Έκθεση Α’ Λυκείου : ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ

Τα Όρια της Γλώσσας

Χαρακτηριστικά της γλώσσας:

1.   Η απεραντοσύνη: Εκφράζει πέρα από το άτομο, ολόκληρο τον κόσμο.

2.   Η πολυμορφία: Ανταποκρίνεται και υπηρετεί τις ποικίλες ανάγκες της

κοινωνικής ζωής (ερώτηση, κατάφαση, βεβαιότητα, επι­θυμία, ευαισθησία, συγκίνηση κλπ).

3.   Η παντοδυναμία: Η σωστή χρήση της, σε συνδυασμό με την πνευματική

καλλιέργεια και την κοινωνική καταξίωση, αποτελεί μέ­γιστη δύναμη.

Οι Ποικιλίες της Γλώσσας

Γλωσσικές ποικιλίες:

1.   Γεωγραφικές (Οριζόντια κατάταξη),

2. Κοινωνικές (Κάθετη κατάταξη).

3. Ποικιλίες κειμένων.

4.   Ειδικές γλώσσες.

1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες

Ιδίωμα :Η τοπική διάλεκτος, ο ιδιαίτερος τύπος διαλέκτου που ομιλείται σε συγκεκριμένο τόπο.

Διάλεκτος: Ιδίωμα με μεγάλη γεωγραφική έκταση που διαφέρει σημαντικά από την κοινή γλώσσα. Το ιδίωμα που έμεινε γλωσσικά ακαλλιέργητο και ξέπεσε στη συνεί­δηση των ομογλώσσων.

Ιδιωματισμός : α)Τύπος διαλεκτικός άγνωστος στην κοινή, β)Κάθε χαρακτηριστικό στοιχείο ιδιώματος ή διαλέκτου, γ)Κάθε γλωσσικό στοιχείο (φωνητικό, γραμματικό, συντακτικό, λεξιλο­γικό) που αναφέρεται σε γλωσσικό ιδίωμα ή διάλεκτο της ελληνικής.

Π.χ. με δίνει (συντακτικός ιδιωματισμός των βορείων ιδιωμάτων) αντί τον κοινού μου δίνει. Κένωσε το πιάτο = άδειασε, σερβίρισε (λεξιλογι­κός ιδιωματισμός).

Ιδιωτισμός :α)Έκφραση που λέγεται μόνο στη γλώσσα μας και έχει πάρει ξεχωρι­στή σημασία., β)Έκφραση, της οποίας η σημασία δεν προκύπτει από το συνδυασμό των σημασιών των λέξεων που την αποτελούν.

Π.χ. σιγά τα λάχανα,// μου πήρες τ’ αυτί, //μου έκανες την καρδιά περιβόλι, //το ‘βαλε στα πόδια,// τα τσουγκρίσαμε,// πήρε επάνω του, //τρώει ξύλο.

Κατάταξη των ιδιωμάτων

Βόρεια : θρακιώτικα, μακεδονίτικα, ηπειρώτικα, θεσσαλικά, στερεοελλαδίτικα.

Νότια : πελοποννησιακά, κρητικά.

Ανατολικά : κυπριακά, χιώτικα, ποντιακά, καππαδοκικά.

Δυτικά : κατωιταλικά, εφτανησιώτικα, κρητοκυκλαδικά

Διάλεκτοι : ποντιακά, καππαδοκικά, τσακώνικα, κατωιταλικά.

• Παρατήρηση: Η δημιουργία των γεωγραφικών γλωσσικών ποικιλιών οφείλεται κυρίως στην περιορισμένη επικοινωνία ανθρώπων από δια­φορετικές γεωγραφικές περιοχές. Αυτό έχει σχεδόν εκλείψει σήμερα, λόγω των μέσων μεταφοράς και επικοινωνίας (αυτοκίνητα, πλοία, αερο­πλάνα, ραδιόφωνο, τηλεόραση κλπ.).

2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες

Αν και το σύνολο της κοινωνικής ομάδας εκφράζεται σε γενικές γραμμές με την κοινή (καθομιλούμενη) γλώσσα, εντούτοις παρατηρούνται και γλωσσικές ποικι­λίες που χρησιμοποιούν κοινωνικά υποσύνολα, ανάλογα με : ηλικία, μόρφω­ση, κοινωνική τάξη, φύλο, ιδεολογία, επάγγελμα, καταγωγή, περίσταση.

