Τα προοίμια του Ακαθίστου ύμνου.Ιστορικός και θεολογικός σχολιασμός
Συγγραφέας: kantonopou στις 2 Μαρτίου, 2012
TA ΠΡΟΟΙΜΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ
πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου.
Ο Ακάθιστος Υμνος είναι ένα από τα πιό σημαντικά φιλολογικά μνημεία της Βυζαντινής Υμνογραφίας και Μουσικής.
Είναι ενας “υμνος¨κοινώς γνωστό ως ‘Κοντάκιο” και ψάλλεται ολόκληρος κατά τον όρθρο του Σαββάτου της Ε’ Εβδομάδας των Νηστειών.
Ο ποιητής αρθρώνει τον Ακάθιστο Ύμνο σε 24 οίκους με αλφαβητική ακροστιχίδα Α-Ω.Η αλφαβητική ακροστιχίδα ταυτίζεται με τα λόγια του Κυρίου στην Αποκάλυψη «Εγώ (ειμί) το άλφα και το ω» (21,6) και ακόμα «Εγώ (ειμί) το άλφα και το ω ,ο πρώτος και ο έσχατος»(22,13).
Μερικά αξιόλογα ιστορικά στοιχεία.
Α.Χειρόγραφα-Εκδόσεις-Μεταφράσεις-Εργασίες
Τα χειρόφραφα με τα οποία μας παραδόθηκε ο Ύμνος είναι πάρα πολλά.Πρώτο τα κοντακάρια της Πάτμου ,του Σινά ,της Λαύρας ,του Βατοπαιδίου και πλήθος κωδίκων ,από τα οποία ο Σ.Ευστρατιάδης έλαβε υπόψιν οκτώ κατά την έκδοση του Ύμνου.
Η πρώτη έκδοση του Ακαθίστου Ύμνου έγινε από τον Άλδο Μανούτιο το 1502 για καθαρά φιλολογικούς σκοπούς.Φιλολογική έκδοση επεχείρησε ο καρδινάλιος Pitra από δυτικούς κώδικες το 1876 καθώς και ο Ματθαίος Παρανίκας(1894) που έλαβε υπόψιν κυρίως τον κώδικα 32 της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.
Η πληρέστερη έκδοση όμως έγινε από τον Σωφρόνιο Ευστρατιάδη το 1917 και βασίστηκε ,όπως αναφέραμε σε Αγιορείτικα χειρόγραφα.
Μέχρι σήμερα ο αριθμός των επιστημονικών εργασιών που εκδόθηκαν για τον Ακάθιστο Ύμνο ξεπερνούν τις εκατό (100).Από τις εργασίες αυτές επί πλέον αξιομνημόνευτες είναι οι εργασίες του Krumbacher(1897),του Α.Παπαδόπουλου-Κεραμέως (1903,1908 ,1909 ),του Ιωακείμ Ιβηρίτη(1928) Tρυπάνη (1960,1966 ,1968) ,του Ν.Β. Τωμαδάκη (1954,1965,1971,1983-4 ) ,του Φιλή ,της Αικ.Χριστοφιλοπούλου (1966),του Κ. Μητσάκη(1967,1969,1971 1979),του Goltz (1988), του Δετοράκη(1978,1992 ,2003) ,της L.Peltomaa (2001) και του καθηγητή Γρ.Παπαγιάννη (2003) κ.α.
Β.Η φιλολογική έρευνα για τα προοίμια του Ακαθίστου.
Ο καθηγητής Γρηγόρης Παπαγιάννης σημειώνει και τα εξής.
«Το πρώτο πρόβλημα του Ακαθίστου παρουσιάζεται ήδη στο προοίμιό του.Είναι βέβαια γνωστό ότι το αρχικό προοίμιο είναι το «Το προσταχθέν μυστικώς » ,το οποίο μετά από κρίσιμες για την πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους ιστορικές περιστάσεις ,αντικαταστάθηκε από το μεταγενέστερο «Τη υπερμάχω στρατηγώ» .Ωστόσο στην κριτική έκδοση ο Τρυπάνης δηλώνει ευθαρσώς ότι το πρώτο προοίμιο δεν παραδίνεται σε κανένα από τα γνωστά του χειρόγραφα και ο ίδιος το παίρνει από την Antologia των Christ-Paranikakas….Tόσο η μετάφραση του Χριστοφόρου όσο και ο Φιλής μόνο το «Τη υπερμάχω» έχουν υπόψιν ως προοίμιο.
