“Γίνε αυτό που αγαπούσες περισσότερο στους ανθρώπους που έφυγαν από τη ζωή”
Όλοι μας ανεξαιρέτως κάποια στιγμή έχουμε έρθει αντιμέτωποι με την απώλεια. Άλλωστε το να χάσουμε κάτι που αγαπάμε αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε κάθε βήμα σε αυτό το ταξίδι που ονομάζεται ζωή, βιώνουμε την απώλεια: τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, την απώλεια μιας σχέσης, τον αποχωρισμό από τον αγαπημένο μας τόπο, την στέρηση των ονείρων μας κ.α.
Η απώλεια είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής, και έχει πολλές μορφές. Για παράδειγμα, μια ασθένεια συμβολίζει την απώλεια (της υγείας όπως το άτομο κατείχε έως εκείνη τη στιγμή). Άλλες μορφές απώλειας μπορούν να συμπεριλαμβάνουν ένα ατύχημα, που μπορεί να προκαλέσει ένα μόνιμο τραύμα, έναν ακρωτηριασμό, ή ακόμα και ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, που αφήνει μόνιμες βλάβες. Φυσικά η επιτομή της απώλειας είναι ο θάνατος.
Είτε πρόκειται για φυσικά αιτία, είτε για κάποια ασθένεια, ο θάνατος αποτελεί αδιαμφισβήτητα αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η ζωή κάποια στιγμή, με τρόπο αποφασιστικό, θα απαιτήσει από εμάς να έρθουμε αντιμέτωποι με την απώλεια μιας πολύτιμης και σημαντικής για εμάς ανθρώπινης σχέσης είτε λόγω απόστασης είτε λόγω θανάτου, και αυτή η απώλεια με τη σειρά της πυροδοτεί έναν ιδιαίτερο και μοναδικό πόνο για κάθε έναν άνθρωπο ξεχωριστά. Δεν υπάρχουν λιγότερο ή περισσότερο σημαντικές απώλειες. Παρόλα αυτά, λόγω των συνθηκών μέσα στις οποίες συμβαίνει, μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες στην διαχείριση των συναισθημάτων που εγείρει. Για κάθε έναν άνθρωπο η ίδια απώλεια μπορεί να γίνεται αντιληπτή με τελείως διαφορετικό τρόπο και αυτό είναι και το μαγικό στοιχείο που μας κάνει ιδιαίτερους και ξεχωριστούς.
Το πένθος αποτελεί ένα γεγονός που δεν μας δίνει τα περιθώρια επιλογής. Δεν μπορούμε να επιλέξουμε να μην σοκαριστούμε, να μην βιώσουμε θυμό ή οργή, να μην στενοχωρηθούμε, να μην κλάψουμε. Η αντίδρασή μας στην απώλεια μπορεί να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική μας υγεία. Μπορεί όμως να μας προκαλέσει σημαντικού βαθμού εξουθένωση, η οποία σίγουρα έχει τη δύναμη να καταβάλλει τον ανθρώπινο οργανισμό σε πολλαπλά επίπεδα. Τόσο η νοητική κατάσταση όσο και η βιολογικός ομοιοστατικός μηχανισμός φαίνεται να επηρεάζονται σημαντικά.
Συνήθεις Αντιδράσεις
Οι αντιδράσεις παρουσιάζονται συνήθως «σε κύματα» και η διάρκεια τους ποικίλει. Η πρόοδος δεν είναι πάντοτε σταθερή και το μοτίβο που ακολουθείται συνήθως είναι «δύο βήματα εμπρός, ένα πίσω». Η προσπάθεια για αναδιοργάνωση μπορεί να διακοπεί ανά διαστήματα γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στην ανάμνηση από το παρελθόν και στην επανεπένδυση για το μέλλον προκειμένου να συνεχίσει το άτομο το υπόλοιπο της ζωής του.
Η απώλεια είναι ιδιαίτερα τραυματική σε περιπτώσεις:
1. Άκαιρου πένθους
2. Υπερφόρτωσης πένθους
3. Ξαφνικού θανάτου
Η διεργασία του θρήνου είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς βιώνοντάς την και επιτρέποντάς της να συμβεί, επιτυγχάνεται η βαθύτερη επεξεργασία της απώλειας. Επιπλέον, βρίθει εναλλακτικών κατευθύνσεων όπου διευκολύνεται η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της εκάστοτε απώλειας. Μέσα από την εις βάθος επεξεργασία δίνεται η δυνατότητα εκμάθησης του κόσμου από την αρχή, ενός νέου, διαφορετικού κόσμου που έχει μεταβληθεί εξαιτίας της απώλειας.
Κατά τη διάρκεια διεργασίας του θρήνου επιχειρείται η κατανόηση των συναισθημάτων, η απόδοση νοήματος στην απώλεια, η επανεπένδυση στη ζωή, εντάσσοντας μέσα σε αυτήν την απώλεια, χωρίς ωστόσο αυτή να επιβαρύνει σημαντικά την διεκπεραίωση των καθημερινών δραστηριοτήτων, και η αναζήτηση τρόπων διατήρησης της ανάμνησης αυτού που έχει πεθάνει. Απαιτείται χρόνος μέχρι ο έντονος ψυχικά πόνος να μετατραπεί σε μια αίσθηση μελαγχολίας και σταδιακής συμφιλίωσης με την ιδέα της απώλειας. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να μην βιαστείς καθώς δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη συνταγή ή κάποιος καθορισμένος χρόνος για το πένθος. Κάποιος άλλος μπορεί να χρειαστεί ελάχιστο χρόνο ενώ εσύ περισσότερο ή το αντίστροφο.
Ο κάθε άνθρωπος επεξεργάζεται τις εμπειρίες του με διαφορετικό τρόπο.
Αξίζει να επισημάνουμε πως είναι καλό να μην «παθολογικοποιούμε» τον θρήνο, ωστόσο εξίσου σημαντικό να επισημανθεί είναι ότι η κατανόηση σχετικά με την αναδιοργάνωση της ζωής (σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο) δεν συμβαίνει πάντοτε.
Η απόφαση για αναζήτηση υποστήριξης και βοήθειας αποτελεί προσωπική υπόθεση, ωστόσο σε περιπτώσεις που παρατηρήσεις ότι βιώνεις για παρατεταμένο χρονικό διάστημα κάποια από τα παρακάτω σημάδια, καλό θα ήταν να σκεφτείς το ενδεχόμενο να απευθυνθείς σε κάποιον ειδικό που εξειδικεύεται στην επεξεργασία απώλειας.
Ανησυχητικά Σημάδια
Μια κοινωνία που αποφεύγει το θάνατο
Ο τρόπος που προσεγγίζεται ο θάνατος διαφέρει ανάλογα με την κουλτούρα και την καταγωγή του ατόμου, και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται.
