kantonopou’s blog

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
Η Βυζαντινή -ακριβέστερα Ανατολική Ρωμαϊκή- Αυτοκρατορία και η υπερχιλιετής διαδρομή της ήταν ο καρπός της βούλησης του Ελληνισμού να αποδεχθεί την κληρονομιά και να διαδεχθεί στην ηγεσία ενός οικουμενικού κράτους τους Ρωμαίους, που άλλοτε τον είχαν υποδουλώσει υπό έναν όρο : την εκ θεμελίων αναμόρφωση του, μεσ’ απ’ την αναγεννητική δύναμη της νέας θρησκείας της Αγάπης. Το Κράτος -και ο πολιτισμός- που έτσι μορφοποιήθηκε ήταν ρωμαϊκό στην νομοθεσία και την πολιτικοστρατιωτική συγκρότηση, ελληνιστικό στη δημοσιονομική οργάνωση και την επιστημονική-γραμματειακή παραγωγή, πολυεθνικό ως προς την σύσταση των υπηκόων, ήδη νεοελληνικό ως προς τα ήθη, τον ιδιωτικό βίο, την λαϊκή λογοτεχνία και χριστιανικό στην θρησκευτική και ηθικοπνευματική υποδομή του. Πράγματι, ο χριστιανισμός ήταν η ενοποιός βάση της πολυεθνικής κοινωνίας στην οποία κυριαρχούσαν μεν οι Έλληνες ή εξελληνισμένοι, όμως όλοι οι υπήκοοι αυτοπροσδιορίζονταν ως «Ρωμαίοι»(1).
ΕΝΑ ΚΡΑΤΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ
Το Βυζάντιο στάθηκε ο θεματοφύλακας της Χριστιανικής πίστης. Δεν την δέχθηκε παθητικά αλλά ενεργητικά την εμβάθυνε και διαπλάτυνε στα πλαίσια μιας θεολογίας που αξιοποιεί τον θησαυρό της ελληνικής γλώσσας και της χιλιετούς ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης. Πράγματι, οι Πατέρες της Εκκλησίας, δεινοί ελληνιστές θέτουν την ελληνική παιδεία στην υπηρεσία της «εξ Αποκαλύψεως» αληθείας, οροθετούν το δόγμα και τη λατρεία, αντιμάχονται τις πλάνες (αιρέσεις), προάγουν τον αρχαϊκό Ασκητισμό (Αγ. Αντώνιος) σε Κοινοβιακό Μοναχισμό (Παχώμιος, Μ. Βασίλειος) και προτρέπουν σε ένα δημιουργικό διάλογο με την «θύραθεν σοφία»(2).
Χωρίς να είναι το μόνο Κράτος που αποδέχθηκε τον Χριστιανισμό στην ύστερη αρχαιότητα(3), είναι εκείνο που σφράγισε κάθε πλευρά της κρατικής και κοινωνικής δραστηριότητας με το φιλάνθρωπο πνεύμα του, γι’ αυτό και πέρα από τους Ναούς, ειδοποιό γνώρισμα του βυζαντινού Κράτους ήταν και τα Νοσοκομεία, τα Πτωχοκομεία και τα παντοία ιδρύματα μέριμνας για τον πάσχοντα άνθρωπο.
Θεοκρατικό η Ιεροκρατικό δεν υπήρξε το Βυζάντιο, παρά μόνο θεοκεντρικό: ο Θεός-Λόγος είναι το «μέτρον και το τέλος των πάντων» το ιδεατό όριο όπου πρέπει να κατατείνει η ανθρώπινη φύση και κοινωνία. Γεννάται η ιδέα ενός βασιλέα-σκεύους του Ουρανίου Πατέρα, και μιας πολιτείας «θεοσκεπούς και θεοφύλακτης», χωρίς η θρησκεία να ασκεί μια ολοκληρωτική ποδηγέτηση της κοινωνίας, όπως στον ισλαμισμό. Αυτό, γιατί η Πολιτεία και η Εκκλησία είχαν διακριτούς ρόλους και συλλειτουργούσαν, κατά κανόνα αρμονικά, χάριν του κοινού αγαθού.
Τέλος, το Βυζάντιο δεν κράτησε ζηλότυπα την «πάτριον πίστιν», αλλά, κατά το «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη»,την διέδωσε στους όμορους ή και εχθρικούς λαούς της Ανατ. Ευρώπης· ακόμη και κατά την σελτζουκική πλημμυρίδα στην Μ. Ασία (11ος αι. κ.εξ.), Τούρκοι προσηλυτίζονταν στο Χριστιανισμό.
