Ενότητα 1η

Μετάφραση

Δύο λοιπόν, όπως είδαμε, είναι τα είδη της αρετής, η διανοητική και η ηθική. Η διανοητική αρετή χρωστάει και τη γένεση και την αύξηση της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία (γι’ αυτό κι εκείνο που χρειάζεται γι’ αυτήν είναι η πείρα και ο χρόνος), ενώ η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα του έθους (και το ίδιο της το όνομα, άλλωστε, μικρή μόνο διαφορά παρουσιάζει από τη λέξη έθος). Αυτό ακριβώς κάνει φανερό ότι καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Πραγματικά, δεν υπάρχει πράγμα εφοδιασμένο από τη φύση μι κάποιες ιδιότητες, που να μπορείς να το συνηθίσεις να αποκτήσει άλλες ιδιότητες. Παράδειγμα η πέτρα: καμωμένη από, τη φύση να πηγαίνει προς τα κάτω, δεν είναι δυνατό να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω, έστω κι αν χιλιάδες φορές προσπαθήσει κανείς να της το μάθει πετώντας την και ξαναπετώντας την προς τα πάνω· ούτε η φωτιά μπορεί να συνηθίσει να πηγαίνει προς. τα κάτω” γενικά δεν υπάρχει πράγμα καμωμένο από τη φύση να συμπεριφέρεται με έναν ορισμένο τρόπο, που να μπορεί να συνηθίσει να συμπεριφέρεται με άλλον τρόπο. Συμπέρασμα: οι αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως -ούτε όμως και είναι αντίθετη προς τη φύση μας η γένεση τους μέσα μας: η φύση μας έκανε επιδεκτικούς στις αρετές, τέλειοι όμως σ’ αυτές γινόμαστε με τη διαδικασία του έθους.

ΣΧΟΛΙΑ

Αφού προηγουμένως ο Αριστοτέλης έχει αποδείξει ότι οι αρετές είναι δυο ειδών : διανοητικές και ηθικές, μας εξηγεί ότι η διανοητικές οφείλουν τη δημιουργία και την αύξησή τους στη διδασκαλία και στην εξάσκηση κυρίως , ενώ αντίθετα οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα συνήθειας και ότι καμιά από αυτές δεν υπάρχει μέσα μας από τη φύση. Για να αποδείξει την άποψη αυτή φέρνει δυο παραδείγματα από το φυσικό περιβάλλον : τη ρίψη της πέτρας προς τα πάνω και τη φωτιά . Και στις δυο περιπτώσεις αποδεικνύεται ότι καθετί φυσικό που έχει συνηθίσει να φέρεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο ή να εκτελεί ορισμένες συγκεκριμένες πράξεις ,δεν είναι δυνατό να αλλάξει αυτή τη “συνήθεια” .

Έτσι, με βάση την επαγωγική μέθοδο ,καταλήγει ότι οι αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας από τη φύση ,απλά εμείς είμαστε επιδεκτικοί στις αρετές  και γινόμαστε τέλειοι με τη συνήθεια.

εξ εθους : Το ήθος δεν είναι απλά συνυφασμένο με το έθος ,δηλαδή τη συνήθεια ,την άσκηση σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς ,αλλά  εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό . Στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων ,ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να εγκαθιδρύσει ένα ευγενές ήθος στις ψυχές των νέων και καταλήγει να αποκλείσει τη φύση ,η οποία στο κάτω-κάτω δεν εξαρτάται από μας ,και τη διδαχή που δεν φέρνει αποτελέσματα σε όλους και να τονίσει τη σημασία που έχει να καλλιεργηθεί η ψυχή του νέου με σύστημα και υπομονή «τοις έθεσι».

οιον λιθος : Ο Αριστοτέλης είναι ο μοναδικός φιλόσοφος που κατάφερε να κάνει τα απλά παραδείγματα και τα απλά δεδομένα της εμπειρίας ,δηλαδή τα απλά δεδομένα της καθημερινότητας ,αφετηρία για τη σκέψη του. Συχνά,  ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για τον Αριστοτέλη η ικανοποιητική βάση ,για να προχωρήσει στη διατύπωση μιας θεωρίας με συνέπειες μεγάλης σημασίας.