Σε κάποιες κοινωνίες, κυρίως κολεκτιβιστικές, η έννοια του θανάτου εκφράζεται και είναι συνυφασμένη με τη φιλοσοφία της καθημερινότητας του ανθρώπου. Φυλές όπως είναι για παράδειγμα οι Μαορί, πιστεύουν πως ακόμα και μετά το θάνατο, το πνεύμα των συγγενών παραμένει στην οικογένεια και μετέχει στις αποφάσεις.
Σε κάποιες αφρικανικές φυλές η έννοια του θανάτου ενσωματώνεται με την εκπαίδευση, και ήδη από πολύ μικρή ηλικία, το παιδί έχει εξοικειωθεί με την έννοια. Στην Ιαπωνία, διδάσκεται η φιλοσοφία της προσωρινότητας της ύπαρξης, ακόμα και μέσα από την τελετή του τσαγιού (καταστρέφεται η κούπα μετά από κάθε χρήση).
Δυστυχώς φαίνεται πως στο δυτικό κόσμο, υπάρχει μια τάση για αποφυγή της σκέψης όσον αφορά την απώλεια, η οποία οδηγεί σε τραύμα για το παιδί, εάν δεν αντιμετωπιστεί σωστά.
Πένθος και Παιδί
«Οποιοσδήποτε είναι αρκετά μεγάλος για να αγαπήσει, είναι αρκετά μεγάλος και για να πενθήσει» Alan Wolfet
Ο θάνατος ενός γονιού, αδελφού, παππού, γιαγιάς ή κάποιου άλλου αγαπημένου προσώπου, είναι ένα οδυνηρό γεγονός στη ζωή των παιδιών και των εφήβων. Όσοι βρισκόμαστε κοντά τους, συχνά ερχόμαστε σε δύσκολη θέση καθώς αναζητούμε τον καλύτερο τρόπο να τα βοηθήσουμε. Αναρωτιόμαστε τι καταλαβαίνει ένα παιδί για το θάνατο, πώς αισθάνεται όταν χάνει κάποιον που αγαπά, ποιες επιπτώσεις θα έχει η
σημαντική αυτή απώλεια στην εξέλιξή του και ακόμα τι να πούμε και πώς να το στηρίξουμε.\
Ο χαρταετός,
μια ταινία μικρού μήκους για την απώλεια
Με το παρακάτω έντυπο από την Μέριμνα ελπίζουμε να βοηθήσουμε όσους θέλουν να στηρίξουν ένα παιδί που θρηνεί ώστε να ακούσουν τις ανησυχίες του και να κατανοήσουν καλύτερα τις αντιδράσεις και τις ανάγκες του στη δύσκολη αυτή περίοδο που διανύει.
Ποια είναι τα 5 στάδια της θλίψης
To 1969, η Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος υπέδειξε το μοντέλο των πέντε σταδίων του πένθους και της θλίψης ώστε να περιγράψει τη διαδικασία που βιώνει το άτομο ώστε να αποδεχθεί την ανίατη ασθένεια ή το θάνατο. Το μοντέλο αυτό έχει καθιερωθεί έκτοτε στο χώρο της Ψυχολογίας.
Καθένα από τα πέντε στάδια εκδηλώνεται διαφορετικά στο κάθε άτομο ως προς τη χρονική διάρκεια και την ένταση. Δεν είναι απαραίτητο τα πέντε στάδια να εκδηλωθούν με συγκεκριμένη σειρά μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία.
1. Άρνηση
Η πρώτη αντίδραση είναι η άρνηση της πραγματικότητας. Πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση ώστε να εκλογικεύσουμε τα έντονα συναισθήματα. Η άρνηση χαρακτηρίζεται ως «μηχανισμός άμυνας» απέναντι στο σοκ.
2. Θυμός
Καθώς η άρνηση και η απομόνωση αρχίζουν να υποχωρούν, ο πόνος έρχεται και πάλι στην επιφάνεια. Ο θυμός μπορεί να κατευθύνεται προς άψυχα αντικείμενα, αγνώστους, φίλους ή μέλη της οικογένειας. Συνήθως παρατηρείται ένας φαύλος κύκλος θυμού και ενοχής, με συνεχή εναλλαγή των συναισθημάτων.
3. Διαπραγμάτευση
Μια φυσιολογική αντίδραση στο αίσθημα της απελπισίας και της αδυναμίας είναι η ανάγκη για ανάκτηση του ελέγχου. Πρόκειται για μια προσπάθεια «διπλωματικής αντιμετώπισης» με στόχο να αναβληθεί το αναπόφευκτο. Η διαπραγμάτευση μάς προστατεύει από την επίπονη πραγματικότητα.
4. Κατάθλιψη
Τα συναισθήματα που κυριαρχούν είναι η λύπη και οι τύψεις. Το άτομο χάνει την ελπίδα του και την επιθυμία να προσπαθήσει για κάτι καλύτερο.
5. Αποδοχή
Πρόκειται για το δυσκολότερο από τα πέντε στάδια. Χαρακτηρίζεται από την απομόνωση και την ηρεμία.
Ο θάνατος αγαπημένου μας προσώπου είναι αναπόφευκτα μια οδυνηρή εμπειρία. Στις συνθήκες της πανδημίας γνώριμες παραδόσεις και τελετές για τη διευκόλυνση της επεξεργασίας του πένθους ίσως να μην είναι απόλυτα εφικτές. Το παρακάτω βίντεο αναφέρεται στο πως στηρίζουμε τα παιδιά όταν χάνουν αγαπημένο τους πρόσωπο την περίοδο της πανδημίας.
- Καταλαβαίνει ένα παιδί για το θάνατο;
-
Πώς θρηνούν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου τα παιδιά;
-
Πώς εκδηλώνουν το πένθος της απώλειας τα παιδιά;
- Πώς ενημερώνουμε το παιδί για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου;
- Ποιες επιπτώσεις θα έχει η απώλεια στην εξέλιξη και τη συναισθηματική του ανάπτυξη;
- Να ανακοινώσουμε τον θάνατο στο παιδί ή όχι;
- Είναι σωστό ή όχι το παιδί να παρευρεθεί στην κηδεία;
- Πώς ενθαρρύνουμε τη συναισθηματική έκφραση των παιδιών που διαχειρίζονται μία απώλεια;
- Πώς να το στηρίξουμε και τι να πούμε;
Θρηνούν τα παιδιά, κι αν ναι με ποιον τρόπο;
Όλα τα παιδιά, κάθε ηλικίας, θρηνούν. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνουν τον θρήνο τους για την απώλεια του αγαπημένου προσώπου διαφέρει από αυτόν των ενηλίκων, και ίσως για αυτόν τον λόγο να μην γίνεται εύκολα αντιληπτός , είτε γιατί οι γονείς δυσκολεύονται να τον αντιληφθούν, είτε γιατί τα παιδιά καταπιέζουν τα συναισθήματά τους. Η ζωή των παιδιών μπορεί να επηρεαστεί σημαντικά και σε πολλαπλά επίπεδα από την απώλεια. Τα παιδιά έχουν έναν μοναδικό, δικό τους τρόπο διεργασίας του θρήνου και μοιράζονται τα ίδια προβλήματα και τις ίδιες ανάγκες, όπως οι ενήλικες.
