kantonopou’s blog

Δ. Γ. Αποστολόπουλος

Το Νόμιμον της Μεγάλης Εκκλησίας 1564 – ci. 1593. Τόμος Α΄. Το ιστορικό περίγραμμα. Τα πανομοιότυπα. Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (Θεσμοί και ιδεολογία στη νεοελληνική κοινωνία. Αρχεία Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως)

Ας σημειώσουμε κατ? αρχάς ότι πρόκειται για μιαν έκδοση εξόχως βιβλιοφιλική σε πολυτελές χαρτί και με φιλοτεχνημένο βιβλιοδετικό κάλυμμα του Μπάμπη Λέγγα, η οποία μεταφέρει πανομοιότυπα και χάρις στις φωτογραφίες του Ανδρέα Σμαραγδή και του φωτογραφικού τμήματος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, τα σωζόμενα φύλλα ενός πατριαρχικού χειρογράφου του 16ου αιώνα.Το χειρόγραφο αυτό έχει εξέχουσα σημασία για την ιστορία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, για την ιστορία της Τουρκοκρατίας γενικότερα και, φυσικά, για την ιστορία της Εκκλησίας και του δικαίου. Προέρχεται από την Ιερά Μητρόπολη Σάμου, ενώ παλαιότερα ανήκε στη Μονή του Τιμίου Σταυρού του ίδιου νησιού. Ηταν γνωστό στους ερευνητές από τον 19ο αιώνα. Ελειπε όμως, και λείπει ακόμα, η πρώτη του σελίδα και όσοι το γνώρισαν δεν είχαν διανοηθεί ότι το περιεχόμενό του διέσωζε πρωτότυπα κατάλοιπα των αρχείων του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως που χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα. Μια εποχή για την οποία οι αρχειακές πατριαρχικές πηγές είναι σπανιότατες αν αναλογιστεί κανείς ότι σώζονται μόνο οκτώ φύλλα για την περίοδο από το 1454 ώς το 1600!

 Το χειρόγραφο της Σάμου είχε, επιπλέον, συληθεί τον 19ο αιώνα από έναν κυνηγό χειρογράφων που δρούσε για λογαριασμό του γαλλικού κράτους· ένας ανώνυμος είχε επιπλέον αφαιρέσει μερικά φύλλα. Χρειάστηκε η ενδελεχής μελέτη του κώδικα και η προσέγγισή του με τα σωζόμενα φύλλα στο Παρίσι καθώς και με τα άλλα αποσπασμένα φύλλα που επεστράφησαν εν τω μεταξύ, ώστε να αποκατασταθεί η αρχική του ενότητα και να ταυτιστεί το περιεχόμενό του.

Η χρονολόγηση της δημιουργίας του καθώς και η χρονική διάρκεια κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε αποτελούσαν, επίσης, ερωτήματα τα οποία λύθηκαν από εσωτερικές και εξωτερικές μαρτυρίες όπως οι σχετικές αναφορές που εντοπίστηκαν σε διάφορα πατριαρχικά γράμματα. Μια επιστημονική περιπέτεια που μπορεί να συγκριθεί με την αστυνομική διερεύνηση ενός εγκλήματος.

Ο Πατριάρχης Ιωάσαφ Β΄

Το περιεχόμενο του διασπασμένου, σήμερα, χειρογράφου αφορά λοιπόν μια συναγωγή νομικού περιεχομένου με διατάξεις και νομική ύλη από τη βυζαντινή εποχή και από τον πρώτο αιώνα μετά την Αλωση. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις που συγκεντρώθηκαν από τον Δ. Γ. Αποστολόπουλο, και βάσει των ερευνών του, η δημιουργία της «συναγωγής» οφείλεται σε μια πολιτική πρωτοβουλία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάσαφ τον Β΄ που υλοποιήθηκε, μετά το 1560, χάρις στους κόπους του Ιέρακα, νομομαθούς και αξιωματούχου του Πατριαρχείου.Ο Πατριάρχης Ιωάσαφ ο Β΄ έμεινε στην Ιστορία με το προσωνύμιο του «Μεγαλοπρεπούς» όπως και ο σύγχρονός του Σουλτάνος, ο Σουλεημάν. Ο Πατριάρχης, όμως, βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση καθώς συγκέντρωσε πάνω του υποψίες για ιδιοτελή διαχείριση των οικονομικών του Πατριαρχείου. Είχε μάλιστα χειριστεί μόνος του ένα ευαίσθητο πολιτικά αίτημα του τότε Τσάρου της Ρωσίας που είχε ζητήσει να αναγνωριστεί από το Πατριαρχείο ως «βασιλεύς». Το αίτημα του Τσάρου συνόδευαν και τα σχετικά δώρα που η διαχείρισή τους, εκ μέρους του Πατριάρχη, προκάλεσε επιπλέον υποψίες. Ο κλοιός έσφιξε γύρω από το πρόσωπό του και την οικονομική του επιφάνεια, έτσι που αναγκάστηκε να προβεί σε ορισμένες ενέργειες που θεώρησε ότι θα μείωναν τις πιέσεις και τις υποψίες που τον βάραιναν.

