Γιατί λέμε ψέματα την πρωταπριλιά;

 

Γιατί λέμε ψέματα την πρώτη μέρα του Απρίλη;

Από πού κατάγεται το έθιμο αυτό;

Ποιοι το είχαν πρώτοι;

Ποιοι το δανείστηκαν ίσως και πώς το μεταποίησαν;

Λέμε ψέματα για να γελάσουμε. Λέμε ψέματα γιατί επιβάλλεται. Λέμε ψέματα γιατί το έχουμε σε καλό να «γελούμε», δηλαδή να «ξεγελούμε» να κοροϊδεύουμε κάποιον. Γιατί άραγε; Λέγεται οτι αυτός που «ξεγελάει» «θα του πάνε καλά τα πράγματα», «θα έχει τύχη»..   Λέμε ψέματα για να «γελάσουμε» και να διώξουμε τον χειμώνα. Είναι γνωστή η παροιμία: «Ο Απρίλης κι αν χιονίσει καλοκαίρι θα μυρίσει». Ο Απρίλης ανοίγει ουσιαστικά την Άνοιξη. Ονομάστηκε έτσι από το Λατινικό aperio, που σημαίνει ανοίγω, που σημαίνει οτι ανοίγουν τα πάντα― τα δένδρα, τα λουλούδια, ο καιρός. Έχει όμως και ο Απρίλης τις αναποδιές του, όπως και «ο γδάρτης Μαρτης και παλουκοκάφτης». Λένε αλλού: «Το Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια και τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ μην κάψεις τα καρούλια» (τα καρούλια του αργαλειού, ήταν το τελευταίο ξύλινο πράγμα που θα σκεφτόταν να κάψουν). Όπως αναφέρει η Ε. Σκουτέρη –Διδασκάλου (στο κείμενο «Πώς σκόρπισαν τα ψέματα στον κόσμο όλο»), λέμε ψέματα, γιατί «πρωταπριλιά γεννήθηκε ο Ισκαριώτης και όσοι γεννιούνται εκείνη τη μέρα λέγεται οτι είναι ψεύτες και κλέφτες και ξου ξου να φύγει το κακό», για να είναι οι σοδειές καλές, («γιατί του Απρίλη τα νερά του φτωχού τα πλούτη» ή αλλού «του Απρίλη η βροχή, κάθε κόμπος και φλουρί» ), γιατί «το βρόχινο νερό της πρωταπριλιάς είναι θεραπευτικό», γιατί τελειώνουν οι προμήθειες, και φτάσαμε στο αμήν, γιατί «Απρίλης γρίλης τιναχτοκοφίνης» λένε. Τινάζουν τα κοφίνια όπου φυλάνε το στάρι και το κριθάρι της χρονιάς για να πάρουν και το τελευταίο σπυρί. Γιατί βγαίνουν τα κοπάδια στα βουνά και «ψηλά η Αφροδίτη, το καλύτερο άστρο αποσπερίτης και αυγερινός του ζευγά το άστρο που οδηγεί τα αστέρια στις καλύτερες ουράνιες βοσκές». Γιατί ο κούκος φωνάζει πως έφτασε η άνοιξη…