Γλώσσα και ηλικία

–  Τα παιδιά: Προτιμούν τον αφηγηματικό και δραματικό λόγο. Οι έφη­βοι με το λόγο τους θέλουν να καταδείξουν την επαναστατικότητα και τη διαφορετικότητα τους.

–  Οι μεγαλύτεροι: Ανάλογα με τα ενδιαφέροντα τους προτιμούν λόγο επιστημονικό, πολιτικό, φιλοσοφικό ή λόγο που ξεκουράζει από την καθημερινή βιοπάλη.

Γλώσσα και μόρφωση

Ανάλογη με την εκπαίδευση, την επιστημονική κατάρτιση και τη γενικότερη μόρφωση του καθενός είναι και η γλώσσα του . Η σαφήνεια, το βάθος της σκέψης και η άνεση στη διατύπωση χα­ρακτηρίζουν τα καλλιεργημένα άτομα.

Γλώσσα και κοινωνική ομάδα

Η κοινωνική θέση επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ιδεολογία, την επαγγελματική και οικονομική κατάσταση του ατόμου και κατ’ επέκταση τη δυνατότητα για μόρφωση, που αποτελούν παράγοντες της γλωσσικής διαμόρφωσης. Η κοινωνική κινητικότητα συ­νεπάγεται και ανάλογη γλωσσική προσαρμογή.

Γλώσσα και φύλο:

–   Οι άνδρες χρησιμοποιούν λόγο περισσότερο λογικό, ανάλογο του κοινωνικού ρόλου που συνεχίζουν να έχουν και στις μέρες μας. Η κοινωνική, όμως, ελευθερία τους επιτρέπει και μεγαλύτερες γλωσσι­κές αποκλίσεις.

–   Οι γυναίκες διακρίνονται από λόγο περισσότερο συναισθηματικό και ευαίσθητο, που εκφράζει τον εσωτερικό τους κόσμο. Επίσης, χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερο βαθμό, εκφράσεις με κοινωνικό κύρος, λόγω της πίεσης που δέχονται να είναι κοινωνικά «σωστότερες».

–   Κοινωνικό επίπεδο και υφολογικό επίπεδο.

Γλώσσα και περίσταση: Η γλωσσά ποικίλει σε σχέση με τον πομπό, το δέκτη, το σκοπό, το θέμα, τον τόπο, το χρόνο, τον τρόπο, τις εκάστοτε ανάγκες και περι­στάσεις.

Οι οπτικές της γλώσσας

Η γλώσσα καλύπτει και αποκαλύπτει.

•    Εκφράζει το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνο­νται, αξιολογούν και βιώνουν τον κόσμο.

Γιατί οι άνθρωποι:

α. Χρησιμοποιούν διαφορετικές λέξεις για τα ίδια πράγματα.

β. Παρουσιάζουν με διαφορετικές αποχρώσεις της ίδιας έννοιας την ίδια λέξη.

Η Δημιουργικότητά της

Οι λειτουργίες της γλώσσας: αναφορική και ποιητική λειτουργία

• Αναφορική (λογική, πληροφοριακή) :Είναι η λογική χρήση της γλώσσας· εκφράζει τον πραγματικό κόσμο και την αντίληψη που έχουμε γι’ αυτόν.

Π.χ. Ο Περικλής εδραίωσε την αθηναϊκή δημοκρατία.

• Ποιητική (συγκινησιακή) :Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται όχι στην πληροφόρηση ,αλλά στο ίδιο το μήνυμα και ενδιαφέρεται για τη μορφή, την αισθητική του μηνύματος. Απευθύνεται στο συναίσθημα.

Χαρακτηριστικά της: η συνυποδήλωση /μεταφορά, οι ήχοι, οι επαναλήψεις, οι συνηχήσεις, το μέτρο, ο ρυθμός κλπ.

Π.χ. Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει/ και μεσ’ στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι.

• Στην επικοινωνιακή πράξη απαιτούνται:

1. ο πομπός: αυτός που στέλνει την πληροφορία, ο ομιλητής.

2. ο δεκτής: αυτός που λαμβάνει το μήνυμα.

3. το μήνυμα: η πληροφορία, η είδηση.

Παραγωγή Κειμένων

• Τύποι κείμενων:

-Ανακοινώσεις ευαισθητοποίησης, πληροφοριακού, υπηρεσιακού, ουδέ­τερου χαρακτήρα σε εφημερίδα.

-Διαφημιστικό φυλλάδιο ή αφίσα, πρόγραμμα, αίτηση, επιστολή, πρό­σκληση, πρακτικό, έκθεση πεπραγμένων ή αναφορά.

