Η Φόνισσα

Του ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΚΟΥΦΟΓΙΑΝΝΗ*

Η γυναίκα είναι ένα δυστυχισμένο πλάσμα και οπωσδήποτε σε μειονεκτική κοινωνική θέση. Η συνέχεια είναι γνωστή: η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της για ν’ απελευθερώσει τα καταπιεσμένα συναισθήματά της, για να εκδικηθεί τον έρωτά της.

Στη “Φόνισσα”, έχουμε να κάνουμε με μια ψυχή σε εξέγερση, μια ανάγλυφη παρουσίαση των κοινωνικών και ηθικών δομών της σκιαθίτικης αλλά και της ελλαδικής κοινωνίας.

Ο Παπαδιαμάντης κατανοεί την περιθωριοποίηση και την εξαθλίωση της γυναικείας ύπαρξης. Συναισθάνεται και συνειδητοποιεί την άνιση κατανομή των ρόλων σε βάρος των γυναικών που είναι υποδουλωμένες στις πατριαρχικές και ανδροκρατικές αντιλήψεις.

H εξηντάχρονη γριά Χαδούλα Φραγκογιαννού -σύζυγος του Γιάννη Φράγκου-, η ηρωίδα του έργου του, προσπαθεί να διορθώσει τη θέση της γυναίκας στον κοινωνικό χώρο με ανορθόδοξα μέσα, με τον θάνατο: πνίγει τα μικρά κορίτσια για να μην υποφέρουν όταν μεγαλώσουν και γίνουν γυναίκες.

Γιατί η ίδια, όπως λέγει, αλλά και κάθε γυναίκα, «ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετή τους άλλους. Όταν υπανδρεύθη έγινε σκλάβα του συζύγου της, όταν απέκτησε τέκνα έγινε δούλα των τέκνων της, όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, έγινε πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της».

Συμφωνεί μ’ αυτή τη λύση ο Παπαδιαμάντης ή όχι;

Τη συμπάθειά του δεν την κρύβει, αλλά απέχει πολύ από το να ταυτιστεί μαζί της. Αφήνει ελεύθερη την ηρωίδα να σκεφτεί και να πράξει και ο ίδιος παρακολουθεί την περιπέτεια αυτής της ελευθερίας.

«Ο σκοτισμένος νους παράγει ατομική ιδεολογία και η ιδεολογία σκοτίζει ακόμα περισσότερο το νου. Το σκοτάδι περιορίζει το οπτικό πεδίο, οδηγεί τον άνθρωπο στον αυτοεγκλεισμό του, γεννά το αυτονομημένο άτομο», όπως γράφει ο Άγγελος Μαντάς.

Ο νους της Φραγκογιαννούς «είχε αρχίσει να ψηλώνει, είχε παραλογίσει επιτέλους. Επόμενον ήτο, διότι είχεν εξαρθή εις ανώτερα ζητήματα».

Ποια είναι αυτά τα ανώτερα ζητήματα που απασχολούν το παπαδιαμαντικό έργο;

Η λύπη εξισώνεται με τη χαρά και η ζωή με τον θάνατο. Δηλαδή απέναντι στο εγκόσμιο κακό τοποθετείται η λυτρωτική δύναμη του θανάτου. Η συμφιλίωση με τον θάνατο δεν αίρει την πραγματικότητα της ζωής. Ο Παπαδιαμάντης υμνεί τη ζωή και τις αξίες της μ’ έναν πανηγυρικό τρόπο – ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής παράδοσης.

Στη Φόνισσα, επίσης, καυτηριάζεται με κάθε τρόπο η ύπαρξη του κοινωνικού φαινομένου της προίκας, που τη γυναίκα τα χρόνια εκείνα την είχε καταντήσει αντικείμενο αγοραπωλησίας και που η ύπαρξή της θα μπορούσε να οδηγήσει σε γάμο, ενώ η ανυπαρξία της σε κοινωνική περιθωριοποίηση.

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης σ’ ένα άρθρο του το 1938 στη Νέα Εστία με τίτλο «Ένας άγραφος γυναικείος νόμος και η ‘Φόνισσα’ του Παπαδιαμάντη», φέρνει στο φως ένα παλαιό έγγραφο της δημογεροντίας Σκοπέλου, με το οποίο ζητείται από το υπουργείο Δικαιοσύνης η κατάργηση του εθίμου της προίκας.

Στο έγγραφο αυτό περιέχονται φρικιαστικές λεπτομέρειες:

«Τα πολυειδή δυστυχήματα, πολιτικά και ηθικά, οίον απάνθρωπος μισοτεκνία των γονέων προς τα θηλυκά, τα οποία αισχύνεται η δημογεροντία να εκφράση…Αι μυστικαί βρεφοκτονίαι των θηλυκών, αδιάλειπτοι έριδες και μίση των ανδρογύνων όταν γεννήσσωσι θηλυκά, όλα αποτελέσματα και καρποί της διαληφθείσης τοπικής ταύτης συνηθείας, είναι εύλογοι αφορμαί και ισχυροί λόγοι, οι οποίοι ηνάγκασαν τους δυστυχείς και αξίους ελέους δημότας της νήσου ν’ αποφασίσωσι την κατάργησιν αυτής».

Ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης, με τρεις ανύπαντρες αδελφές, έχει πικρή προσωπική πείρα. Η μοίρα του κοριτσιού που προέρχεται από φτωχή οικογένεια είναι προδιαγεγραμμένη και καταδικαστική για όλη του τη ζωή.

Αφού είναι βάρος για την οικογένεια, θα την παντρέψουν με όποιον να ‘ναι, κάποιον πνευματικά ή κοινωνικά καθυστερημένο, που δεν θ’ απαιτήσει προίκα. Έτσι τα οικονομικά της νεοδημιούργητης οικογένειας δεν πρόκειται ποτέ να βελτιωθούν και η φτώχεια θα διαιωνίζεται.

Η κατάσταση θα επιδεινωθεί ακόμη περισσότερο αν γεννηθούν κορίτσια και καθόλου αγόρια, οπότε όταν φτάσουν σε ηλικία γάμου θα χρειαστούν προίκα.

«Πάσα πτωχή οικογένεια, πάσα μήτηρ χήρα, με δύο στρέμματα αγρούς, μ’ ένα πενιχρόν οικίσκον, ταλαιπωρουμένη, ξενοδουλεύουσα – είτε κολλήγισα άλλων ευπορωτέρων οικογενειών, εις τα κτήματα, εις τας συκάς και τας μορέας – συλλέγουσα φύλλα, παράγουσα ολίγην μέταξαν – ή τρέφουσα δύο ή τρεις αίγας ή αμνάδας – γινομένη κακή με όλους τους γείτονας, πληρώνουσα πρόστιμα διά μικράς ζημίας – φορολογουμένη ασπλάγχνως, τρώγουσα κρίθινον άρτον ποτισμένον με ιδρώτα αλμυρόν – ώφειλεν εξ άπαντος ‘ν’ αποκαταστήση’, όλα τα θήλεα ταύτα, και να δώση πέντε, έξ, ή επτά προίκας! Ω Θεέ μου!».

Παραθέτω δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

[…]

Απ’ όσα έχουν ψυχή και νου, γυναίκες,
το πιο δυστυχισμένο είμαστε πλάσμα·
Η πιο μεγάλη
εδώ ‘ναι αγωνία·
καλός θα ‘βγει; κακός;
Γιατί καμιά τιμή δε φέρνει
στη γυναίκα τον άντρα να χωρίσει
μηδέ να τον αφήσει.

[…]

σε νέες συνήθειες μπαίνοντας και τρόπους,
το φέρσιμο του αντρός ανάγκη πάσα
να προμαντεύει.
Κι αν πάμε σ’ όλα τούτα
καλά και δε βαρυγκομάει εκείνος
για το ζυγό, χαρούμενη η ζωή μας·
ειδάλλως κάλλιο να χαθούμε.

Εδώ να σημειωθεί ότι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια αναλογία μεταξύ της “Φόνισσας” και της “Μήδειας” του Ευριπίδη, της ηρωίδας της ομώνυμης αρχαίας τραγωδίας, σχετικά με την κοινωνική θέση της γυναίκας.

Η γυναίκα είναι ένα δυστυχισμένο πλάσμα και οπωσδήποτε σε μειονεκτική κοινωνική θέση. Η συνέχεια είναι γνωστή: η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της για ν’ απελευθερώσει τα καταπιεσμένα συναισθήματά της, για να εκδικηθεί τον έρωτά της.

Έτσι και η Φόνισσα πνίγει τα μικρά κορίτσια για να τα γλιτώσει από τα μαρτύρια που τα περιμένουν όταν μεγαλώσουν και για να εξιλεώσει τη μοίρα της γυναίκας. Άλλωστε η ίδια στους μονολόγους της μιλάει τρυφερά και με βαθύ συναισθηματισμό για τα υποψήφια θύματά της «κοριτσούδια».

Η Φραγκογιαννού αφανίζει το φύλο της παρ’ όλο που τρέφει μεγάλη αγάπη γι’ αυτό, εκδικούμενη τους άνδρες και την κοινωνία που περιθωριοποιεί τις γυναίκες.

Μ’ αυτό το έργο του, επιπλέον, ο Παπαδιαμάντης αποδοκιμάζει την εξουσία που, κατά τη γνώμη του, καταδυναστεύει τον απλό και φτωχό λαό: «την πλιατσικολογίαν διεδέχθη η φορολογία, και έκτοτε όλος ο περιούσιος λαός εξακολουθεί να δουλεύει δια την μεγάλην κεντρικήν γαστέρα, την ουκ έχουσαν ώτα».

Ίσως και γι’ αυτό, στο τέλος, προτιμά να μην παραδώσει την Φόνισσα στα χέρια της ανθρώπινης δικαιοσύνης, στους χωροφύλακες που την καταδιώκουν επί πολλές μέρες για να τη συλλάβουν. Επιλέγει τον πνιγμό της στη θάλασσα λέγοντας χαρακτηριστικά: «Η γραία Χαδούλα εύρε τον θάνατον μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης».

*Ο Ευθύμιος Κουφογιάννης είναι φιλόλογος – πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Ν. Τρικάλων. Το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί απόσπασμα της ομιλίας του με θέμα: «Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη» (http://www.koufogiannis.freeservers.com)

http://www.avgi.gr/