kantonopou’s blog

Ακραίες Μορφές Μοναχισμού

Έγκλειστοι-Στυλίτες-Σαλοί

του Πρωτοπρεσβύτερου Ιωσήφ Παλιούρα

από το περιοδικό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής

Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας «Ορθόδοξος Κήρυξ»,

αρ. τεύχους 258-259, Μάρτιος – Απρίλιος 2010

Α. Αντί Προλόγου.

Το θέμα: «Ακραίες μορφές μοναχισμού» με τον υπότιτλο: «Έγκλειστοι – Στυλίτες -Σαλοί» στάθηκε μία πρόκληση για μένα.

Πρώτον γιατί η ύπαρξη τέτοιων ρωμαλέων μορφών πνευματικής ζωής είναι ένα είδος ανυπόφορης αγκίδας για την εγκεφαλική και θρησκευτική εποχή μας.

Ύστερα γιατί οι γνώσεις μου γύρω από το θέμα ήταν ελάχιστες και αποσπασματικές.

Μελετώντας το γεροντικό του Σινά αντηχούσε μέσα με ένα καινό άκουσμα η φωνή του Γέροντος μου, που εύχεται πάντα για τους «εν όρεσι και σπηλαίοις και ταις ωπαίς της γης…», αναδυόταν μέσα μου συνειρμικά αντίστοιχες μορφές που παιδί άκουγα στα μοναστήρια των Μετεώρων ή διάβαζα στο Γεροντικό ή στα Συναξάρια.

Επιποθώντας    η    ψυχή    μου    να περιπλανηθεί σε αυτούς τους χώρους του «μανικού έρωτος του θεού» μελέτησα το Γεροντικό του Σινά και αποδελτίωσα τα κείμενα που ενδιέφεραν το θέμα μου.

Επειδή ήταν ελάχιστα, θεώρησα αναγκαίο να φυλλομετρήσω και πάλι παραπλήσια έργα, όπως το Λειμωνάριο, τα Συναξάρια, τη Λαυρεωτική Κυψέλη, ή να προμηθευτώ έργα αυτοτελή, που διαπραγματεύονται τη ζωή σαλών ή στυλιτών.

Ξεφεύγοντας ίσως από τον αρχικό σκοπό της εργασίας, που εντοπίζεται το θέμα στους πατέρες του Σινά, διηύρηνα αυτό και προσπάθησα να αναφερθώ διαχρονικά σε όλες τις μορφές τις οσιακές που φέρουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά.

Μελετώντας τα κείμενα που συγκέντρωσα έζησα από κοντά την «πάλη με το θεό» των πατέρων της ερήμου.

Τα σημάδια αυτής της πάλης προσπαθώ να ψηλαφίσω με την εργασία που ακολουθεί.

Β’ Εισαγωγή

«Η πάλη με το θεό»

Το πρόβλημα σήμερα είναι η εμπειρία του Υπερβατικού, το οποίο ξεπερνά τις ηθικές που στερούνται αίματος.

Οι νέοι ζητούν μία ζωή μαρτυρίας και υπηρεσίας, μία ζωή που συνεπάγεται Παρουσίες. Το ζήτημα είναι να βρούμε μέσα στο θησαυρό των πατέρων και των πνευματικών διδασκάλων, που φαινομενικά είναι τόσο μακρινό, αυτό που πολλοί πάνε να το βρούνε στα γιόγκα με κίνδυνο να χάσουν το νόημα του προσώπου, ή στην ψυχανάλυση, με κίνδυνο να χάσουν το νόημα της υπερβατικότητας, ή στον μαρξισμό, με κίνδυνο να χάσουν το νόημα της προσωπικής και δημιουργικής τους ελευθερίας.

Μέσα στη μεγάλη Ορθόδοξη Παράδοση Πατερική και Φιλοκαλική, υπάρχει μία πνευματικότητα, που η πείρα αποδεικνύει ικανή να μεταμορφώσει τον όλο άνθρωπο ακόμη και στις δομές του τις υποσυνείδητες και σωματικές.

Η επιστροφή στην αληθινή παράδοση των Πατέρων διορθώνει με σθένος την εικόνα του θεού που παραμορφώθηκε μέσα στην ιστορία.

Η τρομερή Θηβαΐδα, λίκνο τόσων γιγάντων του πνεύματος έρημη, άγονη, φλεγόμενη, γίνεται: «λειμών πνευματικός». Από τη δίψα της βασιλείας μεταμορφώνεται σε μικρόκοσμο της μέλλουσας ουράνιας πολιτείας.

Μέσα στην χωρίς ανάπαυλα πάλη κατά του κακού, του πονηρού και του Άδη, η ξεχωριστή προσπάθεια των Πατέρων της ερήμου έπαιξε αποφασιστικό ρόλο για τη ζωή της Εκκλησίας. Χαμένοι μέσα στις αχανείς ερημιές οι αναχωρητές επιζητούσαν να εισδύσουν μέσα στο έδαφος των δαιμόνων, για να τους πολεμήσουν σώμα με σώμα. Γίνονται οι ίδιοι έρημος, μία έρημος πιο αγχώδης από ένα ακατοίκητο τόπο, από ένα απλό τόπο αναχώρησης. Πρόκειται για τη μοναξιά εκείνη, που τη θέλησε το ανθρώπινο πνεύμα, και που το καυτερό μεσημεριανό δαιμόνιο, καθώς και το δαιμόνιο της νυχτερινής απελπισίας έρχονται να την επισκεφτούν.

Μόνο η άσκηση, η οπλισμένη με την ακραία ρωμαλεότητα, εκτιμούσε τις ακριβείς διαστάσεις του αντιπάλου και τον αντιμετώπιζε μέσα σ εαυτόν «τον πολύ παράδοξο αγώνα» κατά την έκφραση του Αγίου Βενεδίκτου.

Το «αποθανείντω κοσμώ» των ακραίων μορφών της άσκησης στην έρημο, εντυπωσιάζει με μία κάπως εξεζητημένη ασυμμετρία που φτάνει κάποτε, σε μία φαινομενική ασκήμια ακριβώς αντίθετη προς το κοσμικό καταστατικό της ηθικής και της αισθητικής.