ΤΟ ΠΛΕΟΝ ΕΥΝΟΜΟΥΜΕΝΟ ΚΡΑΤΟΣ
Το Βυζάντιο απετέλεσε σε πολιτειακό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, το πρότυπο ευνομούμενου και οργανωμένου κράτους για όλους τους μεσαιωνικούς λαούς.
Σε εποχή που η Ευρώπη είχε διαλυθεί σε ένα κυκεώνα φέουδων αλληλοσπαρασσόμενων(4) και η ισχυρή κεντρική εξουσία ήταν η εξαίρεση, το Βυζάντιο γνώριζε την αναγκαία -ειδικά για τις τότε «συνθήκες πολιορκίας»- σταθερότητα της απόλυτης συγκεντρωτικής μοναρχίας, στα πρόσωπα «πιστών εν Χριστώ Βασιλέων». Συγχρόνως ήξερε να αποκεντρώνεται εκεί που έπρεπε (Εξαρχάτα, θέματα, Κοινοτική Αυτοδιοίκηση) έως ότου κοντόθωροι αυτοκράτορες εξαπέλυσαν τις ολέθριες κεντρόφυγες δυνάμεις της αρπακτικής αριστοκρατίας.
Το καύχημα των Ρωμαίων, το Δίκαιο τους, εμπλουτίσθηκε, τελειοποιήθηκε και εξανθρωπίστηκε από τους Βυζαντινούς, και έγινε η στερεή βάση όπου οι διάφορες εθνότητες της αυτοκρατορίας έβρισκαν ασφάλεια και ίσες ευκαιρίες. Έλληνες, Αρμένιοι, Σλάβοι κ.ά. συμβίωναν αρμονικά κατά κανόνα, στους κόλπους μιας χριστιανικής, «νόμω κρατούσης πολιτείας».
Τυπικά Βυζαντινή ήταν η έννοια της «οικονομίας» (της σοφής, επιεικούς αποκλίσεως από το γράμμα του Νόμου) στην απονομή της δικαιοσύνης.
Η Μεσαία τάξη δεν χάθηκε στο Βυζάντιο. Τα αστικά στρώματα ήκμαζαν παρά την οικονομική κρίση του 3ου αι. και την στρατιωτική αναδιοργάνωση του 7ου αι. Συγχρόνως, το Κράτος προστάτευε τους γεωργούς και την ιδιοκτησία τους. Το σημαντικό είναι ότι σε μια πολιτισμένη κοινωνία με καταμερισμό έργου, υπερεξειδίκευση των επαγγελμάτων(5), διαστρωμάτωση (με αναπόφευκτες ανισότητες και προνομίες), δεν εμπόδιζε ο Νόμος την Κοινωνική Κινητικότητα: Μια ταπεινής καταγωγής γυναίκα γινόταν αυτοκράτειρα· ένας στρατιωτικός, αυτοκράτορας ένας χωρικός, μεγαλογαιοκτήμονας(6).
Όλα αυτά συναρτώνται με την επιβίωση των μεγάλων αστικών κέντρων με κάποια αυτοδιοίκηση: υπολογίζονται εκατό πόλεις με 10.000 ψυχές, μερικές μεγαλουπόλεις όπως η Αντιόχεια, η Αλεξάνδρεια, η Κ/πολη, η Θεσ/νίκη κυμαινόμενες σε εκατοντάδες χιλιάδων ώστε το 1/10 του πληθυσμού των 26 εκατομ. της πρωτοβυζαντινής εποχής να είναι αμιγώς αστικός(7), κάτι με προφανή σημασία για τον πολιτισμό.
Η Δύση του Μεσαίωνα, πλην της Ιταλίας, δεν διατηρεί πόλεις με την ανωτέρω έννοια δεν διασώζει την ελληνορωμαϊκή μορφή ιδιοκτησίας (πλήρης κατοχή γης) αλλά την φεουδαρχική (νομή υπό όρους, παραχωρούμενη από ιεραρχικά ανώτερους)· οπισθοδρομεί στο σύστημα των «νομοκατεστημένων», στεγανών τάξεων η καστών (Etats), ανάλογο με την οθωμανική κατηγοριοποίηση σε ελευθέρους (μουσουλμάνους) και υποτελείς (reaya : προσκολλημένος στη γη).
ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Ενώ στην Δύση έσβησαν τα φώτα του πολιτισμού και τρεμόσβηναν οι λυχνίες των Μοναστηριών (παιδευτικών-αντιγραφικών κέντρων) στο Βυζάντιο καλλιεργούνταν συστηματικά οι επιστήμες, οι τέχνες, τα γράμματα. Κληρονόμος της ελληνικής και ρωμαϊκής επιστήμης και παιδείας, τις διέσωσε και τις επαύξησε: Αποθησαύριζαν τα αρχαία κείμενα σε πατριαρχικές ή βασιλικές βιβλιοθήκες, τα αντέγραφαν και τα σχολίαζαν (Φώτιος, Αρέθας, Ευστάθιος): Μια φιλολογική άνθηση που κατέστησε δυνατή την μεταλάμπάδευση των κλασσικών σπουδών στην Δύση με τον Ουμανισμό και την Αναγέννηση.
Η υπερβολική προσήλωση στην παράδοση εμπόδισε το Βυζάντιο να αναδείξει έναν ρηξικέλευθο Δάντη, Ντα Βίντσι ή Σαίξπηρ, όμως δεν έλειψαν μεγάλοι δημουργοί στην υμνογραφία (Ρωμανός, Δαμασκηνός), στην αρχιτεκτονική (Ανθέμιος, Ισίδωρος), στις επιστήμες (ο Λέων ο Μαθηματικός ανασύρει την αλγεβρική θεωρία των Αλεξανδρινών και προτρέχει των Αράβων), στην Αγιογραφία, στην Φιλοσοφία, στην Θεολογία. Σ’ όλο το εύρος της αυτοκρατορίας διασταυρώνονταν τα ρεύματα και ζυμώνονταν οι νέες ιδέες με την παράδοση, ώστε κανένα πεδίο της σκέψης,της γνώσης,της τέχνης να μην αποκρυσταλλώνεται αλλά να ανανεώνεται και να ακτινοβολεί στην Ευρώπη («Μακεδόνικη» και «Παλαιολόγεια Αναγέννηση») και στην Ασία. Συνεχιστής της αρχαιοελληνικής λαϊκής λογοτεχνίας, ο απλός λαός τεχνουργεί ακριτικά τραγούδια και μυθιστορίες.

ΠΛΟΥΤΟΣ ΩΣ ΜΕΣΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΚΟΠΩΝ
Η πολιτιστκή ανάπτυξη δεν είναι άσχετη με την οικονομική: Το βυζάντιο ως ισχυρό κράτος στηρίχθηκε στην νομισματική κυκλοφορία: σε ένα νόμισμα σταθερής αξίας8. Περιζήτητο από την Αγγλία μέχρι την Κίνα, ήταν το μέτρο μιας συνετής πολιτικής : να συγκεντρώνει το Κράτος δια των φόρων το
πλεόνασμα της παραγωγής και να το διοχετεύει σε έργα τέχνης, δημόσια κτίρια, κοινωφελή έργα, μισθούς, αλλά και αποτροπή εισβολών δια της εξαγοράς της ειρήνης, όποτε δεν γινόταν αλλιώς. Ο δυτικός μεσαίωνας αντανακλάται και στην οπισθοδρόμηση στην ανταλλακτική οικονομία και στην εξαφάνιση του νομίσματος.
ΤΟ ΑΚΡΙΤΙΚΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ
Όλα τα ανωτέρω θα ήταν αδύνατα, αν το Βυζάντιο δεν διατηρούσε τη στρατιωτική του ισχύ πάντοτε σ’ ετοιμότητα ώστε να αντιμετωπίζει επιθέσεις ασπόνδων εχθρών, κρατών (Πέρσες, Χαλιφάτο) ή βαρβάρων (Άβαροι, Λογγοβάρδοι, Πετσενέκοι, Νορμανδοί, Βούλγαροι, Τούρκοι). Το μυστικό ήταν η συγκρότηση στρατού από ελεύθερους αγρότες οι οποίοι στηρίζονται στην γη και την μικρή περιουσία τους, η συνένωση της πολιτικής και στρατιωτικής διοίκησης στις ακριτικές ιδίως περιοχές, και βέβαια η πίστη, από τον βασιλέα ως και τον τελευταίο στρατιώτη, ότι ο Θεός δεν θα τους εγκαταλείψει. Έτσι κατόρθωσε το Βυζάντιο να γίνει ο κυματοθραύστης του πολιτισμού και το φρούριο της χριστιανοσύνης.