τελειουμένοις : Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη , τέλεια λέμε αυτά που έχουν φτάσει στο τέλος τους ,που είναι η πιο αξιόλογη στιγμή τους .Τα λέμε τέλεια με την έννοια ότι έχουν εκπληρώσει το τέλος τους, δηλαδή το σκοπό τους.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δυο παραδείγματα ,για να αποδείξει την ισχύ των λόγων του και για να αποδείξει κατά τρόπο επαγωγικό την άποψη ότι οι  ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες αλλά ούτε και αντίθετες ή έξω από την ανθρώπινη φύση. Στο πρώτο παράδειγμα υποστηρίζει ότι η πέτρα ,η οποία λόγω της βαρύτητας κινείται προς τα κάτω ,δεν μπορεί με τον εθισμό να αποκτήσει τη δυνατότητα να κινείται προς τα πάνω, όσο κι αν προσπαθήσει κανείς. Στο δεύτερο παράδειγμα αναφέρει ότι η φωτιά λόγω του θερμού αέρα κινείται προς τα πάνω ,όσο κι αν προσπαθήσει κανείς να τη “συνηθίσει” να κινείται προς τα κάτω.

Το ύφος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης είναι απλό και λιτό ,διακρίνεται για τη σαφήνεια και την επιστημονική του ακρίβεια ως προς τη χρήση των όρων και την έκφραση των διανοημάτων του. Απουσιάζουν τα επίθετα  και τα λογοτεχνικά σχήματα λόγου. Στόχος του είναι η εκλαϊκευση των ιδεών του και η κατανόησή τους από όλους.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η

Μετάφραση

Και κάτι άλλο: Για καθετί που το έχουμε από τη φύση, πρώτα έχουμε τη δυνατότητα του να ενεργήσει· στην ενέργεια την ίδια φτάνουμε ύστερα (το πράγμα γίνεται φανερό στις αισθήσεις μας· πραγματικά, τις αισθήσεις της όρασης ή της ακοής δεν τις αποκτήσαμε έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα: έχοντας τες τις χρησιμοποιήσαμε· δεν τις απο­κτήσαμε με τη χρήση)· τις αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα τις ε­φαρμόσουμε στην πράξη – όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες· τα πράγματα δηλαδή που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε προτού αρχίσουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντας τα· π.χ. οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπί­τια, κιθαριστές παίζοντας κιθάρα¹ με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε: δίκαιοι κάνο­ντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ανδρείοι κάνο­ντας ανδρείες πράξεις.

ΣΧΟΛΙΑ

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι για καθετί που έχουμε από τη φύση μας ,πρώτα έχουμε τη δυνατότητά του να ενεργήσει. Έπειτα φτάνουμε στην ενέργεια. Τις αρετές ωστόσο ,τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη .

τας δυνάμεις : ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε τριών ειδών δυνάμεις : α) σ’ αυτές που υπάρχουν με τη γέννησή μας (συγγενείς) ,β) σ’ αυτές που αποκτούμε με το έθος ,δηλαδή την άσκηση, και γ) σ’ αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση. Παράδειγμα της πρώτης δύναμης είναι οι αισθήσεις ,δηλαδή οι επιμέρους αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση,ακοή κ.ά) .Παράδειγμα της δεύτερης είναι το αυλειν ,την ικανότητά μας να παίζουμε αυλό. Παράδειγμα της τρίτης , είναι οι τέχνες ή καλύτερα οι επιστημονικές γνώσεις . Οι δυο πρώτες συνδέονται με το λογικό στοιχείο του ανθρώπου ,ενώ η τρίτη με το άλογο στοιχείο,κι αυτό φανερώνει ότι στο έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής ,λόγου. Με βάση λοιπόν την άποψη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος ,καταλαβαίνουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το επιθυμητικόν μέρος της ψυχής μας ,όπου συνδυάζεται το λογικό με το α-λογο στοιχείο μας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η

Μετάφραση

Την επιβεβαίωση μας την προσφέρει και αυτό που γίνεται στις πολιτείες· πραγματικά, οι νομοθέτες κάνουν καλούς τους πολίτες τους ασκώντας τους να αποκτούν τις συγκεκριμένες συνήθειες -αυτή είναι η θέληση του κάθε νομοθέτη, και όσοι δεν τα καταφέρνουν σ’ αυτό, δεν πετυχαίνουν στο έργο τους· σ’ αυτό, άλλωστε, και διαφέρει τελικά το ένα πολίτευμα από το άλλο, το καλό από το λιγότερο καλό. Επίσης: Η γένεση κάθε αρετής και η φθορά της έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα -έτσι ακριβώς γίνεται και στις τέχνες: παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές· το ίδιο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι: χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας τα όμως με κακό τρόπο θα γίνουν κακοί · αν δεν ήταν έτσι, δεν θα υπήρχε ανάγκη δασκάλου, και όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής.