«Πλανώνται μέσα στην έρημο μαζί με τα άγρια θηρία, σαν να ήταν αυτοί οι ίδιοι άγρια θηρία» γράφει ο Αγιος Εφραίμ ο Σύρος. Μιμούνται φαινομενικά τη ζωή των ζώων. ενδύονται τη δεύτερη φύση, γίνονται «δια Χριστόν σαλοί» για να δημιουργήσουν την ατμόσφαιραν της περιφρόνησης και τις εξουθένωσης, για να γίνουν οι «ελάχιστοι» αυτού του κόσμου και για να εγγίσουν στα όρια της ακραίας ταπείνωσης.

Είναι η παράξενη ζωή των «εγκλείστων» οι οποίοι αρνούνται το φως και το λόγο και χώνονται σε σκοτεινούς παλαιούς τάφους ή μέσα σε τρύπες κάτω από το έδαφος…

Μπορεί κανείς να δει μέσα σε αυτή τη μορφή τη δοκιμή της εγκατάλειψης, της μόνωσης. Της σιωπής, την προκαταβολική εμπειρία των συνθηκών του θανάτου. Οι έγκλειστοι αντιτάσσουν την σιωπή των χειλέων στους θορύβους της φλεγόμενης ψυχής. Βλέπει κανείς ακόμη τους «δενδρίτες» δεμένους σε ένα κλωνάρι για να μην εγγίσουν πια ποτέ τη γη. που έχει ρυπανθεί από τον άνθρωπο. Ξαναζούσαν σαν τον Νώε μέσα στην κιβωτό του. την εμπειρία της ανθρωπότητας που γλύτωσε με τη χάρη του θεού από το μολυσμένο κόσμο. Με αυτό τους το αποτράβηγμα, έδιναν το μέτρο του βάθους της πτώοης… και τα δάκρυα της μετανοίας τους αναμείγνυαν τα νερά του κατακλυσμού με τα νερά του Βαπτίσματος. Μέσα στα κλαδιά και τους ανέμους ζούσαν σαν πουλιά μεθυσμένοι από τον ουρανό και το θεό.

Οι «ακινητούντες» έμεναν ακίνητοι, πετρωμένοι, με τα χέρια ανοιχτά σε σχήμα σταυρού, σε κατάσταση διαρκούς προσευχής, ζωντανό σύμβολο της κατακόρυφης κλίσης του ανθρώπου και του πνεύματος του που τείνει προς τον Ύψιστο.

Οι «στυλίτες». τους ξεπερνούσαν. Κουρνιασμένοι πάνω σε υψηλούς στύλους, βρίσκονται ήδη μεταξύ ουρανού και γης. πιο κοντά στον ουρανό, πάνω στο τελευταίο σκαλοπάτι «της κλίμακος» του Παραδείσου.

Οι ακραίες μορφές αντιπροσωπεύουν ένα φαινόμενο πολύ αινιγματικό. Πραγματοποιούν μία επιστροφή στην Αδαμική γυμνότητα, στη φυσική και ψυχική απάθεια αποβάλλονται τα ανθρώπινα ιδιώματα, την ορθή στάση, τον συλλογιστικό νου, το λόγο, την ανάπαυση.

Μέσα σε αυτή την αναζήτηση του απολύτου ο κόσμος βρίσκει το μέτρο του, την κλίμακα των συγκρίσεων και καταλαβαίνεις την τρομερή αηδία και το ανούσιο κάθε πνεύματος αυτάρκειας.

Έναντι της ορθοφροσύνης που λέεΐ: «Ο θεός δεν ζητά τόσα», η άσκηση διακηρύσσει την τρομερή ζήλεια του θεού, ο οποίος, αφού έδωσε το Παν από τον εαυτό Του. ζητεί το παν από τον άνθρωπο. Οι Πατέρες της ερήμου δίνουν μία εικόνα αυτής της ολοκληρωτικής προσφοράς.

Γ. 1. Έγκλειστοι.

«…Εν ταις ωπαίς της γης…» μέσα σε ορύγματα «οποία ποιείν πεφύκασιν αϊ αλώπηκες καταδούσεις εαυταίς μηχανώμαναι…» εγκαταβιώνουν οι έγκλειστοι ζώντας προκαταβολικά την εμπειρία του θανάτου.

«Εν σοροίς προσεύχου πυκνά, εικόνα τούτων ανεξάλειπτον εν τη καρδία σου ζωγράφων» συμβουλεύει ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος για να καταστεί ο θάνατος οικείος, για να ζει κανείς και να στοχάζεται το μυστήριο του. πριν το τέρμα της ζωής.

Εγκατάλειψη, μόνωση, υπεράνθρωπες νηστείες απεριόριστοι κόποι πολύωρες αγρυπνίες, αείροα δάκρυα, .υπερβολική σκληραγωγία και ασκήσεις για την παράδοξη ζωή των εγκλείστων: «Μη κρίνης κανένα και μάθε να σιωπάς» λέγει ο Άγιος μακάριος, διότι επισημαίνει ο Άγιος Ισαάκ «η σιωπή μυστήριον εστί του αιώνος του μέλλοντος».

Μέσα στη σιωπή της καρδιάς μιλούσαν με τους Αγγέλους και πατούσαν τη ζωή του μέλλοντος αιώνος.

Αλεσμένοι με τις μυλόπετρες της ταπείνωσης θυσιάζουν για να επωφεληθούν οι άλλοι αργότερα από την «Παρθενία του πνεύματος των».

Στο γεροντικό του Σινά διαβάζουμε για τον Ησύχιο το Χωρηβίτη. έναν αμελή μοναχό ο οποίος μετά από όραμα που είδε, έκτισε την πόρτα του κελιού του και έμεινε δώδεκα χρόνια χωρίς να μιλάει με κανέναν, χωρίς να τρώει τίποτε άλλο παρά ψωμί και νερό. Μόνος θαμπωμένος από όσα είδε στην έκταση του έμεινε συγκεντρωμένος στον εαυτό του. ώστε να μην μεταβληθεί η συμπεριφορά του. Και έτσι μόνιμα εκστατικός, έχυνε αθόρυβα και συνεχή δάκρυα. «Ουδείς μνήμην θανάτου εγνωκώς δυνίσεται αμαρτήσαι ποτέ» έλεγε στους αδελφούς που πήγαν κοντά του στο τέλος της ζωής του. Αυτοί ενταφίασαν το σώμα του. αλλά όταν λίγες μέρες αργότερα αναζήτησαν το λείψανο του δεν το βρήκαν. Με τον τρόπο αυτό ο θεός έδειξε πόσο επιμελής και αξιέπαινη ήταν η μετάνοια του.