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ
Πολλοί θεσμοί και πρακτικές στο Βυζάντιο μας ξενίζουν η μας θλίβουν, μολονότι έχουν την ιστορική τους εξήγηση ή σκοπιμότητα. Ενδεικτικώς αναφέρονται:
– η παρέμβαση του Κράτους στα πράγματα της Εκκλησίας, που συχνά οδηγούσε σε θρησκευτικά πογκρόμ (π.χ. Εικονομαχία), και η εμπλοκή της Εκκλησίας στην εξωτερική πολιτική (Φώτιος, Κηρουλάριος…)
– η εγκατάλειψη της κατώτερης παιδείας στην ιδιωτική πρωτοβουλία και στην οικονομική αντοχή κάθε οικογένειας
– ο συνακόλουθος αναλφαβητισμός των μαζών, με συνέπεια την νόθευση του θρησκευτικού συναισθήματος από τον φόβο και την άγνοια (=δεισιδαιμονία)
– η επιβίωση της δουλοκτησίας, και ο θεσμός των ευνούχων αυλικών
– ο πραξικοπηματικός τρόπος ανάρρησης ορισμένων αυτοκρατόρων
– η συντεχνιακή οργάνωση ορισμένων επαγγελμάτων, και το κρατικό μονοπώλιο ορισμένων αγαθών
– η υποτίμηση του θεάτρου, του αθλητισμού και της τεχνολογίας (μολονότι βυζαντινές επινοήσεις είναι το υγρό πυρ,το κουτάλι και το πηρούνι,τα εντυπωσιακά «αυτόματα» των ανακτόρων,η μικρογράμματη γραφή, το κυριλλικό αλφάβητο, και πολλά σύγχρονα εδέσματα, όπως η καραμέλα και τα μακαρόνια).

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
Όμως δεν είναι αυτά τα αίτια της πτώσης του Βυζαντίου. Κάθε αυτοκρατορία υποσκάπτεται εκ των έσω: Πρώτ’ απ’ όλα ενοχοποιείται η κακοδιοίκηση σειράς αυτοκρατόρων που επαναπαύθηκαν στις «δάφνες» του Βασιλείου Β’ (976-1025), αγνόησαν τα προειδοποιητικά σημάδια, κυβέρνησαν με ιδιοτέλεια και επιτάχυναν τα διαβρωτικά στοιχεία λ.χ διαλύοντας τους θεματικούς στρατούς, εγκαταλείποντας τους αγρότες στο έλεος των «δυνατών» (στους οποίους επιδαψίλευαν φοροαπαλλαγές), μετατρέποντας το στρατό σε μισθοφορικό και αναθέτοντας τη φύλαξη των θαλασσών σε άσπονδους «συμμάχους» όπως η Βενετία και η Γένοβα. Και ενώ στην Εσπερία γινόταν κοσμογονία (δημογραφική, αστική και τεχνολογική επανάσταση), ενώ Νορμανδοί, Σταυροφόροι και Τούρκοι ενέτειναν την πίεση, το Βυζάντιο μετατρέπονταν σε έναν γερασμένο οργανισμό, και την όποια ζωτικότητα του απορροφούσαν οι ξένοι ανταγωνιστές η «σύμμαχοι» κι εμφύλιες διενέξεις (δυναστικές και θρησκευτικές) ώσπου στο τέλος να έχει αλωθεί η ψυχή του από την μοιρολατρία.
