Εξαιρείται: οξύ
-ι: καλοκαίρι, θυμάρι, τραγούδι κτλ.
-ίδι: ταξίδι, φίδι κτλ.
• Εξαιρούνται: αντικλείδι, στρείδι – καρύδι, κρεμμύδι, μύδι,
φρύδι – Παλαμήδι
-ιμο. : γράψιμο, ντύσιμο κτλ
-ιο: γέλιο, τετράδιο κτλ. • Εξαιρούνται: απόγειο, ισόγειο, υπόγειο, λύκειο.
-όνι: αηδόνι, τιμόνι κτλ. • Εξαιρούνται: αλώνι, κυδώνι, κωθώνι, παραγώνι.
-ριό καμπαναριό, νοικοκυριό
• Εξαιρείται: μαγειρείο
-τήρι: ξυπνητήρι, πατητήρι κτλ. • Εξαιρούνται: τα με β’ συνθ. το τυρί: κεφαλοτύρι
-τήριο γυμναστήριο, δικαστήριο κτλ.
• Εξαιρούνται: κτίριο, μαρτύριο

Παραγωγικές καταλήξεις Επιθέτων

-αίος: ακμαίος, κεφαλαίος, μοιραίος κτλ. • Εξαιρείται: νέος.
-είος: αστείος, λείος• Εξαιρούνται: γελοίος, κρύος
-ηρός. : δαπανηρός, τολμηρός κτλ.
• Αλλά: αλμυρός, αργυρός, βδελυρός, βλοσυρός, γλαφυρός, ι¬σχυρός, πορφυρός, οχυρός.
-ιδερός: ασπριδερός, μαυριδερός
-ικός: αθλητικός, γνωστικός κτλ. • Αλλά: θηλυκός, λιβυκός – δανεικός, δεκελεικός :
-ιμος δόκιμος, χρήσιμος, νόμιμος • Αλλά τα με β’ συνθ. θυμός, όνομα, σήμα, σχήμα, δήμος, φήμη: εύθυμος, ομώνυμος, διάσημος, άσχημος, απόδημος, πε¬ρίφημος
-ινός: αντικρινός, βορινός κτλ.
• Εξαιρούνται: ελεεινός, κλεινός, ορεινός, σκοτεινός, ταπει¬νός, υγιεινός, φωτεινός.
-ινος: ξύλινος, πέτρινος, μάλλινος κτλ.
-ιός: άγιος, άγριος, τίμιος κτλ.
• Αλλά σε -ειος όσα παράγονται από κύρια ονόματα προ¬σώπων: αβερώφειος, κυκλώπειος, πυθαγόρειος κτλ. και τα: ά¬δειος, αντρίκειος, βόρειος, γυναικείος, επίγειος, ισόγειος, υπό¬γειος, πρόβειος, τέλειος – όμοιος – αλληλέγγυος.
-ισιμος: νηστίσιμος, υπολογίσιμος κτλ. • Αλλά: αρτύσιμος (από ρήμ. β’ συζυγίας) κατοικήσιμος, συζητήσιμος κτλ.
-ίσιος: αρνίσιος, βουνίσιος, παλικαρίσιος κτλ. Αλλά: ετήσιος, ημερή¬σιος, γνήσιος, Ιθακήσιος, Μιλήσιος κτλ.
-λεος: πειναλέος, ρωμαλέος κτλ.
-τέος: διαιρετέος, προακτέος κτλ.
-ωπός: αγριωπός, χαρωπός κτλ.
-ωτός: αγκαθωτός, μεταξωτός κτλ.

Παραγωγικές καταλήξεις ρημάτων

-άβω: ανάβω, ράβω κτλ.
• Εξαιρούνται: απολαύω, παύω, αναπαύω
-άρω: αγκαζάρω, ρετουσάρω, ξαπλάρω κτλ.
-εύω: κλαδεύω κτλ. – ονειρεύομαι κτλ.
• Εξαιρούνται: κλέβω, σέβομαι.
-αίνω: ζεσταίνω κτλ. – φαίνομαι κτλ.
• Εξαιρούνται: δένω, μένω, πλένω.
-έρνω: γέρνω, φέρνω κτλ. • Εξαιρείται: παίρνω.
-ιάζω: αγκαλιάζω κτλ. – βιάζομαι κτλ.
• Εξαιρούνται: αδειάζω, χρειάζομαι, μοιάζω, μονοιάζω, νοι¬άζομαι
-ίζω: αντικρίζω κτλ. – συλλογίζομαι κτλ.
• Εξαιρούνται: μπήζω, μπήγω, πήζω, πρήζω – αναβλύζω, αναβρύζω, γογγύζω, δακρύζω, κατακλύζω, κελαρύζω, ολολύ¬ζω, συγχύζω, σφύζω – δανείζω – αθροίζω.
-λλω αναγγέλλω, αναβάλλω κτλ.
• Εξαιρούνται: θέλω, μέλει, οφείλω.
-ωνω: κλειδώνω, απλώνω κτλ.
-σσω: αναπτύσσω, απαλλάσσω κτλ.
• Εξαιρείται: αρέσω.
-ττω: πλήττω, εισπράττω κτλ.
• Εξαιρούνται: θέτω, κείτομαι
-ίνω : δίνω, κρίνω, γίνομαι, αποκρίνομαι κτλ.
-ήνω: αφήνω, σβήνω, ψήνω κτλ.
-ύνω λύνω, ευκολύνω, αμύνομαι κτλ.
-είνω κλείνω, τείνω κτλ.

Παραγωγικές καταλήξεις επιρρημάτων

-ει: εκεί, παμψηφεί
-η: ακόμη, ειδεμή
-ι: έτσι, πάλι, σταυροπόδι, μαζί κτλ.
-ια: ανάρια, μακριά, πλατιά κτλ.
-ις: μόλις, αποβραδίς, κοντολογίς κτλ.
• Εξαιρούνται και γράφονται με η μερικά σύνθετα με γενι¬κή: απαρχής, εξαρχής, επικεφαλής, επίσης, καταγής, καταμε¬σής.
-υ : αντίκρυ, μεταξύ, πολύ
-ω: γύρω, επάνω κτλ.
-ως: αμέσως, βεβαίως κτλ.
• Εξαιρούνται: εμπρός, εντός, εκτός, (ε)φέτος, τέλος.