Ο Γέροντας Συμεώνης και η συνοδεία του κοντά στην έρημο των Σοδόμων… «ορώσι πόρρωθεν από βάθους χείρας ανδρός ειςύψοςέκτεινομένας… και αφού πλησίασαν…θεωρούσι βραχύ όρυγμα…» Μέσα σε αυτόν τον πρόχειρο τάφο που είχε ανοίξει ο ασκητής περίμενε το τέλος της ζωής του, δίπλα στον άλλο τάφο τον πραγματικό, που είχε θάψει τον συνασκητή του. Για την τροφή του φρόντιζε ένα…λιοντάρι, που του έφερνε χουρμάδες.

Τα άγρια ζώα συχνά συνδέονται με μία εκπληκτική φιλία με του ς ασκητές. Αναγνωρίζουν σε αυτούς την «ευωδιά του Παραδείσου» και καταλήγουν και εξημερώνονται και να αντανακλούν την ανθρώπινη όψη με μάτια γλυκά και νοήμονα.

Για τον Επιφάνια τον έγκλειστο διαβάζουμε στο Γεροντινό: «τοσούτον εξετάκη, ώστε μη υπάρχειν εν αυτώ ει μη πνεύμα και οστά». Με αυτό τον τρόπο όμως προσήλκυε την θεία Χάρη. …«Πολύν γαρ πλούτον και φωτισμόν εκλάψεως του Αγίου Πνεύματος δεξάμενος.,.εθεώρει τους δαίμονας και τη δυνάμει του Χριστού καθοπλισάμενος ως αδυνάτους κατηυτελίζειν αυτούς».

Έλαβε και το χάρισμα της προγνώσεως, αφού πρόγνωσε την προς Κύριον αποδημίαν του. Ο Αββάς Στρατήγιος ο έγκλειστος προείπε την ημέρα που θα γινόταν

μοναχός ο Αββάς Ιωάννης της κλίμακος. Και ο Αββάς Καλλίνικος ο έγκλειστος δεχόταν αποκαλύψεις και προγνώριζε αυτούς που τον επισκέπτονταν.

Στο Λειμωνάριο συναντάμε το μοναχό Αδολα τον έγκλειστο, κλεισμένο σε μια κουφάλα δένδρου να κάνει θαύματα.

Ο Όσιος θαλλέλαιος ασκήτεψε στην Συρία τον Ε’ αιώνα όπως μας πληροφορεί η Φιλόθεος Ιστορία. Όταν τον συνάντησε ο θεοδώρητος ζούσε κιόλας 10 χρόνια σε μια καλύβι που στηριζόταν σε δύο ρόδες, είχε πλάτος ένα πήχη και ύψος δύο. Ο μεγαλόσωμος θαλλέλαιος χωρούσε σε αυτήν καθιστός και με το κεφάλι στα γόνατα.Έλαβε το χάρισμα νε κάνει πολλά θαύματα…

Ο Άγιος Νεόφυτος πρεσβύτερος, μοναχός και έγκλειστος όπως αυτοαποκαλούνταν, ήταν ζωσμένος κατάσαρκα με βαριές αλυσίδες 60 χρόνια. Δεν έτρωγε παρά βρεγμένα όσπρια και αυτά με μέτρο. «Βίον εγκλειόταν επιποθήσας. σκεύον τίμιον της εγκράτειας ανεδείχθης θεοφόρε Νεόφυτε…» ψάλλει η Εκκλησία στη μνήμη του.

Στη «Βίβλο Βαρσανουφρίου και Ιωάννου» του Αγίου Νικόδημου του Αγιορείτου διαβάζουμε για το μεγάλο Γέροντα Βαρσανούφριο και τον άλλο Γέροντα Ιωάννη που η Εκκλησία τιμά στις 6 Φεβρουαρίου: «Ο Γέροντας Βαρσανούφριος το εγκλειστήριό του κοιμητήριο ωνόμαζε».

Πενήντα χρόνια ήταν έγκλειστος. Μέσα όμως από την κρύπτη του απαντούσε σε διάφορα θέματα που τον ρωτούσαν. Μόνο μια φορά εμφανίστηκες σε ανθρώπους, επειδή κάποιος αδελφός απιστούσε και έλεγε ότι άλλος δίνει τις απαντήσεις αντί αυτού. «Τούτου χάριν ο Άγιος κράξας τον απιστούντα, εφάνη εις αυτόν και ένιψε τους πόδας αυτού». Έλαβε χαρίσματα: διόρασιν, προόρασιν, διάκρισιν. και το της προφητείας χάρισμα.

Την 15η Ιανουαρίου, διαβάζουμε στο συναξάρια της ημέρας: «Παύλος ο την ερημιτών απάντων ο πρώτιστος εγεννήθη εν θηβαϊδι της Αιγύπτου… έφυγενειςέρημον καιζήσας μονώτατος εν τίνι σπηλαίω έτη 91, τα δε πάντα 114 ετελεύτησε τω 341 έτι και ετάφη υπό του Μεγάλου Αντωνίου οδηγηθέντος εκεί παρά θεώ».

Και ο’Οσιος Παφνούτιος ανακάλυψε τυχαία τον’Οσιο Ονούφριο τον Αιγύπτιο, ο οποίος -όπως αναφέρει το Ωρολόγιο το Μέγα στις 12 Ιουνίου- «διαβιώσας μόνος επί εξήκοντα χρόνους ετρέφετο δια χόρτων και διήτατο γθμνός».

Την ίδια ημέρα η Εκκλησία μνημονεύει τον όσιο Πέτρο τον «εν Άθω». «Ο μακάριος ούτος διήλθεντον βίον αυτού εντός σπηλαίου μόνος, εν αυστηρότατη ασκήσει τρεφόμενος δια βοτάνων, τελείως γυμνός δια την φθοράν των ενδυμάτων του…εν τη σκληρά ταύτη ζωή διήλθεν έτη 53».

Ο Θεοφάνης ο έγκλειστος αποτελεί μία σημαντική μορφή της Ρωσικής Ορθοδοξίας ιδιαίτερα γνωστή για την πλούσια συγγραφική προσφορά και τον ηρωισμό της.