ΣΧΟΛΙΑ

Ο Αριστοτέλης τονίζει τη συμβολή και στην περίπτωση των ηθικών αρετών τη διδασκαλία μέσω του εθισμού στις ενάρετες πράξεις . Αναφέρεται στο έργο του νομοθέτη και του δασκάλου ,για να αποδείξει το ρόλο της διδασκαλίας και γενικότερα της παιδείας που ο Αριστοτέλης ,όπως και ο Πλάτων ,το θεωρούσε ένα από τα σπουδαιότερα έργα της πολιτείας.

πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύλης : Επιδίωξη άλλη δεν έχουν οι νομοθέτες παρά να κάνουν αγαθούς πολίτες , με τον ίδιο τρόπο και ο κάτοχος ή γνώστης μιας τέχνης θέλει να δει αγαθόν τεχνίτη το μαθητή του. Μολονότι όμως , αυτή είναι μια κοινή επιδίωξη για τους νομοθέτες ,συχνά βλέπουν ότι οι κόποι τους δεν έχουν καλά αποτελέσματα . Αυτό ενδεχομένως οφείλεται και στον ίδιο το νομοθέτη, όταν μάλιστα δεν ξέρει να βοηθήσει τους πολίτες του να ασκηθούν στην αρετή με τον τρόπο που πρέπει και σ’ αυτό το σημείο η αντιστοιχία με τις τέχνες είναι φανερή. Όταν λοιπόν ,επισημαίνει ο Αριστοτέλης , μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο στην αρετή ,με το άλλο λιγότερο. Πιστεύει στο σημείο αυτό ότι όλα τα πολιτεύματα είναι καλά ,γιατί όλοι οι νομοθέτες επιδιώκουν να κάνουν τους πολίτες ενάρετους. Αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορές στα πολιτεύματα ,αυτό γίνεται γιατί διαφέρουν ως προς την τελειότητα τους .Με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα ,δεν περνούμε στην περιοχή του κακού πολιτεύματος . Απλά όσο καλύτερο είναι το πολίτευμα ,τόσο περισσότερο οι πολίτες ασκούνται σε ενάρετες πράξεις . Η διάκριση επομένως σε αγαθά και σε φαύλα πολιτεύματα γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή τη μικρότερη βοήθεια που προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες ,για να κατακτήσει ,με τη δική τους καθοδήγηση ,την αρετή.

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που εντοπίζουμε στην ενότητα αυτή είναι οι φιλοσοφικές έννοιες της γενέσεως και της φθοράς . Εξάλλου ,ο Αριστοτέλης έχει συγγράψει ένα έργο με τον τίτλο “Περί Γενέσεως και Φθοράς ” . Γι’ αυτές τις αντίθετες έννοιες ο Αριστοτέλης δέχεται : α) την άποψη των μονιστών, που ανάγουν τη γένεση και τη φθορά στην αλλοίωση μιας και μοναδικής ουσίας , β) την άποψη των πλουραλιστών ,που ορίζουν τη γένεση ως σύνδεση διαφορετικών στοιχείων κατά τέτοιο τρόπο ,ώστε να απαρτίζουν ένα ολοκληρωμένο σύνολο ,ενώ τη φθορά ως αποσύνδεση των στοιχείων αυτών. Ο Αριστοτέλης συνδέει τα αντιθετικά μέλη του ζεύγους (γένεσις -φθορά) με τον εθισμό και την ηθική πράξη υποστηρίζοντας ότι οι ηθικές αρετές γεννιούνται από την επίδοση σε ανάλογες ηθικές πράξεις και οι πράξεις ,όταν παραβιάζουν τους κανόνες της ηθικής, τότε φθείρουν τις ηθικές αρετές.

Στην ενότητα αυτή δίνει έμφαση στη διδασκαλία και στο ρόλο του δασκάλου σχετικά με την ανάπτυξη των ηθικών αρετών . Στο σημείο αυτό ο Σταγειρίτης αποδέχεται την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας.

Ακόμη , στην ενότητα αναδεικνύεται η σημασία της ηθικής ως βάση της πολιτικής. Ο Αριστοτέλης ακολουθεί την πλατωνική πολιτική θεωρία ,σύμφωνα με την οποία το κράτος ,η πολιτεία ,αποβλέπει στην ανάπτυξη όλων των πολιτών. Άρα και ο νομοθέτης-πολιτικός παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον εθισμό των πολιτών στο αγαθό ,ώστε να γίνουν ενάρετοι μέσα από την τήρηση των νόμων.