Και όμως το Βυζάντιο που απέμεινε «ασώματος κεφαλή» και υπέκυψε, στοίχειωσε στη συνείδηση των κατακτητών, των παρολίγον σωτήρων, των παλιών ευεργέτηθέντων: Οι Ευρωπαίοι και ο Πάπας μετρίαζαν τον ενθουσιασμό τους από την Αναγέννηση λόγω των τύψεων για την εγκατάλειψη του «ανατολικού οφθαλμού της Χριστιανοσύνης». Οι Ρώσοι επιδίωξαν τις επιγαμίες με τους Παλαιολόγους για να θεμελιώσουν το ιδεολόγημα της «Νέας Ρώμης», χωρίς να ξεχνούν ότι η γραμματεία τους και η τέχνη τους οφείλονται στους μεσαιωνικούς Έλληνες. Οι Οθωμανοί βασίστηκαν στον Ελληνισμό τόσο βιολογικά όσο και πολιτισμικά-διοικητικά ώστε να γίνουν από νομαδική φυλή μια κραταιά αυτοκρατορία. Οι Άραβες δεν ξεχνούν τις πολιτισμικές οφειλές τους έναντι του Βυζαντίου, που τους έδωσε και την λέξη «φαλασίφα» (φιλόσοφος). Μικροί λαοί που αλληλεπίδρασαν με το Βυζάντιο, όπως οι Αρμένιοι κι οι Γεωργιανοί, έχουν συνείδηση των δικών τους οφειλών: δεν είναι μόνον η χώρα των ακριτών και των αγίων το Βυζάντιο. «Περτσενία» (χώρα των Σοφών) το αποκαλούν οι γεωργιανοί…
Για μας τους Νεοέλληνες το Βυζάντιο δεν είναι απλώς ένας ισχυρός κρίκος της αδιάσπαστης ιστορικής συνέχειας του Γένους μας είναι ο άμεσος πρόγονος, η αληθινή μήτρα του πολιτισμού μας. Είναι ένα δυναμογόνο κοίτασμα της καθημερινότητας και του συλλογικού υποσυνειδήτου μας : είναι παρόν στις μυρωδιές της κουζίνας, στα τραγούδια μας, αλλά προπάντων στις ψαλμωδίες και τις ολονυκτίες της Εκκλησίας μας: Αυτός είναι ο κορυφαίος βυζαντινός θεσμός που άντεξε στις συνθήκες σκλαβιάς και εκβαρβάρωσης, έσωσε την παιδεία και την αυτοσυνειδησία του Ελληνισμού, του έδωσε την προοπτική της Ανάστασης και θέρμανε, και θερμαίνει, την ψυχή του στο φως της Ορθής Πίστης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Οι Βυζαντινοί είχαν συνείδηση ότι ήσαν «κληρονόμοι των δύο επιφανέστερων γενών της αρχαιότητας» αλλά απέφευγαν τον όρο «Έλλην» ως εθνωνυμικό (μεταξύ 3ου και 11ου αι. είχε λάβει αποκλειστικά σχεδόν θρησκευτική σημασία). Ο όρος «Ρωμαίοι» είχε σαφή πολιτική σκοπιμότητα: την διεκδίκηση της νομιμότητας της μόνης Οικουμενικής αυτοκρατορίας.
2. Π.χ. Μ. Βασιλείου «Προς τους παίδας, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων».
3. Αρμένιοι, Αιθίοπες, Υεμενίτες υιοθέτησαν τον χριστιανισμό, και μια μορφή του, επίσης, οι Γότθοι (αρειανιστές).
4. Λόγω της μαζικής Μετανάστευσης των «βαρβάρων» (Ούννων και Γερμανών) προς δυσμάς τον 4ο-5ο αι., και του δεύτερου κύματος μεταναστεύσεων, τον 9ο-10ο αι. (Ούγγροι, Βίκινγκς, Πετσενέγκοι).
5. Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο αναφέρονται: οπλουργοί (σπαθοποιοί, αρματοποιοί, σαλπιγγοποιοί, τοξοποιοί)· εικαστικοί τεχνίτες (αδριαντοποιοί, γλύπτες, ξυλόγλυπτες, ζωγράφοι, μουσωτές (ψηφιδωτά) κ.ά.) τεχνίτες πολυτίμων αντικειμένων (μαρμάριοι,λιθοξόοι,λιθοφίκτες (ακονιστές), ελεφαντουργοί, αργυροκόποι, χρυσοχόοι, χωνευτές (μολυβδουργοί) κ.ά.).
6. Ο Φιλοκάλης, π.χ. «ην εις των ευτελών χωρικών, ύστερον δε των περιδόξων και πλουσίων, ος το όλον εκ του κατ’ ολίγον εκράτησε χωρίον, και προάστειον ίδιον εποίησεν» (Νεαρά του Βασ. Β’, στα 996 μ.Χ.).
7. Βλ. Ν. Σβορώνου,«η Βυζαντινή Επαρχία» (Εταιρία Σπουδών Νεοελλην. Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας/Σχολή Μωράί’τη).
8. Ο βυζαντινός «σόλδιος» (solidus) ανάγεται στον Μ. Κωνσταντίνο και ήταν το «δολλάριο του Μεσαίωνα» ώσπου η κιβδηλεία του -που αρχίζει με το Νικηφόρο Φωκά (τεταρτηρόν) και γενικεύεται στον 11ο αι.- οδηγεί στην υποσκέλιση του από το βενετικό δουκάτο,το φλωρεντινό φιορίνι κ.ά.