Πρόκειται για μια μακροχρόνια διεργασία χωρίς προκαθορισμένο χρονικά τέλος. Αλλαγές που συμβαίνουν τόσο στο ίδιο το παιδί όσο και στο περιβάλλον μπορεί να φέρουν στο προσκήνιο τον θρήνο και έντονα συναισθήματα.
Τα παιδιά θρηνούν ανά διαστήματα, καθώς δεν μπορούν να αντέξουν για μεγάλο διάστημα τα έντονα συναισθήματα. Γι’ αυτό η διεργασία του θρήνου μπορεί να επιτυγχάνεται με δόσεις.
Ο θρήνος στα παιδιά μπορεί να εκφράζεται πιο συχνά με τη μορφή έργων και πιο σπάνια με τη μορφή λέξεων. Τα παιδιά συνήθως εξωτερικεύουν τον θρήνο τους μέσα από το παιχνίδι τους, τις ζωγραφιές τους και τις καθημερινές τους συμπεριφορές (ύπνος, φαγητό, σχολική επίδοση).
Τα παιδιά αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες στην αναζήτηση υποστήριξης. Συνήθως αποφεύγουν να αναζητήσουν υποστήριξη από συνομήλικους τους, εξαιτίας της πεποίθησης και του φόβου ότι θα στιγματιστούν και θα απομονωθούν επειδή διαφέρουν. Ακόμη, δυσκολεύονται να αναζητήσουν στήριξη από το οικογενειακό τους περιβάλλον, επειδή θεωρούν πως είναι πολύ απασχολημένο με τα δικά του προβλήματα.
Ένα από τα πρώτα πράγματα για τα οποία θα χρειαστεί να μεριμνήσει ο γονέας που μένει πίσω είναι η ενημέρωση για τον θάνατο. Τα παιδιά πρέπει να ενημερώνονται με σαφήνεια και ειλικρίνεια για τον θάνατο ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκονται.
Τι ξέρουν ή καταλαβαίνουν τα παιδιά για τον θάνατο;
Υπάρχει μια καλά στερεωμένη αντίληψη πως τα παιδιά δεν μπορούν να κατανοήσουν την έννοια του θανάτου, επομένως δεν μπορούν να επεξεργαστούν και την απώλεια. Η πραγματικότητα, ωστόσο, απέχει σημαντικά από αυτήν την αντίληψη. Τόσο η απώλεια, όσο και το πένθος μπορούν να βιωθούν από όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως ηλικίας και είναι περισσότερο εξοικειωμένα από όσο πιστεύουμε. Συνήθως, ο θάνατος της γιαγιάς, του παππού ή κάποιου αγαπημένου celebrity παρατηρείται ότι αποτελεί για το παιδί, την πρώτη επαφή με τον θάνατο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα παιδιά θρηνούν µε διαφορετικό τρόπο από εμάς τους μεγάλους. Αυτός είναι ο λόγος που μπορεί να μην αντιληφθούμε το πένθος τους.
Η απώλεια ενός αγαπημένου άλλου συγγενικού, φιλικού ή οικείου προσώπου αποτελεί μεν ένα οδυνηρό γεγονός στη ζωή παιδιών και των εφήβων, όμως ο θάνατος υπάρχει και στην καθημερινότητά τους, στο παιχνίδι, στα παραμύθια, στις ιστορίες τους. Τα κινούμενα σχέδια, οι παιδικές ταινίες, τα παιχνίδια, τα video games, η τηλεόραση αλλά και η καθημερινή ζωή έχει αναφορές στην απώλεια και τον θάνατο. Στις ημέρες μας ειδικά, το συχνό μέτρημα των πολλαπλών θανάτων από covid-19 βομβαρδίζει το μέσο σπίτι.
Το πένθος στα παιδιά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Αλλιώς θα διαχειριστεί την απώλεια ένα παιδί στα πρώτα χρόνια της παιδικής ηλικίας και αλλιώς ένας έφηβος. Είναι, λοιπόν, πολύ βοηθητικό να εξετάσουμε βασικές αντιδράσεις των παιδιών σε μία απώλεια που διαφοροποιούνται από αυτές των ενηλίκων.
Τα βρέφη θα αντιληφθούν την απουσία του άλλου γονέα, γιατί δεν θα βλέπουν πλέον το πρόσωπό του. Επίσης θα αντιληφθούν την έντονη αλλαγή στη συναισθηματική ατμόσφαιρα του σπιτιού, τη φόρτιση και τη θλίψη σας. Ίσως αντιδράσουν με αλλαγές συμπεριφοράς. Θα πρέπει να τα φροντίζετε ακόμα πιο τρυφερά και κάποια στιγμή, όταν μεγαλώσουν λίγους μήνες ακόμα, θα πρέπει ασφαλώς να μιλήσετε για το θάνατο του άλλου γονέα με απλά λόγια.
Τα νήπια ηλικίας 1-3 ετών δεν θα αντιληφθούν την έννοια του θανάτου, αλλά θα πρέπει να αναφερθείτε στο γεγονός με κάποιο τρόπο που να το καθιστά κατανοητό. Μπορείτε να πείτε πως το άτομο που πέθανε δεν πονάει, δεν μπορεί να μιλήσει, να τρέξει, να παίξει. Εξηγήστε ότι ο θάνατος «είναι για πάντα», επειδή τα μικρά παιδιά δεν αντιλαμβάνονται τη μονιμότητα και μπορεί να κοιτούν συνεχώς την πόρτα περιμένοντας να ξαναδούν το αγαπημένο πρόσωπο. Λέξεις (π.χ έφυγε, κοιμήθηκε κτλ.) θα πρέπει να αποφεύγονται, γιατί υπάρχει κίνδυνος να μπερδέψουν το παιδί και να το οδηγήσουν σε λάθος συμπεράσματα.
Κάτω από τα 5-6 έτη, τα παιδιά μπορούν να αντιληφθούν την απουσία ενός σηµαντικού και οικείου προσώπου από τη ζωή τους. Ωστόσο, δυσκολεύονται με την κατανόηση της οριστικότητας της απώλειας μιας ζωής. Γι΄αυτό, για παράδειγμα, δεν είναι απίθανο το παιδί να ρωτήσει πότε θα γυρίσει η γιαγιά ή τι νιώθει ή τι βλέπει, ακόμα κι αν του έχει εξηγηθεί ξεκάθαρα η απώλεια της.
Στα λίγο μεγαλύτερα παιδιά προσχολικής ηλικίας μιλήστε για τα αίτια του θανάτου, γιατί σε αυτές τις ηλικίες τα παιδιά ενδοβάλλουν, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται αισθήματα ενοχής και φαντασιώσεις. Μπορεί να νομίζουν ότι εκείνα είναι υπεύθυνα που το αγαπημένο πρόσωπο πέθανε.
Άνω τα 6-7 έτη, τα παιδιά είναι σε θέση να καταλάβουν ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Ωστόσο, μπορεί να πιστεύουν ότι αυτός συμβαίνει μόνο στους άλλους.