 Η τρίτη του ενέργεια ήταν η συγκρότηση μιας νομικής συλλογής που θα κατέγραφε το δικαιικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ασκούσαν, ο Πατριάρχης και η σύνοδος, τα καθήκοντά τους. Φιλοδοξούσε και αυτός να φέρει το προσωνύμιο «Νομοθέτης», το οποίο έφερε και ο Σουλτάνος, αποδεικνύοντας κατ? αυτόν τον τρόπο την ευθυγράμμισή του με τους προσανατολισμούς της σουλτανικής εξουσίας.

Ο νομομαθής Ιέρακας ήταν γιος του Θεοδώρου, επίσης αξιωματούχου του Πατριαρχείου. Ανέβηκε σταδιακά τα αξιώματα· από το λιγότερο σημαντικό του πρωτοκανονάρχου στο σημαντικότατο του μεγάλου λογοθέτου. Η συναγωγή τους, το «Νόμιμον της Μεγάλης Εκκλησίας», δεν ήταν μια απλή συστάχωση παλαιοτέρων χειρογράφων αλλά μια πρωτότυπη και δημιουργική κωδικοποίηση, αφού η νομική ύλη διατάσσεται ορθολογικά και είναι ενημερωμένη από παλαιότερους κώδικες και αρχεία.

Ενιαία τάξη δικαίου

Κατά την εποχή αυτή το Πατριαρχείο είχε σταθεροποιηθεί τόσο ως μηχανισμός οικονομικής δραστηριότητας, εξαιτίας των φορολογικών υποχρεώσεών του έναντι του οθωμανικού κράτους, όσο και ως θεσμός μιας ενιαίας τάξης δικαίου και ιδεολογίας για τους χριστιανούς υπηκόους της αυτοκρατορίας. Το χειρόγραφο αφορά τη δεύτερη από αυτές τις δύο λειτουργίες. Αν και το δημόσιο και το ποινικό δίκαιο μονοπωλούνταν από το κράτος, στον τομέα του ιδιωτικού δικαίου, βασικό κορμό του δικαιικού συστήματος, η Εκκλησία κυριαρχούσε: Εκδίκαζε τις διαφορές των υπηκόων της, αφού αντιπροσώπευε την ηγεσία της κατακτημένης θρησκευτικής ομάδας των ορθοδόξων.

 Το γένος των Ρωμαίων εξακολουθεί να τελεί υπό το βυζαντινό δίκαιο ως προς τις οικογενειακές, κληρονομικές, οικονομικές και συναλλακτικές σχέσεις του. Το «Νόμιμον» λοιπόν που εκδίδεται πανομοιότυπα εδώ, αποτελεί την πρώτη σωζόμενη νομική κωδικοποίηση που κατάρτισε ο ίδιος ο πατριαρχικός θεσμός, για επίσημη χρήση από τις υπηρεσίες του κατά την άσκηση των λειτουργιών του.

Αν το δίκαιο αποτελεί, στην Ιστορία γενικώς, το κατεξοχήν μέσο για την πλαισίωση και την κυριαρχία μιας εξουσίας επί των πληθυσμών καταλαβαίνουμε τη σημασία αυτού του έργου για την ιστορία των Ελλήνων και, γενικότερα, των ορθοδόξων.

 * Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της ιστορίας της Μεσαιωνικής Δύσης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.     Πηγή :http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_1_28/12/2008_297255