kantonopou’s blog

Καὶ διὰ Δαβὶδ «κύριος παιδεύων ἐπαίδευσέ με

καὶ τῷ θανάτῳ οὐ παρέδωκέ με». Τὸ γὰρ ὑπὸ τοῦ

κυρίου παιδευθῆναι καὶ παιδαγωγηθῆναι θανάτου

ἐστὶν ἀπαλλαγή.

Κλήμης Αλεξανδρεύς, Παιδαγωγός 1.7.61

Σε καιρούς παρακμής, διαφθοράς, καταπτώσεως δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναμιμνήσκονται της παιδείας, αποδίδοντας μεταξύ άλλων και σε έλλειμά της τα δεινά.

Αν και κατά τη Γραμματική η παιδεία ανήκει στα αφηρημένα ουσιαστικά, ως έννοια μη αντιληπτή με τις αισθήσεις αλλά με τον νου, όμως δεν παύει λογικά να έχει περιεχόμενο συγκεκριμένο.

Έχοντας προσπαθήσει εδώ και μια δεκαπενταετία να στήσω ένα μικρό μουσείο για την παιδεία[i], προβληματίζομαι στο πως μπορεί να παρουσιαστή εποπτικά μια έννοια «αφηρημένη» αλλά τόσο σημαντική[ii].

Γράφοντας σ᾽ έναν αφιερωματικό τόμο προς τιμήν αρχιερέως φιλολόγου θα αναφερθώ παραδειγματικά σε θέματα από τη θύραθεν και την καθ᾽ ημάς παιδεία, χωρίς να θεωρώ τις δύο αυτές πλευρές αναγκαστικά ισότιμες και συγκρίσιμες. Βέβαια δεν αγνοώ τις φυγόκεντρες τάσεις, που δεν νοιάζονται καθόλου για τη συσχέτιση των δύο αυτών πλευρών. Όμως ποιες είναι σπουδαιότερες πηγές της παιδείας αυτού του λαού από τις αξίες του Χριστιανισμού και του Ελληνισμού; Ας επιτρέψουμε λοιπόν στον εαυτό μας να μην πάψει να ερευνά και να εντρυφά στα νάματα αυτά του πολιτισμού της ψυχής, αφού όσο είμαστε εν σαρκί θα βιώνουμε τη σχέση ανάμεσα στις δύο πηγές της παιδείας μας και της ταυτότητάς μας- την αλληλοδιείσδυση ή την αντιπαλότητά τους.

Αλλά επειδή «μεγέθους ἐστίν ὁ Χριστιανισμός»[iii], σπεύσε να ομολογήσεις την υπεροχή του, βλέποντας πως λειτουργούν τα πράγματα μέσα σου και στην ψυχή του λαού σου. Πράγματι «οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβην», και ας φαντασιοκοπούν κάποιοι ποιητές μας- μαζί και οι νεοπαγανιστές. «Ὁ κόσμος χτίζουν ἐκκλησιές» και η κυρά η Παναγιά προεξάρχουσα των αγγέλων και των αγίων σκέπει ακόμη με το μαφόρι της τη χώρας μας, αν και γίναμε θύματα του καταναλωτισμού, της φιληδονίας και της εγωπάθειας (όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει ακόμη και από τις στατιστικές).

Μερικές δεκαετίες πριν, η γιαγιά η Λωξάντρα (στο γνωστό αφήγημα της Μαρίας Ιορδανίδου) έλεγε στη ρύμη του λόγου χρυσοστομικά αποφθέγματα: «πλούσιος ἐστίν ὁ ὀλίγοις ἀρκούμενος». Θυμάμαι αναλογικά ρητά της γιαγιάς μας, όπως το «να τρως και να πεινάς και να πίνεις και να διψάς»… Ο κεραμίστας Πάνος Βαλσαμάκης διηγόταν για την πατρίδα του, το Αϊβαλί, ότι «όταν περνούσε γυναίκα έγκυος μπροστά από τα καφενεία, οι άντρες προσηκωνόμαστε»… Ποιος τούς τα᾽ μαθε αυτά;… Δεν χρειάζεται συλλογιστικά ή με εμπειρική έρευνα να αποδείξουμε ότι πολύ μεγάλο μέρος της λαϊκής παιδείας έχει εκκλησιαστικές καταβολές και επομένως η Εκκλησία αποτελεί έναν από τους μεγάλους ταμιευτήρες της.