Στην έκδοσή του ο Pitra μόνο το «Τη υπερμάχω» προτάσσει ,ενώ στο υπόμνημά του αναφέρει πως « στους κώδικες συνηθίζεται να προηγείται το αυτόμελον «Το προσταχθέν» ,το οποίο παρέλειψε ο Λάσκαρης …
Και η έκδοση Ευστρατιάδη αγνοεί το «Το προσταχθέν».
Aπό πλευράς κριτικής του κειμένου ας σημειωθεί σχετικά με τον στίχο «εξίσταμαι κραυγάζων σοι»,ότι στα λειτουργικά βιβλία υπάρχει διόρθωση της μετοχής κραυγάζων σε κραυγάζειν .(ἐξίσταμαι κραυγάζειν σοι)
Στο δεύτερο προοίμιο (Τη Υπερμάχω) ο Pitra αναφέρει ότι σε δύο κώδικες(Vaticanus gr.341,Vaticanus Ottob 179) υπάρχει υπάρχει η φράση
« ως λυτρωθείς εκ των δεινών…αναγράφω σοι ο δούλος σου ,Θεοτόκε » σε ένα άλλο χειρόγραφο(Vaticanus gr,1515 ,a.1382) βρήκε την παραλλαγή «αναγράφω σοι οι δούλοι » και αλλού την γραφή « αναγράφω σοι η ποίμνη σου».
«Σωστά,νομίζω»,λέγει ο καθηγητής Γ.Παπαγιάννης « ο Goltz ερμηνεύει τις παραλλαγές αυτές ως αποτέλεσμα της προσπάθειας να γίνει γενικότερη η διατύπωση ,προκειμένου ο ύμνος να εκτελείται και από τις κοινότητες εκτός Κων/πόλεως.Πάντως η παραλλαγή «οι δούλοι σου» δεν έχει πιθανότητα να είναι ορθ’η ν,λόγω ασυμβατότητας με το υπόλοιπο τροπάριο από συντακτική άποψη(αριθμό,γένος)».
Τα προοίμια του Ακαθίστου.(κείμενα-σχόλια)
Τα προοίμια του Ακαθίστου Ύμνου είναι τρία .
Το πρώτο «Το προσταχθέν μυστικώς…» ,είναι και το αρχικό και χαρακτηρίζεται και ως επιθαλάμιος ύμνος.
Το δεύτερο το γνωστό «Τη Υπερμάχω..¨» φαίνεται ότι γράφτηκε για να συνδέσει τον παλαιό ύμνο με τα ιστορικά γεγονότα του 626 μ.Χ.
Το τρίτο είναι το «Οὐ παυόμεθα …..και θεωρείται ότι είναι μεταγενέστερη προσθήκη (Μητσάκης –Βυζαντινή υμνογραφία σελ.483)
“Οὐ παυόμεθα κατὰ χρέος ἀνυμνοῦντες σε͵ θεοτόκε͵ καὶ λέγοντες· Χαῖρε͵ ἡ κεχαριτωμένη”.
Α.ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ.(επιθαλάμιος ύμνος)
| Ἦχος πλ. δ´. Αὐτόμελον.
Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς, λαβὼν ἐν γνώσει, ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσήφ, σπουδῇ ἐπέστη, ὁ Ἀσώματος, λέγων τῇἈπειρογάμῳ· Ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺςοὐρανούς, χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐνσοί. Ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου, λαβόντα δούλου μορφήν, ἐξίσταμαικραυγάζειν σοι· Χαῖρε, Νύμφηἀνύμφευτε!
|
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ.Όταν ο Ασώματος (αρχάγγελος Γαβριὴλ), πληροφορήθηκε αυτὸ που με τρόπο μυστηριώδη του παραγγέλθηκε (απο το Θεό), παρουσιάστηκε αμέσως στην οικία του Ιωσήφ, λέγοντας σ᾿ αυτὴν που δε γνώρισε γάμο (στη Θεοτόκο)· Αυτὸς που με την κατάβασή Του (στη γη) χαμήλωσε τους ουρανούς, έρχεται να χωρέσει ολόκληρος χωρὶς καμιὰ αλλοίωση μέσα σου. Αυτὸν βλέποντάς Τον μες στην κοιλιά σου να παίρνει τη μορφὴ δούλου (να ταπεινώνεται και να γίνεται άνθρωπος) με καταλαμβάνει έκσταση και δέος και σου φωνάζω δυνατά· Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε.