Στην εφηβεία, τα παιδιά μπορούν να συλλάβουν ότι όλοι οι άνθρωποι, είναι θνητοί, ακόμη και οι ίδιοι. Επιπλέον, μπορούν να προβληματίζονται γύρω από τον θάνατο και να τον νοηματοδοτούν. Επίσης, είναι σε θέση να δώσουν µεταφυσικές και συµβολικές ερµηνείες στον θάνατο.
Τι ανάγκες έχει ένα παιδί που θρηνεί;
Το παιδί χρειάζεται να:
- Συνειδητοποιήσει το τι συνέβη και να κατανοήσει τι ακριβώς έχει συμβεί στο αγαπημένο του πρόσωπο
- Εξωτερικεύσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του σχετικά με την απώλεια
- Γίνει αποδέκτης υποστήριξης από σημαντικούς άλλους
- Βρει τους πιο κατάλληλους, για το ίδιο, τρόπους διατήρησης της μνήμης του αγαπημένου προσώπου
- Επανεπενδύσει και να συνεχίσει τη ζωή του, εντάσσοντας την απώλεια μέσα σε αυτήν
Πώς χειριζόμαστε την απώλεια και το πένθος στα παιδιά;
Πολλές φορές στην προσπάθειά μας ως γονείς να προστατέψουμε τα παιδιά μας, αποφεύγουμε να αναφερθούμε στον θάνατο. Ο παιδικός θρήνος συνήθως δεν αναγνωρίζεται. Από τη μία μεριά, οι γονείς/ενήλικες προσπαθούν να προστατέψουν τα παιδιά από την σκληρή πραγματικότητα του θανάτου και της απώλειας, αποκρύπτοντας το γεγονός, περιορίζοντας τις συζητήσεις γύρω από αυτό το θέμα ή παραβλέποντας «την ανάγκη των παιδιών να μιλήσουν, να ρωτήσουν και να κατανοήσουν την απώλεια». Από την άλλη μεριά, τα παιδιά, είναι πολύ ευαίσθητα στις συναισθηματικές μεταβολές του περιβάλλοντός τους και προσπαθούν να καταπιέσουν τα συναισθήματά τους προκειμένου να «προστατέψουν» τους γονείς/αγαπημένους ενήλικες. Συνεπώς, η ψευδής εικόνα που παρουσιάζεται είναι ότι «τα παιδιά δεν βιώνουν την απώλεια και δεν πενθούν».
Σε αυτή την περίπτωση, υπάρχει κίνδυνος σοβαρότατων ψυχικών τραυμάτων, αν αναλογιστεί κανείς τη μιζέρια, τη μοναξιά και την κατάθλιψη που μπορεί να νιώσει το παιδί, αν δεν ξέρει τι συμβαίνει στο εξαφανισμένο αγαπημένο του πρόσωπο.
Με ποιους τρόπους εκδηλώνει ένα παιδί τον θρήνο του;
Το κάθε παιδί βιώνει με το δικό του ξεχωριστό τρόπο το πένθος του, το οποίο χρήζει λεπτής διαχείρισης από τους ενήλικες, καθότι η παιδική ηλικία διακρίνεται για την ιδιαιτερότητα και την ευαισθησία της.
Αρχικά, τα παιδιά τείνουν να μην εκφράζουν τα συναισθήματά τους τόσο ανοιχτά όσο οι ενήλικες και να χρησιμοποιούν έμμεσους τρόπους έκφρασης. Επιπλέον, συχνά βλέπουμε τα παιδιά να απορροφώνται από τις καθημερινές δραστηριότητές τους. Έτσι, ενώ φαινομενικά δείχνουν να μην τους έχει επηρεάσει η απώλεια, εν τούτοις ενδέχεται να νιώθουν έντονα συναισθήματα θυμού, φόβου εγκατάλειψης ή/και θανάτου. Ως εκ τούτου, το πένθος στα παιδιά μπορεί να φαίνεται σύντομο, ωστόσο συχνά διαρκεί πολύ περισσότερο και χρειάζεται συνεχή υποστήριξη και επίβλεψη. Η μη-λεκτική έκφραση του πένθους συνδέεται με την σωματοποίηση των συναισθημάτων. Έτσι, παρατηρούνται διάφορες διαταραχές
- Ξεσπάσματα θυμού/κλάμα
- Φόβος (ξαφνικοί φόβοι)
- Θλίψη
- Αλλαγές στη συμπεριφορά (εσωστρέφεια, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, χαμηλή επίδοση στο σχολείο)
- Αλλαγές στον ύπνο και την διατροφή
- Ενοχές
- Παλινδρόμηση σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης (πιπίλα, ενούρηση)
- Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλος, πόνος στην κοιλιά)
- Συνεχής αναζήτηση προσώπου που πέθανε
- Ανακούφιση (μετά από μια περίοδο έντονου άγχους λόγω του επικείμενου θανάτου)
Μεγαλώνοντας και αναπτυσσόμενα, τα παιδιά επαναπροσεγγίζουν το πένθος σε σημαντικές στιγμές του κύκλου ζωής (έναρξη σχολείου, αποφοίτηση, ενηλικίωση, γάμος, γέννηση παιδιού, κλπ). Τέλος, οι αντιδράσεις των παιδιών κατά τη διάρκεια του πένθους ενδέχεται να κυμαίνονται από συμπεριφορές ακραίας επιθετικότητας μέχρι παθητική συμπεριφορά και απόσυρση.
Στην περίπτωση που τα συμπτώματα σωματοποίησης ή οι ακραίες εκρήξεις θυμού διαρκούν για μεγάλα διαστήματα, είναι σημαντικό η οικογένεια να αναζητήσει επαγγελματική υποστήριξη από επαγγελματίες ψυχικής υγείας.