Η παιδευτική αξία των νόμων είναι πολύ σημαντική γιατί διευκολύνουν και προωθούν την ανάπτυξη και καλλιέργεια των αρετών ,ενώ απαγορεύουν ,αναστέλλουν, εμποδίζουν την ανάπτυξη των κακών συμπεριφορών και ηθών. Αντίθετα, η επιπόλαιη και πρόχειρη σύνταξη νόμων είναι επιζήμια.

Ο Περικλής στον Επιτάφιο λόγο του αναφέρεται στην ανδρεία του πολίτη ,την οποία αποδίδει στην πίεση ή την εκπαιδευτική ,παιδαγωγική αξία και επίδραση των νόμων στον άνθρωπο (Θουκ. ΙΙ, 39,4) ,όπως δέχεται και ο Αριστοτέλης . Ο Περικλής αποδίδει αυτή την αρετή στο γενναίο και ανδρείο ήθος των πολιτών ,ενώ ο Αριστοτέλης στη λειτουργία του πολιτεύματος και στην παιδευτική επίδραση των νόμων. Η διαφορά των δύο απόψεων έγκειται στο ότι η πρώτη, του φιλοσόφου, υπογραμμίζει την αξία του πολιτεύματος στην ηθική διάπλαση του ανθρώπου, στη διαμόρφωση των αρετών, ενώ η δεύτερη, του πολιτικού, αναδεικνύει και υπερτονίζει την εγγενή ιδιοσυγκρασία και τα κοινωνικά ή φυλετικά χαρακτηριστικά των πολιτών.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η

Μετάφραση

Το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές: κάνοντας αυτά που κάνουμε στην καθημερινή μα’ς συνάφεια με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι· επίσης: κάνοντας αυτά που κάνουμε στις επικίνδυνες και φοβερές περιστάσεις της ζωής και αποκτώντας σιγά-σιγά τη συνήθεια να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σε σχέση με τις επιθυμίες και την οργή: άλλοι .γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται έτσι στις περιστάσεις αυτές και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Με δυο λόγια: οι έξεις γεννιούνται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει να φροντίζουμε οι ενέργειες μας να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφού οι έξεις είναι τελικά αντίστοιχες προς τις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους. Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς όσο γίνεται πιο νέος αυτές ή εκείνες τις συνήθειες· ίσα-ίσα έχει πολύ μεγάλη σημασία, ή μάλλον σημαίνει το παν.

Ποιο ρόλο παίζει η ηθική πράξη και η συμπεριφορά του ανθρώπου, γενικότερα σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής ζωής), στην απόκτηση της ηθικής αρετής; Να στηρίξετε την απάντηση σας σε χωρία του κειμένου,

Η συμπεριφορά του ανθρώπου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην από­κτηση της αρετής. Ο Αριστοτέλης θεωρεί για παράδειγμα ότι οι άνθρωποι γίνονται ενάρετοι, μέσα από τον τρόπο που συναλλάσσονται και συμπεριφέ­ρονται προς τους άλλους (πράττοντες γαρ τα εν τοις συναλλάγμασι… γινόμεθα οι μεν δίκαιοι…), αλλά και ανδρείοι, αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες και τους κινδύνους (πράττοντες δε τα εν τοϊς δεινοϊς… θαρρεϊν οι μεν ανδρείοι), και σώφρονες και πράοι (… οι μεν γαρ σώφρονες καί πράοι γίνονται). Επομένως, η ηθική πράξη, όπως αυτή εκπληρώνεται σε κρίσιμες και δύσκολες περιστάσεις του βίου, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την απόκτηση της αρετής.

Να αναλύσετε με λίγα λόγια τα χωρία της ενότητας στα οποία φαίνε­ται ότι η ηθική αρετή είναι κοινωνική αρετή,

Η ηθική αρετή είναι κοινωνική, επειδή αναπτύσσεται μέσα από τις ανθρώ­πινες συναλλαγές και σχέσεις, από την εκδήλωση ορισμένης συμπεριφοράς και στάσης, από την εκτέλεση πράξεων ορισμένης ηθικής ποιότητας. Η συναναστροφή με τους άλλους είναι σημαντική για την ανάτπυξη ή την από­κτηση των ηθικών αρετών (οϊμέν εκ του ούτωσίέν αύτοϊς άναστρέφεσθαι .„.) και για την εκδήλωση μιας αντίστοιχης συμπεριφοράς (για λεπτομερή τεκμη­ρίωση βλέπε την απάντηση στην ερώτηση 6 της ενότητας 4).