Γιατί είναι τα γενέθλια της Αφροδίτης . Ο Απρίλης είναι ο κατεξοχήν μήνας της άνοιξης και ήταν αφιερωμένος στην θεά Αφροδίτη τη θεά του έρωτα και της γονιμότητας. Οι γυναίκες της Ρώμης τιμούσαν την Αφροδίτη την 1η του μήνα αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο όλες. Όπως αναφέρει ο Ιωάννης ο Λυδός, οι «σεμνές γυναίκες», δηλαδή οι αρχόντισσες τιμούσαν την Αφροδίτη, όμως οι άλλες «οι γυναίκες του πλήθους» όπως τις λέει, για να τιμήσουν την Αφροδίτη πήγαιναν την πρωταπριλιά να λουστούν στα λουτρά των ανδρών, πράγμα φυσικά έξω από τα συνηθισμένα και στα μαλλιά τους φορούσαν στεφάνια από μυρσίνη. Αυτές «οι γυναίκες του πλήθους» ήταν όμως πιο κοντά στη φύση από τις «σεμνές γυναίκες» και επικαλούνταν την θεά Αφροδίτη να τις βοηθήσει να ζήσουν «βίον σώφρονα».
Για όλους αυτούς τους λόγους και για αρκετούς άλλους λέμε ψέματα θέλοντας να ξεγελάσουμε τους εαυτούς μας και τους άλλους πως αλλιώς έχουν τα πράγματα, μπας και φύγει το κακό μακριά.
Το έθιμο, όπως αναφέρει η Άλκη Κυριακίδου- Νέστορος, δεν φαίνεται να είναι «γνήσια ελληνικό» με αρχαιοελληνική δηλαδη καταγωγή και ρίζες. Ίσως προήλθε από την Γαλλία όπου μετά τον 13ο αιώνα και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η 1η Απριλίου ήταν η πρωτοχρονιά. Το 1564 μ. Χ. ο Κάρολος Θ΄ μετέθεσε την αρχή του έτους στην 1η Ιανουαρίου για να συμβαδίζει με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό δυσαρέστησε πολλούς απο τους οπαδούς της παραδοσιακής τάξης πραγμάτων. Αυτοί που αποδέχθηκαν την αλλαγή, πείραζαν αυτούς που δεν την αποδεχόταν με ένα τρόπο που θα μπορούσαμε να πούμε πολύ έξυπνο. Τους έστελναν λέει την 1η Απριλίου ψεύτικα δώρα για πρωτοχρονιάτικα και τα αληθινά τα έπαιρναν 1η Ιανουαρίου. Τους κορόιδευαν κιόλας λέγοντάς τους διάφορα ψέματα.
Μια άλλη ερμηνεία έχει σχέση με τους Κέλτες, που άρχιζαν το ψάρεμα την 1η Απριλίου. Όσο καλοί ψαράδες όμως και να ήταν, την εποχή αυτή του χρόνου τα ψάρια πιάνονται δύσκολα. Έτσι και αυτοί, όπως κάνουν οι ψαράδες όλων των εποχών, αφηγούνταν  ψεύτικες ιστορίες για ψάρια μεγάλα και πολλά που είχαν πιάσει. Αυτή η συνήθεια, έγινε με το πέρασμα του χρόνου έθιμο. Για αυτό και οι Γάλλοι το πρωταπριλιάτικο ψέμα το λένε «Poisson d΄avril» («Ψάρι του Απρίλη»). Ο Λουκάτος (Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία) αναφέρει ότι η πρωταπριλιά είναι μέρα – «διαβατήρια» (μέρα ξεκινήματος για κάτι) και για αυτό σχεδόν πολλοί λαοί την αντιμετωπίζουν αμυντικά, με ψέματα, μπας και ξεγελάσουν κάθε επίφοβο δαίμονα ή εχθρό.
Τα πρωταπριλιάτικα ψέματα είναι ένα είδος πάλης για την επικράτηση του καλού (νικητής είναι εκείνος που δεν ξεγελάστηκε, είναι ο έξυπνος).
Σύμφωνα με τις θεωρίες που ερμηνεύουν το έθιμο σαν κατάλοιπο από αρχαιότερες (ινδοευρωπαϊκές κυρίως ) παραδόσεις, μπορούμε να εντοπίσουμε σε αυτές την επιθυμία για γονιμότητα, κάθαρση, αποτροπή του κακού που τελικά ανάγονται σε μια πανάρχαια και για αυτό αναλλοίωτη σχέση του Ανθρώπου με τη Φύση.
Αν δύσκολα μπορεί να αναζητηθεί η ρίζα του πρωταπριλιάτικου ψέματος, αυτή που είναι βέβαιη είναι η εξάπλωσή του τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό χώρο με διάφορους τρόπους.
Η αλήθεια είναι πως μόλις τελειώνει η μέρα των ψεμάτων, δύσκολα μπορούμε να εντοπίσουμε το κοινωνικό του νόημα, ή την κοινωνική του λειτουργία. Αναρωτιέμαι μήπως το νόημά του έγκειται ακριβώς στη φευγαλέα απουσία συγκεκριμένου νοήματος. Είναι έτσι; Πάντως, σαν ψέματα είναι τα ψέματα. Σαν ψέματα ο χρόνος, οι μήνες και οι μέρες…
Καλή άνοιξη και καλό καλοκαίρι να έχουμε
Και του χρόνου!
Ε. Πάτκου