• Η γλώσσα, το ύφος και η μορφή ενός κειμένου:

Είναι ανάλογη του σκοπού του:

– Σε κείμενα πληροφοριακά, υπηρεσιακά, ουδέτερα έχουμε αναφορική λειτουργία της γλώσσας και ύφος λιτό, αυστηρό, σαφές, ακριβές.

– Σε κείμενα με στόχο τη συγκίνηση, την ευαισθητοποίηση και τον επηρε­ασμό μπορεί να έχουμε συγχρόνως αναφορική και ποιητική λειτουργία της γλώσσας και ύφος γλαφυρό, κλπ.

Ειδικές

•  Είναι οι γλωσσικές ποικιλίες που δημιουργούνται από διάφορες επιστήμες ή και επαγγελματικές ομάδες στα πλαίσια της εθνικής γλώσσας.

• Χαρακτηρίζονται από μια εξειδικευμένη ορολογία είτε από τη φόρτιση κα­θημερινών λέξεων με ιδιαίτερο κατά περίπτωση σημασιολογικό φορτίο, που εξυπηρετεί συγκεκριμένες επαγγελματικές ανάγκες π.χ. νομικών, μα­θηματικών, φυσικών, γεωργών κλπ.

• Στόχος είναι, πέρα από την εξυπηρέτηση των επαγγελματικών σκοπών, η χρησιμοποίηση τους στην καθημερινή επικοινωνία, η διεύρυνση της σκέψης και η συνείδηση του αποτελεσματικού λόγου.

•    Ειδικά λεξιλόγια:

–Επιστημονικών κειμένων: Οι επιστήμες χρησιμοποιούν ειδικές γλώσσες, αποδίδοντας σε ορισμένες λέξεις μια ορισμένη /ειδική σημασία. Ιδιαίτε­ρα οι λέξεις που παρουσιάζουν πολυσημία, μπορούν να έχουν διαφορε­τικό περιεχόμενο σε κάθε επιστήμη.

–  Σχολικών κειμένων: Υπάρχουν λέξεις που ανήκουν αποκλειστικά στις ει­δικές γλώσσες, ενώ άλλες ανήκουν και στην καθημερινή ομιλία ή αλλού.

Π.χ. η λέξη πυρήνας χρησιμοποιείται στην ειδική γλώσσα της Φυσικής αλλά και σε άλλες χρήσεις, όπως Ιστορία, Κοινωνιολογία κλπ.

Οργάνωση του Λόγου

α. Η οργάνωση του λόγου και οι ειδικές γλώσσες

Η οργάνωση του λόγου στις ειδικές γλώσσες γίνεται με βάση το χαρακτήρα του κειμένου:

–   το θέμα

–   το περιεχόμενο

–   το στόχο

Η γλώσσα είναι ανάλογη με το είδος του κειμένου και λειτουργεί:

•ο αξιολογικός χαρακτήρας (απρόσωπη, αχρωμάτιστη συναισθηματικά, αντικειμενική, με λογική στερεότητα και αποδεικτικότητα ) ή

•ο περιγραφικός ή αφηγηματικός χαρακτήρας της (το κείμενο δε διερευ­νά αλλά αποκαλύπτει, δε χρησιμοποιεί συλλογισμούς).

β. Η οργάνωση του λόγου και η πειθώ

Εκτός από τη διατύπωση των θέσεων μας πρέπει:

–   να τις στηρίζουμε

–   να πείθουμε για την ορθότητα τους

–   να τις αιτιολογούμε, βρίσκοντας το αποδεικτικό υλικό: σκέψεις, επιχει­ρήματα, συλλογισμούς, παραδείγματα, γεγονότα, περιστατικά κλπ.

–   να οργανώνουμε το υλικό πειστικά με κάποιο δομικό σχέδιο.

•    Τρόποι πειθούς:

1. Επίκληση στη λογική. Επιτυγχάνεται με:

–    επιχειρήματα (συλλογισμό ή σειρά συλλογισμών)

–  τεκμήρια (παραδείγματα, γεγονότα, αλήθειες, στατιστικά στοιχεία, αυθεντίες, αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών).

2. Επίκληση στο συναίσθημα.

3. Επίκληση στο ήθος του πομπού.

4. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου.

5. Επίκληση στην αυθεντία (Σε κάποιον ειδικό- ειδήμονα, επαϊοντα- σε κάποιο θέμα ή τομέα επαγγελματικό, καλλιτεχνικό, επιστημονικό, αθλητικό κ.ά.).