ΕΝΟΤΗΤΑ 5η

Μετάφραση

Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Αυτό θα πει: Όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι άνθρωπος σώφρων ακόλαστος είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί¹ επίσης: ο άνθρωπος που στέκεται να αντιμετωπίσει όλα τα επικίνδυνα πράγματα και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή, έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος· δειλός είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί. Και όλα αυτά γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται στην πραγματικότητα με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια: η ευχαρίστηση μας εξωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα, η δυσαρέσκεια μας κρατάει μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι’ αυτό και είναι ανάγκη -όπως το λέει ο Πλάτωνας- να έχει πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει’ αυτή είναι η σωστή παιδεία

Σχόλια

1. Με ποιο κριτήριο μπορεί να αποφανθεί κανείς, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, για την οριστική διαμόρφωση των έξεων;

Το κριτήριο σύμφωνα με το οποίο μπορεί να αποφανθεί κανείς, κατά τον Αριστοτέλη, ότι έχουν διαμορφωθεί οριστικώς1 οι έξεις είναι το ευχά­ριστο ή δυσάρεστο συναίσθημα που συνοδεύει τις ανθρώπινες πράξεις. Οι ηθικές αρετές συναρτώνται προς τις ηδονές και τις λύπες, Επομένως, η εκδήλωση μιας ηθικής στάσης ή συμπεριφοράς δεν αρκεί για να χαρα­κτηρισθεί κανείς ως σώφρονας και ενάρετος. Πρέπει και να αισθάνεται κανείς κάποια ευχαρίστηση, όταν απέχει από τις ηδονές, δηλαδή να απο­στρέφεται συνειδητά και με συναίσθημα ανακούφισης τις πράξεις που δεν είναι ενάρετες,

2. Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να εξηγήσει το κριτήριο της διαμόρφωσης έξεων; Συμφωνείτε;

«Βασικά ο Αριστοτέλης με τη διδασκαλία των αρετών ως έξεων έρχεται αντιμέτωπος προς την παλαιά διδασκαλία του Σωκράτους και του Πλάτωνος, σύμφωνα με την οποία η αρετή είναι γνώση (επιστήμη), κατά συνέπεια διδακτή, όπως πρέσβευαν οι σοφιστές. Επίσης αντιτίθεται προς την αριστοκρατική αντίληψη του 5ου π.Χ. αιώνος, η οποία θεωρούσε ότι η αρετή οφείλει την προέλευση της οτην φύση» (Κούτρας, 1995, σελ. 28). Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι αρετές προκύπτουν με την άσκηση και στηρίζονται στην αγαθή πράξη.

Για να αποσαφηνίσει και να εξηγήσει το κριτήριο σύμφωνα με το οποίο διαμορφώνονται οι έξεις, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δυο παραδείγματα. Στο πρώτο παρουσιάζεται ο σώφρονας άνθρωπος, ο οποίος απέχει από την ικανοποίηση των σωματικών ηδονών, δηλαδή αυτών που επιφέρουν κάποια βλάβη ή αποδεικνύονται εκ των υστέρων επιζήμιες για το άτομο. Ο σώφρονας άνθρωπος χαίρεται, επειδή μπορεί και απέχει από την ικανο­ποίηση των ηδονών. Ο ακόλαστος είναι αυτός ο οποίος λυπάται και υπο­φέρει, όταν απέχει από τις υλικές απολαύσεις.

Το δεύτερο παράδειγμα αφορά στον τρόπο που αντιδρά ο άνθρωπος εμπρός στα δεινά. Έτσι, ο ανδρείος είναι αυτός ο οποίος αντιμετωπίζει τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες του βίου και μπορεί να χαίρεται ή, τουλά­χιστον, δεν λυπάται και δεν καταβάλλεται από αυτές, όπως κάνει ο δειλός.

Με άλλα λόγια η εκδήλωση κάποιας ηθικής συμπεριφοράς ή στάσης δεν αποτελεί από μόνη της απόδειξη ότι κάποιος άνθρωπος είναι συνετός, σώφρονας. Ο Αριστοτέλης θεωρεί επιπλέον ότι ο σώφρονας όχι μόνο απέ­χει από τις ηδονές, αλλά και ότι αισθάνεται γι’ αυτό τον λόγο ευχαρίστη­ση και ικανοποίηση.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η