Τα παιδιά βιώνουν την απώλεια και πενθούν με το δικό τους τρόπο
Πώς μπορώ να στηρίξω ένα παιδί που θρηνεί;
- Ενημέρωσέ το έγκαιρα, χρησιμοποιώντας απλό και κατανοητό λεξιλόγιο
- Βοήθησέ το να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του
- Βρείτε μαζί τρόπους για να διατηρήσετε την μνήμη του αγαπημένου προσώπου
- Προσπάθησε να διατηρήσεις τις καθημερινές συνήθειες, ώστε να εξασφαλιστεί η σταθερότητα
- Προσέφερε υποστήριξη σε σταθερή βάση
Πώς θα ενημερώσω ένα παιδί για το θάνατο του αγαπημένου του προσώπου;
- Απόφυγε να κρατήσεις κρυφή την είδηση του θανάτου
- Ενημέρωσε έγκαιρα
- Χρησιμοποίησε απλό και κατανοητό λεξιλόγιο
- Απόφυγε την χρήση λέξεων που μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση όπως «έφυγε», «χάθηκε», «τον πήρε ο Θεούλης», «πήγε ένα ταξίδι», «πήγε στον ουρανό», «έγινε αστέρι»
- Ανάφερε τα πράγματα έτσι όπως έχουν γίνει και μην διαστρεβλώσεις την πραγματικότητα
- Άκουσε τι έχει να σε ρωτήσει το παιδί και απάντησε στις ερωτήσεις του με ειλικρίνεια
- Επισήμανε ότι το ίδιο το παιδί με τα λόγια και τις πράξεις του, δεν έχει σε καμία περίπτωση προκαλέσει το θάνατο του αγαπημένου προσώπου
- Μην βομβαρδίσεις το παιδί με πολλές πληροφορίες, τις οποίες δεν σου έχει ζητήσει
- Επανάλαβε τις πληροφορίες και σιγουρέψου ότι έχει κατανοήσει το τι συνέβη
- Ενημέρωσε το παιδί για το τι θα γίνει στο μέλλον, τι θα μείνει σταθερό, τι θα αλλάξει, ποιος θα το φροντίζει από εδώ και πέρα
- Αν σε ρωτήσει κάτι που δεν το γνωρίζεις, απλώς απάντησε «δεν ξέρω» με ειλικρίνεια
Αν πρόκειται για μία θανατηφόρα ασθένεια και όχι έναν βίαιο, ξαφνικό θάνατο προσφέρεται η δυνατότητα ομαλότερης προετοιμασίας. Σε μία τέτοια κατάσταση, είναι σημαντικό να ενημερωθεί το παιδί για την ασθένεια του προσώπου, δεχόμενο τις ανάλογες με την ηλικία του εξηγήσεις για τον επικείμενο θάνατο. Η ενημέρωση τόσο για έναν επικείμενο όσο βέβαια και για έναν συντελεσμένο θάνατο είναι απαραίτητο να γίνει από πολύ κοντινά πρόσωπα του παιδιού και όχι από τρίτους. Διαφορετικά, κλονίζεται η εμπιστοσύνη και η ασφάλεια που αισθάνεται το παιδί μέσα στις πιο σημαντικές σχέσεις του, όπως αυτή με το γονέα, και μάλιστα σε μία κρίσιμη συναισθηματικά περίοδο. Ειδικότερα, στην περίπτωση της ασθένειας, είναι ακόμη καλύτερη η ενημέρωση από τον ίδιο τον ετοιμοθάνατο, εάν βρίσκεται σε ανάλογη θέση, ο οποίος θα πρέπει να εξηγήσει και να πείσει το παιδί πως γίνεται κάθε δυνατή προσπάθεια για να κρατηθεί στη ζωή και ότι θα παραμείνει όσο είναι δυνατό.
Οι εξηγήσεις που θα δοθούν θα πρέπει να είναι απλές, σύντομες και κατανοητές. Συγκεκριμένα, όσο μικρότερο είναι το παιδί τόσο απλούστερες, ενώ όσο πλησιάζει η ώρα του θανάτου, τόσο πιο συχνές. Εάν μέσα από αυτή τη διαδικασία, το παιδί καταφέρει να εκφραστεί και να μιλήσει σχετικά με τον επερχόμενο χωρισμό, τότε κατακτά την ικανότητα να διαχειριστεί καλύτερα τις αντιδράσεις του όταν ο χωρισμός συντελεστεί. Στην περίπτωση των ξαφνικών, βίαιων θανάτων, όπου λείπει αυτός ο χρόνος προπαρασκευής, οι αντιδράσεις μπορεί να είναι πολύ εντονότερες.
Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να προετοιμαστούν κατάλληλα στο ενδεχόμενο μιας απώλειας.
Ø Μιλήστε τους ανοιχτά για το θέμα του θανάτου χρησιμοποιώντας ιστορίες και παραμύθια
Ø Απαντήστε τυχόν απορίες που αφορούν την απώλεια
Ø Μιλήστε τους για προγόνους που έχουν ήδη πεθάνει, αναφερθείτε στον κύκλο ζωής
Αν επίκειται ο θάνατος κάποιου οικείου στο παιδί προσώπου:
Ø Ενημερώστε το παιδί για την κρισιμότητα της κατάστασής του, με λέξεις που μπορεί να καταλάβει, χωρίς όμως να χρησιμοποιείτε λέξεις τις οποίες θα παρερμηνεύσει.
Ø Αποφύγετε να χρησιμοποιήσετε λέξεις όπως πχ «γρίπη» θέλοντας να κρύψετε την πραγματικότητα. Η συγκεκριμένη λέξη μπορεί να ανησυχήσει υπερβολικά το παιδί, όταν κάποια στιγμή κάποιο οικείο του άτομο γριπωθεί.
Ø Αν το παιδί ζητήσει ή βλέπετε ότι δεν ενοχλείται, αφήστε το να επισκεφτεί το άτομο το οποίο πεθαίνει.
Ø Αν είναι εφικτό, αφήστε το παιδί να εμπλακεί με κάποιο τρόπο στην φροντίδα του/της ασθενούς.
Ø Βοηθήστε το παιδί να εκφράσει συναισθήματα προς το πρόσωπο που πεθαίνει. (π.χ μια ζωγραφιά ή ένα γράμμα)
Αφού, λοιπόν, ενημερώσουμε τα παιδιά για την απώλεια, χρειάζεται να τα βοηθήσουμε να εκφραστούν και να τα ενθαρρύνουμε να μιλήσουν για αυτό. Η πρώιμη διακοπή της διαδικασίας αυτής εμποδίζει τα παιδιά από το να φτάσουν στο στάδιο της αποδοχής και έτσι να ολοκληρώσουν τη διαδικασία του πένθους. Φροντίζουμε να ακούμε με προσοχή τα παιδιά και να απαντούμε με ειλικρίνεια στις ερωτήσεις τους.
Ø Μετά τον θάνατο:
Ø Ανακοινώστε ψύχραιμα και με ειλικρίνεια το θάνατο στο παιδί. Αποφύγετε να χρησιμοποιείται λέξεις όπως “έφυγε” ή “κοιμήθηκε”, γιατί μπορεί από την μια να δημιουργήσουν μια αναληθή προσμονή για επιστροφή του αποθανόντα ή να γίνει σύνδεση από το παιδί του θανάτου με τον ύπνο.
Ø Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί στο παιδί ότι δεν ευθύνεται για τον θάνατο και να του δοθεί ο απαραίτητος χρόνος να εκφραστεί και να πει τις απορίες του.
Ø Αναφερθείτε στα όσα θα ακολουθήσουν, κυρίως την κηδεία. Περιγράψετε στο παιδί τα όσα πρόκειται να συμβούν και δώστε του την ευκαιρία να αποφασίσει, αν θα ήθελε να παρευρεθεί. Η τελική απόφαση εναπόκειται αποκλειστικά στο ίδιο.
Ø Αν το παιδί αποφασίσει να βρίσκεται στην κηδεία, ένα οικείο πρόσωπο πρέπει να είναι συνεχώς δίπλα του. Είναι πιθανόν να δημιουργηθούν πολλά ερωτήματα τα οποία θα πρέπει να απαντηθούν
Με ποιους τρόπους μπορούμε να διατηρήσουμε την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου που πέθανε;
- Θυμηθείτε στιγμές από το πρόσωπο που πέθανε.