γ. Η οργάνωση του λόγου και το επιχείρημα

–   Επιχείρημα είναι ο συλλογισμός ή σειρά συλλογισμών για τη στήριξη ή ανατροπή μιας θέσης· είναι μια σειρά από προτάσεις (προκείμενες) που συνδέονται μεταξύ τους με λογική ακολουθία και καταλήγουν σε μια τελική πρότα­ση (συμπέρασμα).

–   Σκοπός του επιχειρήματος είναι να αποδείξει την αλήθεια μιας θέσης /από­φανσης.

–   Η δομή ενός επιχειρήματος ακολουθεί τη δομή της παραγράφου.

Δομή της παραγράφου  /επιχειρήματος

•  Θεματική περίοδος (απόφανση):

–   Είναι μία περίοδος.

–   Περιέχει: α)την κύρια ιδέα της παραγράφου, β)τη θέση του συγγραφέα

–   Βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου (σπανιότερα στη μέση ή στο τέλος).

•  Λεπτομέρειες: (αποδεικτικό υλικό)

Είναι το υλικό με το οποίο αναπτύσσεται (τεκμηριώνεται, διασαφηνίζεται) η κύρια ιδέα της παραγράφου.

•  Πρόταση κατακλείδα (συμπέρασμα):

Συνοψίζει το περιεχόμενο των λεπτομερειών, είναι το λογικό συμπέρασμα της συλλογιστικής των λεπτομερειών.

Συλλογισμός : είναι μια σειρά προτάσεων/ κρίσεων που, ξεκινώντας από μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες ή υποθέσεις) ως βάση, καταλή­γουν στην αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) που είναι το λογι­κό επακόλουθο των προκείμενων. Προϋπόθεση για ένα λογικά ορθό συλλογισμό είναι η ύπαρξη κοινών όρων στις προκείμενες.

Είδη συλλογισμών /  Πορεία σκέψης

Παραγωγικός :Από μια γενική και αφηρημένη αρχή (όλον) συμπεραί­νουμε για κάτι ειδι­κό (μέρος).

Επαγωγικός: Από τα ειδικά (μέ­ρος) συμπεραίνου­με για τα γενικά (όλον).

Αναλογικός : Από τα ειδικά (μέ­ρος) συμπεραίνου­με πάλι για ειδικά (μέρος).

Άμεσος : Το συμπέρασμα προ­κύπτει από μια μόνο πρόταση-κρίση.

Έμμεσος : Το συμπέρασμα προκύπτει από δύο ή περισσότερες προτάσεις-κρίσεις.

Παραδείγματα

(Παραγωγικός)

-Οι θεοί είναι αθάνατοι.

-Ο Δίας είναι θεός.

Άρα, ο Δίας είναι αθάνατος.

(Επαγωγικός)

– Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.

-Ο Σωκράτης είναι θνητός.

Άρα, οι άνθρωποι είναι θνητοί.

(Αναλογικός)

-Οι μηχανές λειτουργούν καλά, επειδή τα εξαρτήματα συνερ­γάζονται απόλυτα μεταξύ τους.

-Οι υπάλληλοι μιας εταιρείας είναι όπως τα εξαρτήματα μιας μηχανής.

Άρα, για τη σωστή λειτουργία της εταιρείας απαιτείται η κα­λύτερη συνεργασία των υπαλ­λήλων.

(Άμεσος)

-Η εγκληματική συμπεριφορά τιμωρείται.

-Η δολοφονία τιμωρείται.

(Έμμεσος)

-Η μηλιά, η αχλαδιά…είναι ορ­γανισμοί.

-Η μηλιά, η αχλαδιά …είναι φυτά.

Άρα, τα φυτά είναι οργανι­σμοί.

6. Η οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση

Προκειμένου κάποιος να πείσει για την ορθότητα των θέσεων του, πρέπει να τις στηρίξει, χρησιμοποιώντας την αιτιολόγηση. Συνήθως η θέση προη­γείται, σπανιότερα εμπεριέχεται στην αιτιολογία ή την ακολουθεί.

Η αιτιολογία στην παράγραφο ή σε ευρύτερο κείμενο επιτυγχάνεται με:

–   συλλογισμούς

–   τεκμήρια (παραδείγματα, αλήθειες, γεγονότα, αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία κτλ.)

–   επίκληση στην αυθεντία.