|
Η φράση «ο κλίνας τη καταβάσει τους ουρανούς» είναι εμπνευσμένη από τους Ψαλμούς. Ο Ψαλμός ιζ’ (στ. 10) λέγει ότι ο Θεός «έκλινεν ουρανούς και κατέβη», εννοών ότι ο Θεός κατήλθε από τους ουρανούς για να βοηθήσει τον δούλο Του Δαυΐδ. (Ιδέ και Ψαλμ. ρμγ’ , 5.) Αλλ’ αυτό ήταν βεβαίως ποιητική έκφραση, ίσως δε και προφητικός υπαινιγμός. Ο Θεός πραγματικά μία φορά χαμήλωσε τους ουρανούς και κατέβηκε στην γή ,όταν έγινεν άνθρωπος εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου.
Η Παναγία ονομάζεται «Νύμφη ανύμφευτος»,γιατί ενώ «κατέστη Θεόνυμφος Μήτηρ του Ιησού Χριστού» , έμεινε πάντοτε παρθένος και δεν γνώρισε άνδρα-νυμφίο.
Είναι λοιπόν και «νύμφη», εφ’ όσον συνέλαβε και γέννησε Υιό – πράγμα που προϋποθέτει «γάμον» – και «ανύμφευτος» , εφ’ όσον η σύλληψις του Υιού της έγινε όχι με τον φυσικό βιολογικό τρόπο , αλλ’ εκ Πνεύματος Αγίου.
Η Αειπάρθενος υπήρξε «Νύμφη Κυρίου».
————- Β ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ
—————————-
| «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε. Ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον, ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον, ἵνα κράζω σοι• Χαῖρε, Νύμφηἀνύμφευτε»
|
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Σ’ εσένα Θεοτόκε την Υπέρμαχο Στρατηγό μ’ ευγνωμοσύνη η Πόλη σου αποδίδει τη νίκη. Και σου αναπέμπει θερμές ευχαριστίες επειδή (με τη δική σου επέμβαση) λυτρώθηκε απ’ τις συμφορές. Όπως όμως διατηρείς το κράτος ακατανίκητο, ελευθέρωσε κι εμένα από κάθε είδους κινδύνους για να σου αναφωνώ: Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε.
|
ΣΧΟΛΙΑ.
To προοίμιο αυτό δεν έχει καμμία σχέση με το ιστορικό η το θεολογικό μέρος του Ύμνου ,του οποίου έπρεπε να ήταν περίληψη σύμφωνα με ότι ισχύει συνήθως στους Ύμνους. «Όντως ακούεται ως παιάν τις προς την Μητέρα,ύμνος λυτρωτικός και νικητήριος προς την Στρατηγόν ,έχουσα απροσμάχητον κράτος ,δηλονότι ακατανίκητον δύναμιν.»(Ν.Τωμαδάκης).