- Βρείτε μαζί τρόπους διατήρησης της μνήμης (άλμπουμ φωτογραφιών, κουτί αναμνήσεων).
- Κάντε αναφορές στο αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε.
- Θυμηθείτε γιορτές και επετείους.
- Ρώτησε το παιδί εάν επιθυμεί να συμμετέχει στις τελετές (κηδεία, μνημόσυνο) και αν ναι τότε επιτρέψτε το.
Ø Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε ότι…
Ø Τα παιδιά εκφράζουν πολύ διαφορετικά το πένθος από τους ενήλικες. Μπορεί να προσκολληθούν σε οικεία άτομα, να εκφράζουν φοβίες για άσχετα θέματα, να παρουσιάσουν αλλαγές στην ρουτίνα (π.χ ύπνο, διατροφή), πτώση στις σχολικές επιδόσεις κτλ.
Ø Ενθαρρύνετέ το να παίξει, να ζωγραφίσει ή να γράψει κάτι σχετικό με το άτομο που πέθανε. Κάτι που θα ήθελε να του αναφέρει. Το πόσο του λείπει, πόσο το αγαπάει κτλ. Ρωτήστε και προσπαθήστε να το βοηθήσετε να εκφράσει τα συναισθήματά του, κάτι το οποίο πρέπει να κάνετε και εσείς. Μην φοβάστε να εκφραστείτε μπροστά στο παιδί. Αν εσείς αδυνατείτε να εκφραστείτε, το ίδιο θα συμβεί και με το παιδί σας.
Στα παιδιά σχολικής και εφηβικής ηλικίας θα χρειαστεί να δώσετε πολύ περισσότερες εξηγήσεις, αλλά όχι βομβαρδίζοντάς τα. Οι ανάγκες αυτών των ηλικιών είναι μεγαλύτερες και θα χρειαστεί να τα στηρίξετε περισσότερο από όσο τα βρέφη και τα νήπια.
Στην προεφηβεία και ειδικά στην εφηβεία, δηλώστε στα παιδιά συναισθηματική διαθεσιμότητα, ότι είστε εκεί να τα ακούσετε ανά πάσα στιγμή που θα σας έχουν ανάγκη.
Από ποια ηλικία και μετά μπορεί ένα παιδί να παρευρεθεί σε τελετές εκδήλωσης πένθους (κηδεία, μνημόσυνο);
Δεν υπάρχει κάποια ηλικία που να είναι η ιδανική. Ένα παιδί που είναι αρκετά μεγάλο για να αγαπήσει είναι αρκετά μεγάλο και για να θρηνήσει. Κάθε παιδί οποιασδήποτε ηλικιακής ομάδας μπορεί να παρευρεθεί σε μια τελετή κηδείας/μνημόσυνου προκειμένου να αποχαιρετήσει / διατηρήσει τη μνήμη από το αγαπημένο του πρόσωπο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να είναι ενημερωμένο εξ αρχής για το τι πρόκειται να συμβεί και τι πρόκειται να αντικρίσει κατά τη διάρκεια της τελετής. Η μη έγκαιρη ενημέρωση μπορεί να έχει άσχημες συνέπειες στο παιδί όπως τρόμο, φόβο, άγχος ή και μη εμπιστοσύνη.
Είναι πολύ βοηθητικό να επιτρέψουμε στα παιδιά να συμμετάσχουν σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, εφόσον το επιθυμούν. Η απώλεια ενός μέλους αφορά όλη την οικογένεια και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείεται κανείς από τον οικογενειακό θρήνο. Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους, όπως η κηδεία, το μνημόσυνο, η επίσκεψη στον τάφο, απαιτεί καλή προετοιμασία. Εξηγήστε με απλό τρόπο, τι είναι η κηδεία ή το μνημόσυνο, και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετής. Ρωτήστε το, αν θα ήθελε να παρευρεθεί στην τελετή και σε περίπτωση που το επιθυμεί, φροντίστε να βρίσκεται μαζί με κάποιον, που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί σε όποιες ανάγκες προκύψουν. Σχετικά με το αν ένα παιδί επιτρέπεται να δει τον θανόντα ή να παρακολουθήσει την τελετή της κηδείας, εξαρτάται απόλυτα από την ηλικία του παιδιού και την ικανότητά του να κατανοήσει την κατάσταση, την ψυχοσυναισθηματική του ιδιοσυγκρασία, τη σχέση του με τον θανόντα και το αν το παιδί επιθυμεί να εμπλακεί στη διαδικασία.
Διαβάστε περισσότερα πατώντας στην παρακάτω εικόνα
Ας υπογραμμίσουμε σε αυτό το σημείο ότι η ηλικία και το γνωστικό επίπεδο του παιδιού αποτελούν τους πιο βασικούς παράγοντες κατανόησης της έννοιας του θανάτου. Πέραν όμως αυτών των δυο παραγόντων, υπάρχουν και άλλοι που παίζουν καίριο ρόλο όπως η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, το περιβαλλοντικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει, οι προηγούμενες εμπειρίες που είχε με το θάνατο αγαπημένου προσώπου και η προσωπικότητα.
Πώς μπορώ να βοηθήσω ένα παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του;
- Δημιούργησε ένα κλίμα μέσα στο οποίο το παιδί θα νιώθει ελεύθερο να εκφράσει οτιδήποτε το απασχολεί.
- Μην κρίνεις και μην του λες τι και πως «πρέπει» να νιώθει.
- Σεβάσου τη σιωπή του και διαβεβαίωσέ το ότι βρίσκεσαι εκεί οποιαδήποτε στιγμή σε χρειαστεί.
- Επισήμανε πως όσα νιώθει είναι απολύτως φυσιολογικά.
- Υπογράμμισε πως η αγάπη σου για το παιδί δεν επηρεάστηκε από το θάνατο και έχει παραμείνει ακλόνητη.
- Δείξε ότι κατανοείς και αποδέχεσαι τα συναισθήματά του.
- Μοιράσου μαζί του και τα δικά σου συναισθήματα, φανέρωσε τις δικές σου σκέψεις, κλάψε μαζί του και επισήμανε πως δεν υπάρχουν σωστά και λάθος συναισθήματα.
- Δώσε χώρο στον εαυτό σου και στις δικές σου ανάγκες.
Σημαντική είναι, επίσης, και η διασφάλιση της σταθερότητας στη ζωή του παιδιού και η επιστροφή στη «ρουτίνα». Υπάρχουν αρκετές αλλαγές στη ζωή του παιδιού μετά από μια απώλεια. Βοηθήστε τα παιδιά να ξυπνάνε το πρωί κανονικά, να πηγαίνουν το βράδυ για ύπνο στην κανονική τους ώρα, να γευματίζουν τις ίδιες ώρες όπως και πριν. Ενημερώστε το σχολείο για την απώλεια που βιώνει το παιδί, έτσι ώστε και οι εκπαιδευτικοί που είναι κοντά του να είναι έτοιμοι να το στηρίξουν και να ανταποκριθούν στις ανάγκες του.