Ο ηρωισμός αυτός εκδηλώθηκε με δύο παράλογες για την εποχή μας πράξεις. Πρώτον παραιτήθηκε από την επισκοπική του έδρα για να ζήσει ασκητικά και δεύτερον αυτοφυλακίστηκε και παρέμεινε 28 χρόνια έγκλειστος σε ένα κελί στην έρημο Βισένσκυ. Ενώ όμως εγκατέλειψε χάριν της ησυχαστικής ζωής την αρχιερατικήν την διακονία ο θεός του ανάθεσε μία άλλη ποιμαντική την «ταχυδρομική» χιλιάδες επιστολής δέχτηκε αυτά τα χρόνια και απάντησε σε όλες.

Η αδελφή τον Λ. Τολστόι έλεγε: «Δύο σύγχρονοι μας έγραψαν πολλά. Ο αδελφός μου Λέων και ο Επίσκοπος Θεοφάνης». Με την διαφορά ότι ο ένας έγραψε προς απώλεια ψυχής ενώ ο άλλος προς σωτηρία της.

Συχνό -όπως παραπάνω- συναντάμε φαινόμενα διαμετρικά αντίθετα: Του απολύτου ησυχασμού και εγκλείστου και του εκτεταμένου κοινωνισμού.

Φτάνοντας στην πιο μεγάλη ελευθερία ο ερημίτης μπορεί να ξαναβρεί τον κόσμο. Αγγελιαφόρος και μάρτυρας των θαυμάσιων του θεού, χαρισματικό ανοίγει την πόρτα του κελιού του και δέχεται τον κόσμο.

Ο ερημίτης αν εγκαταλείπει αυτόν τον κόσμο το κάνει για να τον ευλογήσει αμέσως από τον τόπο της αναχώρισής του και να τον φέρει μέσα στην αδιάλειπτη προσευχή του.

Η άσκηση του δεν αρνείται τον κόσμο. Επιζητεί την αντοχή και την εγκράτεια, την αντίσταση στις περιστάσεις και την προσοχή της καρδιάς στο ουσιώδες.

Είναι καλεσμένος να ζει την πίστη του: «να βλέπει το μη βλεπόμενο, να μελετά τη σοφία του θεού μέσα στο φαινομενικά παράλογο της ιστορίας, να γίνεται φως, αποκάλυψη, προφητεία…».

Γ 2. Στυλίτες

Στυλίτες η Εκκλησία ωνόμασε όσους ασκήτεψαν πάνω σε στύλους κατασκευασμένους από χέρια,ανθρώπινης τέχνης.

Την αρχή του τρόπου άσκησης έκανε ο’Οσιος Συμεών ο Στυλίτης ο παλαιότερος/Υστερα τον ακολούθησαν άλλοι που έζησαν από 25 χρόνια -το πιο λίγο- ως 67 χρόνια πάνω στο στύλο.

Η ζωή των στυλιτών δεν πρέπει να θεωρείται μία εξώκοσμη συμβατικότητα, αλλά μία εγκόσμια αγία παρουσία και πηγή θείας δύναμης και χάρης.

Μία από τις σκληρές δοκιμασίες που επιβάλλουν στον εαυτό τους είναι η στέρηση ύπνου. «Ηγρύπνησα και εγενόμην.,.ωσεί νυκτοκόραξ εν οικοπέδω.,.Ομοιώθειν πελεκάνι ερημικώ» λέει ο Ψαλμωδός.

Στη ζωή τους κυριαρχούσε το στοιχείο της προσευχής.

Ο Συμεών ο παλαιότερος προσευχόταν όλη τη νύχτα ως τις εννιά το πρωί «εκοπίασα κράζων. εβράγχνίθασε ο λάρυγξ μου…»

Συνήθως έστεκαν ορθοί. Η στάση αυτή αποτελεί το βασικό στοιχείο της άσκησης τους.

Ο νεώτερος Συμεών θα επιβάλλει στον εαυτό του την άσκηση να στηρίζεται ένα χρόνο στις πτέρνες των ποδιών του, ενώ ο παλαιότερος θα πέφτει σε μακρές εκστάσεις. Η καρτερία τους στα δεινά που δημιουργούν, η ακινησία, οι μεταβολές των εποχών του χρόνου και των καιρικών συνθηκών είναι ασύλληπτη.

Συχνά πάθαιναν έλκη. λειώνουν και σαπίζουν τα πόδια τους. Η παγωνιά που τους μαστίζει είναι αβάσταχτη και απερίγραπτη, μα αυτοί καρτερούν ως το θάνατο.

«Ώσπερ τις χαλκούς ανδριάς, όμβρους τε και καύσωνι προσπαλαίων, κρυμοίς τε και νιφάσι και ανέμοις και λαίλαψι» διαβάζουμε στο Μηναίο την 26ην Νοεμβρίου για τον Όσιο Αλύπιο τον Στυλίτη που καταγόταν από την Ανδριανούπολη και έξησε το 500μΧ. 67 ολόκληρα χρόνια έμεινε πάνω στο στύλο.

Στις 11 Δεκεμβρίου βρίσκουμε τον’Οσιο Δανιήλ τον Στυλίτη που καταγόταν από τη Μεσοποταμία (Μαραθά Σαμοσάτων).Έζησε από το 409-493. Πολλές αποκαλύψεις τον πληροφόρησαν πως έπρεπε να ακολουθήσει το μαρτυρικό μονοπάτι της άσκησης του μακαριστού Οσίου Συμεών του Στυλίτου. Έμεινε στο στύλο 33 χρόνια.Ένα κείμενο του 6ου αιώνα αναφέρει για τον Θεόδουλο τον Στυλίτη που έζησε 48 χρόνια πάνω σε ένα στύλο.

Στις 26 Ιουλίου, κυρίως όμως την 1 η Σεπτεμβρίου η Εκκλησία μας τιμά την μνήμη του Οσίου Συμεών του Στυλίτου. Γεννήθηκε το 392 στη κώμη Σισάν μεταξύ Κιλικίας και Συρίας. «Εγυμνάσθει πρότερον εν μοναστηρίω. είτα κατά μονάς σε τόπον έρημον. Και τελευταίον αναβάς κατά όρη της Συρίας επί τινός στύλου υψηλού, ενεκαρτέρησεν επ’ αυτού έτη πολλά όρθιος το πλείστον και ζήσας έτη τα πάντα 69 ετελεύτησεν των 461 έτει».