Η αιτιολογία εκφέρεται με:

– αιτιολογικές προτάσεις. Εισάγονται με τους αιτιολογικούς συνδέσμους (γιατί, επειδή, διότι, αφού, τι, που, καθώς κλπ).

–   άλλα εκφραστικά μέσα π.χ. υποθετικούς λόγους.

–   ευρύτερο κείμενο στο οποίο εμπεριέχεται η αιτιολόγηση της θέσης.

Η Δομή της παραγράφου με αιτιολογία

-Θεματική Περίοδος: Διατυπώνεται η θέση του συγγραφέα (απόφανση). Η διατύπωση μας παρακινεί να ρωτήσουμε «γιατί» και καθίσταται απα­ραίτητη η ανάγκη αιτιολόγησης.

-Λεπτομέρειες: Παρατίθενται λογικά και αξιόπιστα επιχειρήματα που επιβεβαιώνουν τη θέση της θεματικής πρότασης. Οι λεπτομέρειες διαρθρώνονται στον άξονα του χρόνου, του χώρου, της λογικής με παραγωγή, επαγωγή, αναλογία.

-Πρόταση- Kατακλείδα: Είναι η κατάληξη της συλλογιστικής μας πορείας. Επιβεβαιώνεται η ορθότητα της θεματικής περιόδου. Μπορούμε να την παραλείψουμε, γιατί ταυτίζεται (νοηματικά) με τη θεματική πρόταση.

Παράδειγμα: Ο Σοφοκλής στην «Αντιγόνη» αναφέρει ότι «το χρήμα κα­ταστρέφει τις πόλεις». Η θέση του αυτή επιβεβαιώνεται δυστυχώς δια­χρονικά, αφού το χρήμα διαφθείρει τις συνειδήσεις σημαντικού αριθμού ανθρώπων και οδηγεί στην ιδιοτέλεια, την εξατομίκευση και τη διχό­νοια. Η ατομοκεντρική και ιδιοτελής, άλλωστε, συμπεριφορά καθιστά τις διαπροσωπικές σχέσεις συμβατικές και εμπορευματικές, επενεργεί διαλυτικά στον κοινωνικό ιστό και παρακωλύει την εύρυθμη λειτουργία των θεσμών, με αποτέλεσμα τα φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, βία, εγκληματικότητα, τρομοκρατία. Έτσι, το χρήμα, εκπορθώντας τις ψυχές των ανθρώπων, οδηγεί τις πόλεις στην καταστροφή και τον αφανισμό.

ε. Οργάνωση ευρύτερου κειμένου (έκθεσης) με αιτιολόγηση

Η έκθεση παραλληλίζεται με την παράγραφο:
Παράγραφος	Ευρύτερο κείμενο (Έκθεση)
Θεματική πρόταση: παρουσίαση θέσης.	Πρόλογος: παρουσίαση θέσης.
Λεπτομέρειες : στήριξη της θέσης με επιχειρήματα.	Κύριο μέρος: στήριξη της θέσης με επιχειρήματα.
Πρόταση κατακλείδα: Διατύπωση συμπεράσματος.	Επίλογος: Διατύπωση συμπεράσματος.

•   Η παράγραφος:

–   εξαρτάται νοηματικά από την προηγουμένη παράγραφο

–   προετοιμάζει την επόμενη.

•   Πολλές παράγραφοι μαζί, που αιτιολογούν μια κοινή θέση, συναποτελούν την έκθεση.

Ο λόγος της διαφήμισης

•   Ο τρόπος γραφής, σύνθεσης (δομή, διάρθρωση): ποικίλλει κατά περί­πτωση.

• Στόχος: ο τονισμός του διαφημιζόμενου και η τελική αγορά του από τον καταναλωτή

•   Για την πειθώ τα κείμενα της διαφήμισης:

–   δεν οργανώνουν και δεν παραθέτουν επιχειρήματα (συνήθως)

– προσπαθούν να εντυπωσιάσουν με λόγο έξυπνο και σφοδρό, στοχεύ­ουν στην καρδιά του πελάτη, επιδιώκουν να κάμψουν τη βούληση του.

•   Ο τρόπος λειτουργίας και πειθούς του λόγου της διαφήμισης καθορί­ζεται από:

–   το κλίμα της καταναλωτικής κοινωνίας

–   την ψυχοσύνθεση του αγοραστή

–   την ικανότητα του διαφημιστή (λόγος φαινομενικά ατημέλητος, δεν έχει συνοχή, ενότητα, ορθόδοξη δομή).