Χρειάζεται ακόμη να βοηθήσετε το παιδί να βρει τρόπους για να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου, μέσα από κάποιο αντικείμενο που το θυμίζει ή τη δημιουργία ενός άλμπουμ με φωτογραφίες του.
Τέλος, υποστηρίξτε το παιδί σε συνεχή βάση. Επειδή ο θρήνος είναι μια μακρόχρονη διεργασία, είναι σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα για συνεχή υποστήριξη, τόσο από τα μέλη της οικογένειας, όσο και από άλλα άτομα, που είναι σημαντικά στη ζωή του παιδιού.
Πώς θρηνούν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου τα παιδιά;
- Το κάθε παιδί έχει το δικό του τρόπο να θρηνεί, ανάλογο με την προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεσή του.
- Το πένθος δεν έχει καθορισµένο χρονικό διάστημα και από τα στάδιά του δεν περνά κανείς γραμμικά.
- Τα παιδιά μπορεί να θρηνούν διακοπτόμενα. Στα διαστήματα που εκφράζουν χαρά, δε σημαίνει ότι έχουν ξεπεράσει τη στεναχώρια τους ή ότι δε νοιάζονται.
- Τα παιδιά εκφράζουν τη λύπη και το πένθος τους έµµεσα, στις ζωγραφιές τους και στο παιχνίδι τους.
- Έμμεση έκφραση λύπης και θρήνου παρατηρούμε και μέσω των αλλαγών στη συμπεριφορά τους και στις συνήθειές τους. Ο ύπνος και το φαγητό μπορεί να επηρεαστούν. Είναι πιθανό να παρουσιάζονται πιο νευρικά ή νωθρά απ’ ότι συνήθως.
- Τα παιδιά δυσκολεύονται να ζητήσουν βοήθεια, ακόμα και από τους γονείς τους.
Πώς εκδηλώνουν το πένθος της απώλειας τα παιδιά;
- Με ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος, ακόμα κι όταν φαινομενικά δεν υπάρχει αφορμή
- Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, πόνος στην κοιλιά, αλλεργίες κ.α.)
- Εμφάνιση φοβιών
- Αλλαγές στις συνήθειές τους (ύπνος, φαγητό, παιχνίδι, ενασχόληση με το σχολικές υποχρεώσεις κ.α.)
- Αλλαγές στη συμπεριφορά (επιθετικότητα, κλείσιμο στον εαυτό, πτώση σχολικής απόδοση, απρόσεκτη συμπεριφορά κ.α.)
- Επιστροφή σε συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων που είχε κατακτήσει (ανάγκη για χρήση πάνας, πιπίλα, μπιμπερό, ύπνος με γονείς κ.α.)
- Ενοχές για το θάνατο του προσώπου
- Επίμονες ερωτήσεις και αναζήτηση του ατόμου που πέθανε
Το σώμα, η σκέψη, το συναίσθημα & η συμπεριφορά του παιδιού μπορούν να αποκαλύψουν πώς διαχειρίζονται την απώλεια.
Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου αναγνωρίζεται ως μια από τις πιο στρεσογόνες καταστάσεις που μπορεί να βιώσει ένα άτομο κατά τη διάρκεια της ζωής του, και απαιτεί ψυχολογική προσαρμογή. Τα παιδιά που πενθούν μοιράζονται τα ίδια προβλήματα και τις ίδιες ανάγκες, όπως οι ενήλικες. Τις περισσότερες φορές, όμως, δεν γίνεται αντιληπτός ο θρήνος τους, είτε γιατί οι γονείς δυσκολεύονται να τον αντιληφθούν, είτε γιατί τα παιδιά καταπιέζουν τα συναισθήματά τους. Στην περίπτωση του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου, όσοι βρίσκονται κοντά στα παιδιά, έρχονται συχνά σε δύσκολη θέση. Ψάχνουν το ιδανικότερο τρόπο να βοηθήσουν τα παιδιά. Γονείς, συγγενείς αλλά ακόμα και εκπαιδευτικοί απευθύνονται σε ειδικούς ψυχικής υγείας αρκετά συχνά με σκοπό να μάθουν ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος διαχείρισης της απώλειας και του πένθους του παιδιού.
Είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψιν μας τα εξελικτικά στάδια του παιδιού, έτσι ώστε να μπορέσουμε να το βοηθήσουμε να αντιμετωπίσει την διαδικασία του πένθους και της απώλειας ως μέρος της ζωής.
Βρεφική ηλικία: Τα παιδιά στην ηλικία 0-2 ετών δεν έχουν αναπτύξει την έννοια του θανάτου. Παρόλα αυτά, βιώνουν την απώλεια και την αλλαγή στην καθημερινότητά τους και όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, απορροφούν την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων που τα περιβάλλουν.
Ας μην ξεχνάμε πόσο ευαίσθητα είναι σε αυτό το στάδιο, και πως ακόμα δεν έχουν αναπτύξει την πλήρη έκφραση των συναισθημάτων, πόσο μάλιστα τη διαχείρισή τους. Σε περίπτωση που η απώλεια αφορά έναν γονιό, μπορούμε να αντιληφθούμε πως κλονίζεται ο δεσμός του παιδιού (attachment), ο οποίος είναι θεμελιώδους σημασίας για την ψυχική και νευροβιολογική του ανάπτυξη.
Επίσης πολύ σημαντικό να αναφερθεί, είναι πως τα αγαπημένα πρόσωπα είναι συνδεδεμένα με τις αισθήσεις του παιδιού, όπως για παράδειγμα η μυρωδιά της μητέρας, η φωνή της, οι ήχοι των κλειδιών στην πόρτα όταν επιστρέφει ο μπαμπάς από τη δουλειά, ή η τραχιά του γενειάδα.
Μπορεί λοιπόν να βιώσουν ένα σταθερό και έντονο άγχος, το οποίο να εκδηλώνεται με την μορφή αναζήτησης στο χώρο, έντονη αϋπνία και ανησυχία, κλάμα και ευερεθιστότητα. Αυτό που συστήνεται είναι η πλαισίωσή τους με πολλή τρυφερότητα και φυσική επαφή. Πολύ σημαντική, είναι επίσης η επιστροφή στην ρουτίνα της καθημερινότητας, ώστε το παιδί να λάβει ξανά το μήνυμα της σταθερότητας.
2-6 ετών: Το παιδί πλέον έχει σταθερότητα του αντικειμένου, ενώ υπάρχει μια τάση να αντιλαμβάνεται το θάνατο ως μια κατάσταση ύπνου, ή να σκέπτεται ότι το αγαπημένο τους πρόσωπο έφυγε. Είναι πολύ σημαντικό να αντιληφθούμε ότι πιθανότατα το παιδί να βιώσει το αίσθημα της εγκατάλειψης, ή ακόμα και να διαμορφώσει την αντίληψη ότι με κάποιο τρόπο δεν ήταν άξιο να κρατήσει κοντά του το αγαπημένο του πρόσωπο.