Έξι ετών ανέβηκε σε ένα μικρό στύλο δίπλα στο γέροντα του ο’Οσιος Συμεών ο νέος Στυλίτης. ο εν τω θαυμαστώ όρει Σινά ασκητέψας δώδεκα χρονών ανέβηκε σε στύλο 12 μέτρων. Σε αυτή την ηλικία χειροτονήθηκε διάκονος.

Για να ησυχάσει από τη ζάλη του κόσμου αναχώρησε σε ένα βουνό και σε ένα βράχο έζησε 10 χρόνια σαν ερημίτης. Μετά συνέχισε πάλι την άσκηση πάνω σε στύλο.

«Υπομονής στύλος γέγονας ζηλώσας τους προπάτορας’Οσιε. τον Ιώβ εν τοις πάθεσι, τον Ιωσήφ εν τοις πειρασμοίς, και των ασωμάτων πολιτείαν υπάρχων εν σώματι…» ψάλλει η Αγία μας Εκκλησία στο απολυτίκιο του Αγίου. Και παρακάτω το Κοντάκιο: «και άρμα πυρός τον στύλον εργασάμενος. δι’αυτού συνόμιλος των Αγγέλων γέγονας’Οσιε…».

Ο Συμεών ο νέος Στυλίτης είναι ο μόνος που αναφέρεται στο Γεροντικό του Σινά.

Ο Αββάς Σέργιος από τη Ραϊθώ διηγείται για τον αδελφό Μηνά, ο οποίος άφησε το μοναχικό σχήμα και έγινε λαϊκός. «…Κάποτε που είδε από μακριά τον Άγιο Συμεών λέγει μεσάτου. Ας ανεβώ και ας δω τον ξακοστό Συμεών. Ως είδεν αυτόν ο Αββάς Συμεών επιγνούς ότι μοναχός ην και ότι χειροτονίαν διακόνου έχει…», τον διέκρινε, τον αναγνώρισε, τον ξεχώρισε από το πλήθος και πάνω από το στύλο του έκανε τη χειροτονία. «Ο δε θαυμαστός κατεδέξατο. εννοήσας ότι ο θεός απεκάλυψε τω αγίω γέροντι τα κατ’ αυτού».

Και στο Λειμωνάριο συναντούμε τον Αββά Ιουλιανό τον Στυλίτη να δίνει εντολή στο μαθητή του να ανάψει θυμίαμα και να τον αποκαλύψει ότι ο Συμεών ο Στυλίτης – απέχει 40 χιλιόμετρα-χτυπήθηκε από κεραυνό και εκοιμήθει.

«…Βλέπω την ψυχήν του να ανεβαίνει στον ουρανό με ευφροσύνη και αγαλλίαση…»

Άλλες διηγήσεις αναφέρονται στον αρχέκακο δαίμονα.

Ένας αδελφός που είχε δαιμόνιο πήγε στο Συμεών τον Στυλίτη στο θαυμαστό όρος «ίνα ευχήν υπέρ αυτώ ποίηση και αποδιώξη απ’ αυτού το δαιμόνιον». Και εκείνος ο μακάριος για να αποφύγει την προβολή και την κενοδοξία τον απέστειλε στον Αββά Ανδρέα στη Ραϊθώ. «Έλαβε την χάριν της ιάσεως ο Αββάς Συμεώνιος» λέγει τότε ο Αββάς και «ποιήσαντος αυτού αυχήν, ευθέως εκαθαρίσθη ο αδελφός και ηυχαρίστησεν τω θεώ».

Σε άλλο κείμενο με τίτλο Γρηγόριος Αρμένιος συνάντησε τον Άγιο Συμεών μαζί με το μαθητή του Ιωάννη, που αργότερα έγινε Στυλίτης στη Διόσπολη, να ελευθερώνουν από πνεύμα ακάθαρτο με τη δύναμη του Τιμίου και ζωοποιού Σταυρού τον ασθενή Γρηγόριο τον Αρμένιο.

Αποκομένοι από τον κόσμο οι Στυλίτες μαχητές στις πιο προχωρημένες θέσεις. άνθρωποι «μεθύοντες πνεύματι». Ντυμένοι το κοσμικό διάστημα ξαναβρίσκουν τη χαμένη αθωότητα και ενεργούν με μία αγάπη κοσμικών διαστάσεων χωρίς όρια.

Ξαναγυρίζουν στον κόσμο χαρισματικοί, πνευματοφόροι, για να υπηρετήσουν το λαό του θεού. Δύο φορές την ημέρα διέκοπτε τον κανόνα του ο Συμεών ο παλαιότερος για να συνομιλεί με το λαό. Δεχόταν αδιάκριτα Χριστιανούς και ειδωλολάτρες που έρχονταν από όλα τα μέρη του κόσμου.

Στην βάση του στύλου των ιδρύονται Μοναστικές Αδελφότητες.

Οι Στυλίτες έμοιαζαν με λυχνάρι που το τοποθετήθηκε ψηλά στο λυχνοστάτη για να ρίχνει παντού τις φωτεινές ακτίνες του. Και το πλήθος που ερχόταν να θαυμάσει του στυλίτες χάρασσε μέσα στην καρδιά του αυτή την εικόνα της «μέθης του θεού».

Γ’ 3. Οι δια Χρισιόν Σαλοί

Οι Άγιοι της Εκκλησίας, που είναι γνωστοί ως «δια Χριστόν Σαλοί», υποκρίνονταν ότι είναι «μωροί» για να εμπαίξουν τον κόσμο και τον διάβολο και με την άκρα ταπείνωση να επιτύχουν την τελειότητα. Η ζωή τους αποτελεί μία ρωγμή στο κοσμικό κατεστημένο και μία χαρισματική υπέρβαση της εκκλησιαστικής τάξεως.

Η «μωρία» τους εκδηλωνόταν συχνά με παράδοξες και αμφιλεγόμενες πράξεις, με σκοπό να προσβάλουν τη συμβατική ηθική και το Εκκλησιαστικό καταστημένο, που είχε χάσει τη χαρισματική του διάσταση.

Τέτοιοι Άγιοι ήταν ο Άγιος Συμεών ο Σαλός (21 η Ιουλίου), ο Άγιος Ανδρέας (28 Μαΐου), η Αγία Ισίδωρο (1η Μαΐου), οι Άγιοι Θεόδωρος και Παύλος και Θωμάς Κοίλης Συρίας, ο Μάρκος ο εξ Αλεξανδρείας κα.