Ο καθηγητής της Βυζαντινής φιλολογίας Γρ.Παπαγιάννης γράφει : «Έχει βέβαια δικαιολογημένα τονιστεί ότι ο «περιστασιακός» χαρακτήρας του προοιμίου «Τη υπερμάχω» (η αναφορά του σε συγκεκριμένους πολεμικούς κινδύνους της Πόλης) δεν συνάδει με το βιβλικό-θεολογικό περιεχόμενο των οίκων και ότι το προοίμιο αυτό δεν αποτελεί «περίληψη» των οίκων ,όπως θα περιμέναμε από το προοίμιο ενός συνηθισμένου κοντακίου.Δεν πρέπει ωστόσο να μας διαφύγει την προσοχή μας ότι και από τους οίκους δεν απουσιάζουν εντελώς οι αναφορές –αν και εντελώς γενικές –σε πολεμικές περιστάσεις:ιγ 12 λυτρωτήν αιχμαλώτοις-κα 9 ως βροντή τους εχθρούς καταπλήττουσα-κγ 13 της βασιλείας το απόρθητον τείχος-κγ 14 -15 δι΄ής εγείρονται τρόπαια-δι΄ής εχθροί καταπίπτουσι.Επίσης και η ικεσία στο τέλος του ύμνου (κδ 4) «από πάσης συμφοράς» δεν μου φαίνεται τόσο «αθώα» ,δηλαδή απόλυτα ταιριαστή σε ένα κοντάκιοπου (δήθεν) έχει μόνο εορτολογικό-θρησκευτικό χαρακτήρα και δεν αφορμμάται από συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός.Οπωσδήποτε δεν πλεονάζουν στον κυρίως ύμνο οι σαφείς αναφορές σε πολεμικά γεγονότα ,δεν έχει δηλαδή ο ύμνος σαφώς περιστασιακό χαρακτήρα ,αλλά δεν μπορώ και να δεχθώ την άποψη(Δετοράκη 1997,61 ) ότι « ο ύμνος είναι εξολοκλήρου ειρηνικός …χωρίς ούτε καν νύξη για παρούσα εχθρική απειλή και θαυματουργική σωτηρία » .
Μελετώντας το Β Προοίμιο διαπιστώνουμε ότι οι τρείς πρώτοι στίχοι έχουν πλήρως την υπόθεση για την οποία δημιουργήθηκε το προοίμιο αυτό. Δηλαδή την σωτηρία της Πόλης με την βοήθεια της Θεοτόκου.
Για τους υπόλοιπους τρείς στίχους ο Νικήτας Χαβιαράς σε σχετικό άρθρο του (1912) σημειώνει τα εξής.
«Οι μεν δύο πρώτοι φαίνονται φυσικώς απορρέοντες εκ των πρώτων και κανονικώς κατά τις απαιτήσεις της χριστιανικής υμνωδίας ποιηθέντες και συνδεθέντες μετά των πρώτων ,αλλά ο τρίτος ουδεμίαν σχέσιν έχει προς την υπόθεση …Παρατηρεί κάποιος δηλαδή ότι,ενώ η Πόλις αναγράφει νικητήρια τη ελευθερωσάση αυτήν Θεοτόκω και παρακαλεί όπως ελευθεροί αυτήν εκ παντοίων κινδύνων ,δια του τελευταίου στίχου υπισχνείται να ανακράζη «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε » ,ήτις επίκληση είναι παντάπασιν άσχετος προς τα ηγούμενα και ανάρμοστος τη περιστάσει τη εμπνευσάση και υπαγορεύσει τον ύμνον.Εγώ περιέμενον η Πόλις ίνα κράξη τη Θεοτόκω ,Χαίρε τείχος απόρθητον ,χαίρε πιστών προστάτις ,χαίρε στρατηγέ υπέρμαχε ,ή τι τοιούτον.
….Πας τις δε παρατηρεί ότι το Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε είναι το εφύμνιον του επιθαλαμίου (πρώτου προοιμίου) και δεν διστάζει να πιστεύσει ότι το πρώτο προίμιο είναι αρχαιότερο του δευτέρου….
Ώστε αφού ο στίχος ούτος ελήφθη εκ του επιθαλαμίου είναι εύκολο να εννοήση τις ότι σκοπός της προσκολλήσεως αυτού εις το δεύτερο ύμνο ήτο, ίνα χρησιμεύσει οιονεί ως κρίκος συνδέσεως των δύο διαφόρων υποθέσεων ήτοι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και της πολιορκίας και διασώσεως της Πόλεως ….Θεωρούντες δε και δικαίως ότι η διάσωσις της Πόλεως ήτο και διάσωσις του Χριστιανισμού και επομένως ολοκλήρου της ανθρωπότητος ,δεν εδίστασαν να συνδυάσωσι το μέγα τούτο γεγονός προς τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου ως γεγονός της απελευθερώσεως του ανθρωπίνου γένους από της αρχαίας πλάνης.(Νικήτα Δ.Χαβιαρά –Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΚΆΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟς-Σάμος 1912). Θησαυρός Γνώσεων και Ευσεβείας
Αφήστε μια απάντηση
Για να σχολιάσετε πρέπει να συνδεθείτε.