Μετάφραση

Δεν πρέπει όμως,να’το πούμε μόνο έτσι, ότι η αρετή είναι “έξη”· πρέπει να πούμε και τι λογής.”έξη” είναι. Ας πούμε λοιπόν πως η κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι’αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο· τέλεια’ κατάσταση του και επιπλέον το βοηθεί να εκτελέσει με τον σωστό τρόπο το έργο του” π.χ. η αρετή του ματιού και το ίδιο το μάτι το κάνει τέλειο, αλλά επίσης κα’, το έργο του, αφού η αρετή του ματιού· είναι που κάνει να βλέπουμε καλά. Όμοια η αρετή του αλόγου: α) κάνει το ίδιο το άλογο τέλειο, και β) το κάνει ικανό να τρέξει, να κρατήσει τον αναβάτη και να σταθεί αντιμέτωπο με τον εχθρό. Αν λοιπόν έτσι έχει το πράγμα σε κάθε περίπτωση, τότε και του ανθρώπου η αρετή θα είναι, λέω, η “έξη” από την οποία .ξεκινά και το ότι ο άνθρωπος γίνεται καλός και το ότι θα μπορέσει να εκτελέσει καλά το έργο που του ανήκει. Πώς θα γίνει αυτό, μπορεί με τον ακόλουθο τρόπο να γίνει φανερό, αν εξετάσουμε δηλαδή να δούμε την ιδιαίτερη φύση της.

Σχόλια

1. Σε ποιο συμπέρασμα έχει καταλήξει ο Αριστοτέλης, όπως φαίνεται στην αρχή της ενότητας, και ποιο νέο ερώτημα θέτει σχετικά με τη φύση της αρετής;

Ο Αριστοτέλης στην αρχή της ενότητας διατυπώνει το εξής συμπέρα­σμα: η αρετή είναι μια έξις, δηλαδή μια ιδιότητα σταθερή του ανθρώπινου χαρακτήρα. Επιπλέον, κάθε έξις έχει μια συγκεκριμένη ποιότητα, για την οποία ο Σταγειρίτης διερωτάται στην αρχή της ενότητας. Με άλλα λόγια θέτει το ερώτημα για το ποιο είναι το κύριο γνώρισμα κάθε αρετής.

Ο ορισμός της αρετής ως έξεως δεν είναι επαρκής, μένει ημιτελής, εάν δεν προσδιορίσουμε την ποιότητα, το γνώρισμα της αρετής, και αυτό επειδή υπάρχουν καλές και κακές έξεις (π.χ. ευσέβεια-ασέβεια, δικαιοσύνη-αδικία).

2. Η αριστοτελική έξις είναι έννοια ουδέτερης ποιότητας: μπορεί να έχει θετικό περιεχόμενο ή να είναι ανάξια λόγου: α) Από τι εξαρτά­ται η ποιότητα των έξεων; β) Ποιο είδος έξεων νομίζετε ότι καλλιερ­γεί την αρετή και σε τι οδηγούν οι έξεις αντίθετης ποιότητας;

Η έννοια της έξεως κατά τον Αριστοτέλη ως προς την ποιότητα της είναι ουδέτερη. Δηλαδή μπορεί να αποκτήσει θετική ή αρνητική αξία ή σημασία.

Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από το αν συμβάλλουν στην τελείω­ση, την βελτίωση του ανθρώπου (αρετές). Οι αρετές (καλές έξεις) καθι­στούν τον άνθρωπο ικανό να εκπληρώσει το έργο του, να φθάσει στην τελειότητα. Ο Αριστοτέλης προϋποθέτει στο σημείο αυτό ότι εκ φύσεως ο άνθρωπος έχει έναν σκοπό και έναν προορισμό, ένα τέλος, όπως και το καθένα από τα όντα, προς τον οποίο προσπαθεί να φθάσει.

Οι έξεις που συμβάλλουν στην καλλιέργεια είναι οι θετικές, ενώ οι αρνητικές είναι αυτές που οδηγούν στην κακία.

ΕΝΟΤΗΤΑ 7η

Μετάφραση

Σε καθετί λοιπόν που είναι συνεχές και διαιρετό μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο, ένα κομμάτι, μικρότερο ,είτε σε σχέση προς το ίδιο το πράγμα, είτε “σε σχέση προς εμάς… Όταν λέω “μέσον σε σχέση προς το πράγμα”, εννοώ “αυτό που απέχει εξίσου από καθένα από τα δύο άκρα”· αυτό, φυσικά, είναι ένα, και το ίδιο για όλους· όταν, πάλι, λέω “μέσον σε σχέση προς εμάς”., εννοώ “αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο”, κάτι που, βέβαια, δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους. Παράδειγμα: Αν τα δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα, μέσον σε σχέση προς το πράγμα θεωρείται το έξι, αφού αυτό” υπερέχει και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων. Αυτό βέβαια είναι το μέσον σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής. Το μέσον όμως το σε σχέση προς εμάς δεν θα το ορίσουμε έτσι· γιατί αν για ένα άτομο είναι πολύ το να φάει δέκα “μερίδες” και λίγο το να φάει δύο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει έξι “μερίδες”, γιατί και αυτή η ποσότητα μπορεί να είναι ‘πολλή γΓ αυτόν πού θα τη φάει ή λίγη: λίγη για έναν Μίλωνα, πολλή για τον αρχάριο στη γύμναση. Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο ή την πάλη. Συμπέρασμα: Ο ειδικός αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον αυτό είναι η τελική του προτίμηση -φυσικά όχι το μέσον το σε -σχέση προς το πράγμα,..αλλά το σε σχέση προς εμάς.              ‘                                                     .