Σημαντικό μέρος επηρεάζεται ασφαλώς από το σχολείο (που φαίνεται ότι επιδρά έμμεσα και στους αγραμμάτους), αν και, όπως παρατηρείται από πολλούς, τις τελευταίες δεκαετίες δίνεται έμφαση στις ταχύτατα αυξανόμενες γνώσεις εις βάρος της αγωγής και την πνευματικής καλλιέργειας.

Και άλλοι θεσμοί της πολιτείας παρέχουν παιδεία: ο στρατός, τα δικαστήρια, τα νοσοκομεία, το θέατρο… Κάποτε το έργο εκάστου «τὸ πῦρ δοκιμάσει»[iv].

Και η φύση που μας περιέχει είναι κι αυτή σχολείο για μας, όσο κι αν την κακομεταχειριζόμαστε συνεχώς. Ακόμη, η παιδεία του λαούς μας δέχεται επιρροές από άλλους λαούς και πολιτισμούς, γειτονικούς ή μακρινούς, όπως γινόταν ανέκαθεν- σε μεγαλύτερο βαθμό ίσως σήμερα «που ο κόσμος έγινε ένα απέραντο ξενοδοχείο», όπως λέει ο ποιητής.

Είναι σπουδαίο να αισθάνεσαι την παιδεία που σου παρέχει η Εκκλησία και σε καλεί να την υπομένεις, γιατί ο Θεός μας φέρεται σαν παιδιά του[v]. Αν δεν τα καταφέρεις- άνθρωπος είσαι αδύναμος- υπάρχει και άλλος δρόμος: «παιδεύσει σε ἡ ἀποστασία σου»[vi]. Κι αυτό καλό! Μέχρι να στραφούμε, να γίνουμε «ὡς τὰ παιδία»[vii].

Στο σημείο αυτό ανασυντάσσοντας τις σκέψεις μου, καθώς δεν είμαι θεολόγος, θυμήθηκα να ρίξω μια ματιά στον Παιδαγωγό του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως που δεν τον είχα διαβάσει ποτέ. Ο τίτλος του μου έδινε μια αίσθηση τυπικής πραγματείας… και με έκπληξη έπεσα επάνω σ᾽ ένα κείμενο εμβριθέστατο, που από την ιδιαίτερη οπτική του έβλεπε όλη τη θεία οικονομία. Καθώς μάλιστα ο συγγραφέας του είχε στις αποσκευές του πλούσια κλασσική παιδεία, είναι για ένα φιλόλογο-παιδαγωγό, όπως η περίπτωσή μου, κάτι πολύ δυνατό και λαμπρό. Είπα να σταματήσω το γράψιμο… Αν το συνέχισα είναι γιατί από την αρχή ήθελα να μιλήσω από την πλευρά του παιδαγωγούμενου. Πρόκειται για κάτι ανεξάντλητο, αφού ο καθένας μας έχει τις προσωπικές του εμπειρίες και όλες μαζί αποτελούν τεράστιο πλούτο.

Όσοι ευτύχησαν μέσα στην Εκκλησία να γνωρίσουν καλούς παιδαγωγούς και έναν αληθινό πατέρα κατανοούν την υιϊκή τους θέση απέναντι στον Θεό και αισθάνονται βαθιά ευγνωμοσύνη.