Πολλοί από αυτούς υποκρίθηκαν τους μωρούς σε ένα διάστημα της ζωής τους, όπως ο Άγιος Θεόδουλος ο κύπριος, η Αγία Δόμνα (28η Δεκεμβρίου), ο Άγιος Σάββας ο Βατοπαιδινός. ο Άγιος νεομάρτυς Αγγελής ο εν Χίω κ.α.

Οι Ρώσοι μετρούν 36 «δια Χριστόν Σαλούς», μεταξύ των οποίων τους Άγιο Ιωάννη Πελαγία. Βασίλειο και Μάξιμο τους Ρώσους

Μόνο άνθρωπος κυριευμένος από τη θεία μέθη μπορεί να επιχειρήσει τη ζωή της σαλότητας. Και το κυριότερο πρέπει να έχει αποκτήσει το θείο έρωτα προς τον νυμφίο της ψυχής Χριστόν στο βαθμό που αναφέρει ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακας: «Μακάριος όστις τοιούτον προς θεόν εκτήσατο πόθον, οίον μανικός εραστίς προς την αυτού ερωμένην κέκτηται».

Αυτός ο μανικός έρως ήταν η αρχή και το τέλος της σαλότητας. Και πρέπει να τονίσουμε ότι για να ζήσει κάποιος τη ζωή του Σαλού, έπρεπε να έχει κληθεί από το θεό διαφορετικά δεν εμπαίζει τον κόσμο, αλλά εμπαίζεται από αυτόν.Έπειτα πρέπει να είναι πνευματοφόρος, μιμητής των Αγίων Αποστόλων τους οποίους την ημέραν της Πεντηκοστής εχλεύαζαν και κορόιδευαν σαν μεθυσμένους.

Η κλήση του Αγίου Ανδρέα στη ζωή της σαλότητας συνδυάζεται με όραμα, που έχει με κάποιο πόλεμο. Στον πόλεμο αυτό που συμβολίζει τον αγώνα του ανθρώπου κατά του διαβόλου, καλείται να αγωνιστεί ο Άγιος «Αγωνίζου τον καλόν αγώνα γυμνός. Γίνει για χάρη μου Σαλός και εγώ θα σου χαρίσω πολλά αγαθά στη Βασιλεία μου» του είπε ο λαμπροφορεμένος νέος.

Ο Άγιος Συμεών ο Σαλός ασκείται για περισσότερα από 30 χρόνια στην έρημο μαζί με τον αδελφό Ιωάννη. Πολλών Αγίων και ασκητών η άσκηση ήταν ίδια με τον Συμεών. Η χάρη όμως της σαλότητας δόθηκε σε ελάχιστους.

«Εν τη δυνάμει του Χριστού υπάγω εμπαίζω τω κοσμώ», λέγει στον αδελφό Ιωάννη ο Συμεών «βλέπε Συμεών μήπως ο διάβολος χλευάσαισε θέλη…»…«…ασφάλισαισεαυτόν, ίνα μη όσα συνήξεν η έρημος, σκορπίση ο κόσμος. Βλέπε μήπως την κατάνυξίν σου απολέσης δια του γέλωτος και την προσευχήν σου δια της αμελείας».

Ολόκληρο αγώνα κάνει ο αδελφός Ιωάννης για να μεταπείσει τον Άγιο. Εκείνος όμως σταθερός στην απόφαση του φανερώνει: «Ου γαρ απ’ εμαυτού βούλομαι τούτο πράξαι αλλά του θεού κελεύοντας μοι». Και προλέγει σημείο για τον αδελφό του που θα βεβαιώσει ότι ευαρέστησε τον θεόν.

Αδυνατώντας ο αδελφός Ιωάννης να επηρεάσει τον Συμεών ομολογεί: «Ούπω γαρ εγώ εις τούτο το μέτρο έφθασα, ίνα δυνηθώ εμπαίξω τω κοσμώ» . Και όμως έξησαν ως μία ψυχή μέσα σε δύο σώματα.

Η μακαριά Πελαγία πριν αρχίσει το εκούσιο μαρτύριο του εμπαιγμού της ματαιότητος της σοφίας του υπερήφανου κόσμου, πήρε την ευλογία από τον’Οσιο Σεραφείμ του Σάρωφ. Ο Στάρετς της χάρισε ένα κομποσχοίνι και την αποχαιρέτησε με βαθειά υπόκλιση.

Στα δάση του Σάρωφ που ήταν γεμάτα άγρια θηρία υποφέροντας το κρύο και την πείνα σαν άλλο θηρίο, πέρασε τη ζωή της η Πάσα Σαρόφσκαγια επίσης δια Χριστόν σαλή. που σχετίζονται με τον Άγιο.

Οι σαλοί Άγιοι της εκκλησίας μας σημάδεψαν πάνω στον κεντρικότερο στόχο της πνευματικής ζωής: στπν ταπείνωση.

Ζητούν επίμονα την καταφρόνηση του κόσμου, την κάθοδο «έως τα κατώτατα μέρη της γης», το βίωμα του ψαλμικού που λέεΐ: «Εγώ ειμί σκώληξ και ουκ άνθρωπος, όνειδος ανθρώπων και εξουθένωνα λαού».

Τόση ήταν η ταπείνωση τους που πολλές φορές επενέβαινε θαυμαστά ο ίδιος ο Κύριος για να αποκαλύψει την Αγιότητα τους.

Στο Γεροντικό του Σινά διηγείται κάποιος από τους πατέρες, ότι κοντά στον Αββά Σιλουανό στην Παλαιστίνη, διέμενε κάποιος αδελφός που προσποιόταν ότι ήταν μικρός. Κανείς δεν είχε αντιληφθεί την πραγματικότητα ούτε και ο μακάριος Σιλουανός.

Η επίσκεψη τριών Πατέρων που ζητούν επίμονα να ιδούν όλους τους αδελφούς, γίνεται αφορμή να αιφνιδιάσει το σάλο ο γέροντας. «Ο θεός με έστειλε σε σένα» του λέει. Και εκείνος αναγκάζεται να φανερώσει το απλό παιγνίδι με του λογισμούς και τις ψηφίδες…»

Κατάλαβε τότε ο Αββάς ότι οι τρεις Πατέρες ήταν Άγγελοι που ήθελαν να κάνουν γνωστή την αρετή του αδελφού.