ΣΧΟΛΙΑ

Στην προηγούμενη ενότητα ,ο φιλόσοφος θέτει σαφώς ένα σημαντικό ερώτημα : ποία τις εστίν η φύσις αυτής (=της αρετης) . Η απάντηση που δίνει είναι ότι η ουσία αυτής της αρετής είναι η μεσότητα, δηλαδή η τήρηση του μέτρου. Ο Αριστοτέλης εφαρμόζει την έννοια της μεσότητας σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δράσης . Η ιδέα του μέτρου είναι βέβαια παλιά . Υπάρχει και στους Πυθαγόρειους φιλοσόφους ,στους Ιπποκρατικούς γιατρούς ,στον Δημόκριτο, στον Πλάτωνα, που ειδικά ο τελευταίος της έδωσε μεγάλο βάθος. Ωστόσο ,ο Αριστοτέλης μετέπλασε την έννοια της μεσότητας σε γενική ηθική αρχή. Από την άποψη της εμπειρίας η μεσότητα είναι αρετή, δηλαδή τέλεια ισορρόπηση μεταξύ δυο αντίθετων παθών. Το αγαθό δεν είναι αμεσότητα μεταξύ δυο κακών ,αλλά αντίθεση προς το κακό και συνεχής νίκη εναντίον του. Το νόημα της μεσότητας δεν είναι ο συμβιβασμός . Η απόλυτη αξία της αρετής ,δεν μας επιτρέπει να την θεωρήσουμε ως κάτι μεταξύ των δυο άκρων ή ως συμβιβαστική “λύση” δυο αντίθετων θέσεων. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης λέει ότι η αρετή ως υπέρτατη τελειότητα των ενεργειών δεν είναι μεσότητα ,αλλά ακρότητα .

ΕΝΟΤΗΤΑ 8η

Μετάφραση

Αν λοιπόν η κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο, έχοντας στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό όλα τα έργα της (γι’ αυτό και συνηθίζουμε να λέμε στο τέλος για όλα τα πετυχημένα έργα, πως τίποτε δεν έχουμε να προσθέσουμε σ’ αυτά ή να τους αφαιρέσουμε, δεδομένου ότι η υπερβολή και η έλλειψη ,φθείρουν το σωστό, ενώ η μεσότητα το διασώζει —και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται, όπως λέμε, με το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό), κι αν η αρετή είναι, όπως και η φύση, ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, τότε η αρετή έχει”, λέω, ως στόχο της το μέσον. Φυσικά, μιλώ για την ηθική αρετή, γιατί αυτή είναι που αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις: σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και το μέσον.

ΣΧΟΛΙΑ

Οι όροι επιστήμη και τέχνη έχουν σχεδόν το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο στην ενότητα . Ωστόσο, οι έννοιες αυτές δεν έχουν καμιά σχέση με τους ίδους όρους ,όταν χρησιμοποιούνται από τον Αριστοτέλη ως διανοητικές αρετές. Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη ,γιατί κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή της ,την ολοκλήρωσή της ,ενώ κάθε έργο βάναυσης ή καλής τέχνης μένει αμετάβλητο και δεν τείνει πουθενά. Η τέχνη μιμείται την φύσιν (Φυσικά ΙΙ, 194 a 21) .Η αρετή είναι ανώτερη από κάθε τέχνη ,αφού μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο. Και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα δημιουργίας κάποιας μορφής : η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της ,η φύση δημιουργεί επίσης μορφή ,ενώ η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου. Ωστόσο, η  φύση είναι ανώτερη από την τέχνη ,γιατί η φύση κατευθύνει κάθε ον σε κάποιο σκοπό ,στην τελειότητα, ενώ το έργο τέχνης παραμένει αμετάβλητο.

Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι μια τέχνη είναι ενάρετη ,όταν επιδιώκει τη μεσότητα και όταν κατευθύνει τη δραστηριότητα και τα έργα της προς την επίτευξη αυτού του σκοπού. Ετσι τα έργα της ενάρετης τέχνης είναι τέλεια ,δεν τα χαρακτηρίζει έλλειψη ούτε υπερβολή.

