Και νάμαστε πάλι, στον πρώτο μήνα του έτους, στον Γενάρη… Ή αλλιώς, στον Ιανουάριο, που πήρε το όνομά του, από τον ρωμαϊκό θεό Ιανό.. Ο θεός της αρχής και του τέλους. Ο θεός – επόπτης της κάθε κρίσιμης καμπής: στο χρόνο, στη ζωή. Ο θεός με τα δυό πρόσωπα. Έτσι τον παρίσταναν οι Ρωμαίοι. Το άγαλμά του στις πύλες της Ρώμης, κοίταζε με το ένα πρόσωπο στην έξοδο, και το άλλο προς την είσοδο της πόλης. Κοίταζε δηλαδή και προς τα πίσω και προς τα εμπρός. Όχι όμως μόνο στο χώρο, αλλά και στο χρόνο. Αντίκρυζε ταυτόχρονα και το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Σε μερικές αναπαραστάσεις, στο χέρι του κρατούσε ένα κλειδί. Μ’ αυτό άνοιγε τις Πύλες της Ρώμης, αλλά και του καινούριου χρόνου. Άλλες φορές τον παρίσταναν να κρατάει στο δεξί του χέρι τον αριθμό 300 και στο αριστερό του τον αριθμό 65. Δηλαδή τις 365 μέρες του έτους.
Αρχικά, η Πρωτοχρονιά ήταν η πρώτη Μαρτίου. Μετατέθηκε στην πρώτη Ιανουαρίου από τον Νουμά τον Πομπίλιο, που οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση την ηλιακή τροχιά. Πραγματικά, τότε ο Ήλιος βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Είναι η στιγμή, που ο Ήλιος βρίσκεται σε τέτοια θέση, που οι ευεργετικές ακτίνες του, όλο και λιγότερες ώρες φωτίζουν τη Γη. Από τις 22 Σεπτεμβρίου, την φθινοπωρινή ισημερία, οι μέρες όλο και μικραίνουν. Και στα μέσα του Δεκέμβρη νομίζεις, οτι ο Ήλιος πάει να χαθεί ολότελα. Μέχρι το χειμερινό ηλιοστάσιο, στις 22 Δεκεμβρίου, που ο Ήλιος «ξαναγεννιέται». Μετά τις 22 Δεκεμβρίου, οι μέρες αρχίζουν και μεγαλώνουν και το σκοτάδι να υποχωρεί. (Γι αυτό και οι Πέρσες, που είχαν μελετήσει τα ουράνια φαινόμενα, τοποθέτησαν τη μεγάλη γιορτή του ηλιακού τους θεού, του Μίθρα στις 25 Δεκεμβρίου).
Έτσι, λοιπόν, η Πρωτοχρονιά τοποθετείται στην πρώτη Ιανουαρίου, τότε που είναι και η γέννηση του φωτός, η γέννηση του Ήλιου. Το φως κερδίζει τη μάχη. Φως σημαίνει ζωή, σημαίνει ελπίδα, είναι το στοιχείο του καλού στη ζωή μας. Η περίοδος, ωστόσο, της κρίσιμης καμπής στη ζωή του Ήλιου, δεν ορίζεται μόνο από την 1η Ιανουαρίου. Τρείς είναι στην ουσία, οι γιορτές που την ορίζουν, και φορτίζουν με νόημα, σημεία που έχουν ενδιαφέρον. Είναι τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια. Τα λαϊκά έθιμα που εντοπίζονται στην περίοδο του Δωδεκαήμενου (όπως ονομάζεται το διάστημα απο τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια), εκφράζουν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, την έννοια του τέλους και της αρχής. Διερμηνεύουν την αγωνία, που κατέχει τον άνθρωπο μπροστά στο τέλος μιας περιόδου της ζωής του, της χρονιάς που πέρασε, και της χρονιάς που έρχεται.
Τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς χωρίζονται σε κείνα που συνδέονται με το τέλος και σε κείνα που συνδέονται με την αρχή. Το τέλος δηλώνεται με την κατάλυση της καθιερωμένης τάξης. Όλα γυρίζουν τα πάνω κάτω. Μεταμφιέζονται, και οι άνδρες γίνονται γυναίκες και οι γυναίκες άνδρες, ο λαός εμπαίζει τους άρχοντες, διακωμωδούνται τα πάντα. Γλέντια, αθυροστομίες, τα πάντα καταρρέουν. Αυτό άλλωστε σημαίνει το τέλος. (Μήπως το καρναβάλι που γίνεται στο χωριό μου, την Εράτυρα, αλλά και γενικά σε διάφορα μέρη της Ελλάδας -Δυτική Μακεδονία πχ- έχει τέτοιες απαρχές;)
Η αρχή, αντίθετα, δηλώνεται με την αποκατάσταση της τάξης και των καθιερωμένων σχέσεων. Έτσι, για να τονισθεί η επαναφορά, δώρα ανταλλάσσονται, και ευχές. Και όπως λέγεται, «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του», οι ευχές και τα δώρα είναι καθορισμένα ανάλογα με την περίπτωση. Έτσι ξαναορίζονται οι σχέσεις. Άντρες προς γυναίκες, παιδιά προς γονείς, βαφτιστικοί προς νονούς συμπέθεροι προς συμπέθερους, κουμπάροι προς κουμπάρους κλπ.
Και για να πάμε και εμείς στο δικό μας πάγκο,
Καλή Χρονιά σε όλες και όλους,
και στο σχολείο μας επίσης,
Ε. Πάτκου
Κάλαντα (Λύτρας)
βιβλ. “Τα Λαογραφικά” Άλκης Κυριακίδου- Νέστορος