Αντίστοιχο γεγονός συναντούμε στην Λαυρεωτική Κυψέλη. Άγγελος Κυρίου αποκαλύπτει στο μέγα αναχωρητή Πιτυρούν: «Αν θέλεις ιδής γυναίκα ευλαβεστέρα και τελειωτέρα του λόγου σου, πήγαινε εις το γυναικείον Μοναστήριον των Ταβεννησιωτών και θέλεις εύρει εκεί μίαν όπου φορεί διάδημα». Τετρακόσιες μοναχές υπήρχαν στο μοναστήρι και σε καμιάς το κεφάλι δεν διέκρινε το διάδημα. Και εδώ είχαν αποκρύψει τη σαλή. Πρόκειται για την Αγία Ισιδώρα που η Εκκλησία τιμά την μνήμη της 1 η Μαΐου.

(Στο Λειμωνάριο) χαρακτηριστικό των «δια Χριστών σαλών», είναι ο «εμπαιγμός του κόσμου». Μετά από μακροχρόνια άσκηση εγκαταλείπουν την έρημο τους και επιστρέφουν στις πόλεις συμπεριφερόμενοι κάθε άλλο παρά σαν καλοί Χριστιανοί. Δημιουργούν προβλήματα στις Ακολουθίες μέσα στους Ναούς, αλλά και στους ηθικούς ανθρώπους παρουσιάζουν μία εξωφρενική ελευθεριότητα συμπεριφοράς.

Οι άνθρωποι όμως προβληματίζονται όταν τους βλέπουν να θαυματουργούν ή να καθοδηγούν στη Χριστιανική ζωή ανθρώπους που δεν είχαν σχέση μαζί τους.

Στο Λειμωνάριο συναντούμε το σάλο που έκανε το ζητιάνο. Όταν κάποιος έδωσε χρήματα εκείνος απομακρύνθηκε, σήκωσε το χέρι του στο θεό. τον δόξασε και πέταξε το νόμισμα κατά γης.

Για να διδάξει και σωφρονίσεις τους αδελφούς ο Αββάς Ορέστης του Όρους Σινά μπήκε στην Εκκλησία με το ρούχο του ανάποδα… και όταν τον χλεύασαν και τον κατηγόρησαν οι αδελφοί… «εσείς αναποδογυρίσατε το Σινά και κανείς δεν σας είπε τίποτα και εμένα με κατηγορείτε επειδή αναποδογύρισα το ρούχο μου… τους λέει».

Στο Γεροντικό του Σινά αναφέρεται η μορφή του Αγίου Σάββα του νέου, όχι όμως ως σάλου. Η διήγηση περιλαμβάνει την ιερά οδοιπορία του στα μέρη του Ιορδανού, καθώς και την πεζοπορία του προς τοπ θεοβάδιστο Σινά.

Επίσης περιέχεται η Αγγελομίμητος ενέργεια του όταν φθάνοντας στο Σινά υποκρίνεται τον αρχάριο και εμπιστεύεται τον εαυτό του ως υποτακτικού.

Γνωρίζουμε επίσης ότι θα κλειστεί σε κάποιο σπήλαιο του Ιορδανού, όπου θα γευτεί την εμπειρία του ακτίστου φωτός.

Για την περίοδο της σαλότητος του Αγίου Σάββα μας πληροφορεί ο βιογράφος του ο Άγιος Φιλόθεος Κόκκινος. Ο Άγιος Σάββας χρημάτισε σάλος κυρίως στην Κύπρο και κατά διαστήματα σε άλλους τόπους. Ο Άγιος Φιλόθεος ξεχωρίζει το Σάββα από τους άλλους σαλούς. Χρησιμοποιεί για αυτόν όχι τις λέξεις σαλότης-σαλός, αλλά τους Παύλειους όρους, μωρία-μωρός.

Η μωρία του ήταν συνήθης και φιλοσοφημένη. Συνδέεται με τη Χαρισματική Σιωπή. Για την αρχή της μωρίας του μας αναφέρει ο Άγιος Φιλόθεος «Μόλις πάτησε τα χώματα της Κύπρου αποσύρεται και προσεύχεται στο θεό…Βάζω θεληματικά δεσμό στη γλώσσα μου.,.Συμμαζεύω το λόγο μου μέσα μου για χάρη Σου.,.Όσο για το σώμα μου επειδή είμαι νεκρός και δεν ζω πλέον εν σαρκί το εναποθέτω ολοσχερώς…»

Μόλις ο θαυμαστός Σάββας τελείωσε την προσευχή του «με ένθερμο έρωτα και άφθονα δάκρυα πυρωμένος από τον ένδον αναμμένο άνθρακα της αγαπήσεως του Χριστού, κάτοχος της θείας μανίας, αλλοιωμένος στις πράξεις, στα λόγια, στις κινήσεις… βγάζει αμέσως όλα τα ενδύματα. Σαν άσαρκος και αυλός πριν ακόμη πεθάνει εμφανίζεται στο νησί γυμνός, άστεγος, ξένος από κάθε τροφή αναγκαία προς το ζειν».

Κάτοχος της μακαριάς μανίας περιδιάβαινε πόλεις και χωριά εμπαίζοντας και εμπαιζόμενος. Διατηρούσε όμως πάντοτε τη φυλακή την ένδον. Νηπτικός, σιωπηλός, ατάραχος συνδύαζε όμορφα τον ησυχασμό κοίτη μωρία.

Κάποτε προσποιούμενος τον παράφρονα και τον τρελό μπροστά στα μάτια όλων πάει και κάθεται ξαφνικά σε ένα λάκκο γεμάτο λάσπη και δυσωδία. Δεν σηκώνει τα μάτια του να κοιτάξει κανένα. Βρέχει το πρόσωπο του με ασταμάτητα δάκρυα. Πλήθος κόσμου συγκεντρώνεται για να δει το τέλος του δράματος.

Το βράδυ εκείνο βγαίνει από τη λάσπη. Τι θαύμα φρικτό και υπερφυέστατο ότου; θεατές. Καμιά δύσοσμη και αποτρόπαια αποφορά από λάσπη και σαπίλα πάνω του. Σηκώνεται ολοκάθαρος και άθικτος σαν να κάθισε οε καθαρή και μαλακή χλόη.