Ο Αριστοτέλης ορίζει τα άριστα έργα : είναι εκείνα από τα οποία δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε (έλλειψη) ή να προσθέσουμε (υπερβολή) ,χωρίς να μειωθεί ή να χαθεί αξία τους. Αντίθετα, η μεσότητα συμβάλλει στη διατήρηση της αξίας των άριστων έργων. Υφολογικά, χρησιμοποιεί αλλεπάλληλες αρνήσεις ,για να αποκλείσει και τις δυο ακρότητες και να αναδείξει τη σημασία της μεσότητας. Στην Ποιητική του, ο Αριστοτέλης, υποστηρίζει ότι το έργο τέχνης δεν είναι ούτε πάμμικρον (= πολύ μικρό) ούτε παμμέγεθες (= πολύ μεγάλο) . (Ποιητική 1405 b). Επηρεασμένος από τον Πλάτωνα σαφώς που υποστηρίζει ότι το μέτρο και η συμμετρία συνεπάγονται την αρετή και την ομορφιά.

ΕΝΟΤΗΤΑ 9η

Μετάφραση

Παραδείγματος χάριν μπορεί κανείς να φοβηθεί ή να δείξει θάρρος, να επιθυμήσει, να οργισθεί ή να σπλαχνισθεί, γενικά να νιώσει ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό, κι ούτε το ένα ούτε το άλλο από τα δύο αυτά είναι καλό· να τα αισθανθεί όμως κανείς όλα αυτά τη στιγμή που πρέπει, σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει, σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει, για τον-λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, αυτό είναι, κατά κάποιον τρόπο, το μέσον και το άριστο -αυτό το δεύτερο έχει, βέβαια, άμεση σχέση με την αρετή. Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και το μέσον- η αρετή αναφέρεται στα- “πάθη” και στις πράξεις: σ’ αυτά η υπερβολή αποτελεί λάθος και ψέγεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ .το μέσον επαινείται και είναι το ορθό· φυσικά, τα δύο αυτά, ο έπαινος και η επιτυχία του ορθού, πάνε μαζί με την αρετή. Ένα είδος μεσότητας είναι λοιπόν η αρετή, έτσι που έχει για στόχο της το μέσον.

ΣΧΟΛΙΑ

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ακόμη περισσότερο την έννοια της μεσότητας. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιεί παραδείγματα συναισθημάτων να αποδείξει ότι υφίσταται σ’ αυτά η έννοια της υπερβολής και της έλλειψης . Η ενότητα εισάγεται με το «οιον» που μας προϊδεάζει σχετικά με το τί πρόκειται να επακολουθήσει.

Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι μπορεί κανείς να αισθανθεί διάφορα συναισθήματα όπως φόβο, θάρρος , οργή, ευσπλαχνία .Γενικότερα, αυτά τα συναισθήματα είναι ευχάριστα ή δυσάρεστα σε βαθμό από όσο πρέπει ή χρειάζεται . Σ’ αυτές τις περιπτώσεις έχουμε την υπερβολή και την έλλειψη. Αντίθετα, η μεσότητα ,που είναι και το άριστον κατά τον Αριστοτέλη ,επιτυγχάνεται στη σφαίρα των συναισθημάτων ,όταν κανείς συναισθάνεται αυτά που πρέπει την κατάλληλη στιγμή ,σε σχέση με τους ανθρώπους και τα πράγματα που πρέπει, για τους λόγους που πρέπει  και επίσης με τον κατάλληλο για την περίπτωση τρόπο. Το ίδιο ισχύει και για τις πράξεις . Στην περίπτωση αυτή το σφάλμα κατακρίνεται και καταδικάζεται ,όπως και η έλλειψη, ενώ αντίθετα η μεσότητα επικροτείται. Καταλήγει τονίζοντας ότι τα συναισθήματα και οι πράξεις συνδέονται με την αρετή ,η οποία αποτελεί μια μορφή μεσότητας.

Στην 7^η ενότητα η ηθική αρετή ορίστηκε ως μια μορφή μεσότητας που καθορίζεται με βάση το κριτήριο της υποκειμενικότητας (προς ημας). Ο Αριστοτέλης προϋποθέτει στην ενότητα αυτή ότι η μεσότητα είναι μια περίπτωση υπερβολής και ακρότητας ,εφόσον που είναι μια τελειότητα. Επομένως, η μεσότητα είναι κάτι το άριστον, μια κατάσταση τελειότητας ,όχι απλά κάτι ενδιάμεσο ανάμεσα σε δυο ακρότητες.