Η παιδεία της Εκκλησίας είναι «ανθρωπαγωγική»[viii], για όλες τις ηλικίες και τα επίπεδα. Δεν έχει μόνο παιδεμό και υπομονή, αλλά και χαρά και ελπίδα παραδείσου. Πρώτο και έσχατο μεγάλο μάθημα η επίγνωση της αφροσύνης και της έκπτωσής μου. Πόσο υπεύθυνος και ευρύχωρος γίνομαι μαθαίνοντάς το. Ταπεινούμενος, οδυρόμενος, στερούμενος, επαίτης του ελέους του Κυρίου, διαφεύγοντας διά πυρός και ύδατος εξέρχομαι εις αναψυχήν[ix]. Η έρημος ανθίζει, τα όρη αντιλαλούν ευφροσύνη[x]…. Ευτυχώς αυτή η παιδεία παρακολουθεί όλες τις φάσεις του βίου μας. Είναι πράγματι και κατ᾽ εξοχήν «διά βίου παιδεία»[xi]. Και αν σαν τα μυρμήγκια μετά από καταστροφές ξαναρχίζουμε από την αρχή, δεν πειράζει. Κερδίζουμε σε μετάνοια, σε πείρα, σε ειλικρίνεια, σε σταθερότητα, σε ανθρωπογνωσία, σε ευγνωμοσύνη. Γιατί, έχοντας αισθανθή την παιδεία ως ευεργεσία, φαίνεται να αντιλαμβανόμαστε καλύτερα το νόημα της ζωής.

Έτσι και η σχέση μας με τον κόσμο παίρνει μία ιδιαίτερη μορφή, αν – χωρίς να αφινόμαστε στην έλξη του- τον αντιμετωπίζουμε με τη δύναμη της αγάπης και της ευχής. Γιατί τι νόημα έχει η αποδοχή του ιεροκήρυκος Αγίου Νεκταρίου να μιλήσει στον Γυμναστικό Σύλλογο Κύμης για την αξία της γυμναστικής ή η επίσκεψη πνευματικού πατέρα στο μουσείο, όπου παρατηρώντας το χάλκινο άγαλμα, που θεωρείται ότι εικονίζει τον Δία ή τον Ποσειδώνα, ρωτούσε με νόημα τα πνευματικά του παιδιά: αυτό το άγαλμα το έπλασε κάποιος με άσχημη ή με ωραία ψυχή;

Μέσα στην Εκκλησία μαθαίνουμε να περνάμε από την εντολή «μὴ ἀγαπάτε τὸν κόσμον», γιατί «ὲν τῷ πονηρῷ κεῖται»[xii], στη νίκη του κόσμου, την «πίστη ἡμῶν»[xiii], στην απόλαυση των αγαθών του- «πάντα ημών εστίν»[xiv]- και τελικά στη σωτηρία του κόσμου, μετέχοντας στην αγάπη του Κυρίου, ο οποίος τόσο τον αγάπησε «ὥστε τὸν υἱὸν αὐτοὺ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν…»[xv]. Αλλά όλα αυτά κατορθώνονται, αν αξιωθούμε να γίνουμε «διδακτοὶ θεοῦ»[xvi]. Η άνεση, η ψυχική ευρυχωρία που δίνει η αγάπη είναι γεγονός, αλλά για να φθάσουμε ως εκεί απαιτούνται διάθεση, υπομονή κ.τ.τ.

Να τα γνωρίζεις αυτά, και μάλιστα εν νεότητός σου, είναι κάτι, αλλά όχι ακίνδυνο εάν δεν τα εφαρμόζεις παράλληλα («ὁ γνοὺς καὶ μὴ ποιήσας δαρήσεται πολλάς»[xvii]). Και έτσι όμως δεν κλείνει η θύρα. Η επιστροφή παραμένει πάντα δυνατή. Αυτήν προσμένει ο πατέρας μάλλον παρά την αναμαρτησία μας.