Τα πλήθη πέφτουν στα πόδια του και με ανέκφραστο φόβο και χαρά φιλούν τα πόδια του. ραντίζουν το κεφάλι του, και το πρόσωπο τους με τη σκόνη που πατά. τον παρακαλούν να σταματήσει πια τη μάχη με τον εαυτό του.

Έτσι η μωρία του άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σιωπή δεν φαίνεται σαν τρέλα, αλλά σαν μία ακίνδυνη ηλιθιότητα.

Δεν σκανδάλιζε τον κόσμο, ούτε τον έκανε να αγανακτεί, αλλά προκαλούσε οίκτο και συμπάθεια για ένα δυστυχισμένο άνθρωπο.

Η μωρία του δεν είχε σα στόχο μόνο την ταπείνωση και τον εμπαιγμό της ανθρώπινης κενοδοξίας αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις -όπως στη Λατινοκρατούμενη Κύπρο- είχε ομολογιακό χαρακτήρα. Στο πρόσωπο του ταπεινού σάλου Σάββα αναγνωρίζουμε τι σημαίνει θέωση και πως πάσχει ο άνθρωπος τη θέωση, τι σημαίνει ανάκρασις κτιστού και ακτίστου, έλλαμψις και φωτισμός, έκσταση και αρπαγή νοός.

Δ’ Επίλογος

Η άσκηση της αποτελεί μία αναπόφευκτη διαλεκτική μορφή της Χριστιανικής Πνευματικότητας.

Ασφαλώς ανήκει σε μία εποχή περασμένη. Εν τούτοις διατηρεί την αδιάπτωτη σημασία της για όλες τις εποχές. Αποτελεί το κλειδί της μεταγενέστερης μοναστικής παράδοσης.

Ο σκοπός της ασκήσεως είναι να υπερβαίνει κάθε όριο, να διαστέλλει τις ψυχές με την πιο μεγάλη τόλμη της αγάπης και να αναπτύσσει το πρόσωπο με τις δωρεές και τα χαρίσματα.

Η άσκηση οδηγεί πέρα από τον ψυχισμό και η πνευματική κυριαρχία καλλιεργεί την ακραία νηφαλιότητα των αισθημάτων.

Η αρετή των αισθήσεων απηχεί εντελώς διαφορετικά. Σημαίνει τον ανθρώπινο δυναμισμό κινητοποιημένη από την παρουσία του θεού. Δεν πρόκειται για κανένα αξιόμισθο έργο: «Ουκ εστίν μισθός έργων η Βασιλεία των Ουρανών, αλλά Χάρις Δεσπότου πιστοίς δούλοις ητοιμασμένη»

Αυτοί οι καταπληκτικοί διδάσκαλοι δίδασκαν τη λεπτή τέχνη να ζει κανείς το Ευαγγέλιο.

Μέσα στη σιωπή των κελλιών και των σπηλαίων επραγματοποιείτο σιγά-σιγά η γέννηση της Καινής κτίσεως.

Η ασκητική άρνηση του κόσμου γίνεται πάθος της τελειότητας. Είναι η τελειότητα της εσωτερικής στάσης. Το παν γίνεται η μοναδική κίνηση. Η άρση του Σταυρού.

Δεν είναι ακόμα η λειτουργία, αλλά το προοίμιο της. η πρόθεση-προσκομιδή. Μία πυκνή και καταπλήττουσα επιτομή της θυσίας.

Ε’ Βιβλιογραφία

1.Δ. Τσάμη: Το Γεροντικό του Σινά.’Εκδοσις Ι. Μ. θεοβαδίστου Όρους Σινά.

2.Δ. Τσάμη: Αγιολογία.’Εκδοσις Πουρνάρα θεσσαλονίκη.

3.Π. Ευδοκίμωφ: Η Πάλη με το θεό. θεολογικά δοκίμια. Π.Ι.Π.Μ θεσσαλονίκη 1972.

4.Ωρολόγιον το Μέγα.’Εκδοσις Αποστολικής Διακονίας.

5.Ιω. Μόσχου: Λειμωνάριον.Έκδοσις Ι. Μ. Σταυρονικήτα Αγίου Όρους 1983.

6.Ιω. Σιναΐτου: Κλίμαξ. Εκδοτικός Οίκος Αστήρ 1969.

7.Ισαάκ του Σύρου: Τα ευρεθέντα ασκητικά. Επιμ. Νικηφόρου Θεοτόκη. Αθήνα 1895.

8.θεοδωρήτου Κύρου: Φιλόθεος Ιστορία. Κ.Η. ΜΙΟ.ΠΘ ΡΘ82 1488κ.ε.

9.Αγίου Νικόδημου Αγιορείτου: Βίβλος Βαρσανουφρίου και Ιωάννου. ‘Εκδοσις Αγιορείτικης Βιβλιοθήκης. Βόλος 1960.

10.θεοφάνους Εγκλείστου: Απάνθισμα Επιστολών.’Εκδοσις Ι. Μ. Παρακλήτου Ωρωπός.

11.Ιωσήφ Μοναχού: Άγιος Νεόφυτος ο’Εγκλειστος. ΆγιοΌρος

12.Αθ. Κοτταδάκη: Βίος Οσίου Δανιήλ του Στυλίτου.’Εκδοσις Ι. Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων. Αθήνα 1972.

13.Ηλ. Βουλγαράκη – Κυριακίδη: Νερό από την’Ερημο.’Εκδοσις Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Καρέα.

14.Αγίου Φιλόθεου Κόκκινου: Βίος Αγίου Σάββα του Βατοπεδινού (Του δια Χριστόν Σαλού).’Εκδοσις Το Περιβόλι της Παναγίας 1984

15.Λεοντίου Νεαπόλεως: Άγιος Συμεών ο δια Χριστόν Σαλός. ‘Εκδοσις Το Περιβόλι της Παναγίας.

16.Μοναχού Ισαάκ: Όσιος Ανδρέας ο δια Χριστόν Σαλός. ‘Εκδοσις Ι. Μ. Παρακλήτου. Ωρωπός Αττικής 1984.

17.Λαυρεωτική Κυψέλη. Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη. Βόλος 1954.

18.Πόποβιτς Ιουστίνου: Οσίου Σεραφείμ του Σαρώφ Βίος. ‘Εκδοσις Το Περιβόλι της Παναγίας 1983.

Από:http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=3898&Itemid=1