Είναι ανούσιο όταν μας ρωτούν τι έχει συμβεί να προσπαθούμε να τους πούμε ψέματα, ενώ συστήνονται οι σύντομες, ειλικρινείς απαντήσεις. Φυσικά σε αυτή την ηλικία είναι έντονος ο ψυχικός πόνος, διότι τα παιδιά δεν έχουν ακόμα μεγάλο βοηθητικό περιβάλλον, καθώς βρίσκονται σε προσχολική ηλικία, και συνήθως είναι στο σπίτι.
Σε αυτή την ηλικία το παιδί μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα παλινδρόμησης (επιστροφή σε προηγούμενες συμπεριφορές) όπως το να πιπιλάνε τον αντίχειρα ή να έχουν νυχτερινή ενούρηση. Επίσης μπορεί το άγχος να εκδηλωθεί με εφιάλτες ή με αυξημένη επιθετικότητα προς τους γονείς. Το κλειδί εδώ είναι η κατανόηση, και η ενθάρρυνση να εκφράζει τα συναισθήματά του, ακόμα και αν είναι αρνητικά.
6-8 ετών: Η σχολική ηλικία του παιδιού σηματοδοτεί και μεγαλύτερη κατανόηση της έννοιας του θανάτου. Υπάρχει κατανόηση για την βιολογική αλλά και συμβολική σημασία του θανάτου, η οποία πολλές φορές εισάγεται και σε παραμύθια, ιστορίες, και ταινίες (π.χ ο βασιλιάς των λιονταριών). Σε αυτή την ηλικία τα παιδιά όχι μόνο βιώνουν μεγαλύτερο εύρος συναισθημάτων, αλλά ο τρόπος που τα αισθάνονται γίνεται ολοένα και πιο βαθύς.
Η εμπειρία της απώλειας μπορεί να γεννήσει ενοχή, κάτι πολύ κοινό στα παιδιά, τα οποία έχουν την εντύπωση πως κάτι έκαναν ή δεν έκαναν σωστά και συνετέλεσε στην απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Σε αυτό το στάδιο το πένθος μπορεί να εκδηλωθεί με πτώση της σχολικής απόδοσης, αφηρημάδα, μελαγχολία, ακόμα και απόσυρση. Μπορεί επίσης να παρατηρηθεί δυσκολία συγκέντρωσης ή έντονες εκρήξεις θυμού.
Πολύ σημαντικό είναι να θυμόμαστε πως σε αυτό το στάδιο έχει μεγάλη σημασία η ειλικρίνεια, αλλά και η εκδήλωση των δικών μας συναισθημάτων που βιώνουμε την απώλεια. Όταν εξηγούμε στο παιδί πως κι εμείς έχουμε επηρεαστεί και πως η διαχείριση του θανάτου είναι διαδικασία και όχι απόφαση, γινόμαστε παράδειγμα για αυτά και τα ενθαρρύνουμε να εκφραστούν και τα ίδια. Μην φοβάστε να τους μιλήσετε και να τα κάνετε να εκφραστούν. Ενθαρρύνετε επίσης δραστηριότητες που θα διοχετεύσουν το συναίσθημα, είτε καλλιτεχνικές είτε αθλητικές.
Προεφηβική ηλικία και έφηβοι: Στην εφηβεία, τα παιδιά αρχίζουν να σχηματίζουν συγκεκριμένες έννοιες για τη ζωή και οι γνωστικές τους ικανότητες αρχίζουν να προχωρούν γρήγορα. Στην εφηβεία τα παιδιά σχηματίζουν προσωπικές απόψεις για τον κόσμο γύρω τους.
Σε αυτή την ηλικιακή και αναπτυξιακή φάση, η επίδραση της θλίψης επιδεινώνεται. Όντας περισσότερο συναισθηματικά εμπλεκόμενοι, οι έφηβοι ασχολούνται με τα συναισθήματα θλίψης και απώλειας, αλλά ζυγίζουν και τις κοινωνικές επιπτώσεις συναισθημάτων τους, οδηγώντας σε αίσθηση ευαλωτότητας και άγχους.
Αντιλαμβάνονται πως βιώνουν κάτι διαφορετικό από τους συνομήλικους, και μπορεί να δυσκολευτούν να εκφράσουν τη στεναχώρια τους από φόβο μην τους απομακρύνει η ομάδα ή μήπως χαρακτηριστούν ως ευαίσθητοι, αίσθημα που κάνει τους εφήβους να εσωτερικεύουν τον ψυχικό πόνο, οδηγώντας ακόμα και σε σωματοποίηση.
Επίσης, η απώλεια σε αυτή την ηλικία οδηγεί σε θυμό, θλίψη και απογοήτευση εξαιτίας της συνειδητοποίησης ότι ο αποθανών δεν θα είναι εκεί για μελλοντικές στιγμές που αποτελούν ορόσημο της ζωής του εφήβου (νίκες, αποφοίτηση, διακρίσεις κλπ).
Να μην ξεχνάτε πως το κλειδί με το πένθος στην εφηβεία είναι η διατήρηση των σημαντικών σχέσεων και η κατανόηση, ακόμα κι όταν ο έφηβος αντιδρά με άσχημο τρόπο, αλλά και η συνειδητοποίηση πως καλούμαστε να του διδάξουμε την διοχέτευση του συναισθήματος μέσω των σταθερών ορίων.
Φράσεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν είναι: “καταλαβαίνω πως είσαι θυμωμένος, αλλά δεν χρειάζεται να σπας πράγματα”, “είναι οκ να είσαι θυμωμένος, αλλά όχι να γίνεσαι σκληρός”, “δεν χρειάζεται να είμαστε δυνατοί όλη την ώρα”.
Η ανοιχτή συνομιλία θα τους βοηθήσει στην κατανόηση της οικουμενικότητας του θανάτου και την αποφυγή ταύτισης και φόβου που βιώνουν, λόγω της κατανόησης του υπαρξιακού ρόλου του θανάτου και της ζωής, που χαρακτηρίζονται από την αβεβαιότητα.
Πώς ενημερώνουμε το παιδί για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου;
- Δεν την αποκρύπτουμε.
- Δε λέμε ψέματα για το γεγονός.
- Ενημερώνουμε αμέσως μετά τον θάνατο.
- Χρησιμοποιούμε την κυριολεξία στον λόγο μας.
- Λέμε ότι «πέθανε» και χρησιμοποιούμε τη λέξη «θάνατος».
- Αποφεύγουμε λέξεις που δημιουργούν ασάφεια όπως «χάθηκε», «έφυγε», «τον πήρε ο Θεούλης» κ.α.
- Δεν ωραιοποιούμε την κατάσταση.
- Διαβεβαιώνουμε για την οριστικότητα και τη μη αναστρεψιμότητα του θανάτου.
- Εξηγούμε ότι το σώμα του αποθανόντα σταματά να λειτουργεί, η καρδιά του δεν χτυπάει πια, δε νιώθει, δε βλέπει, δε σκέφτεται, δεν τρώει κ.α.
- Μπορούμε να περιγράψουμε ότι το σώμα μπαίνει σε ένα ξύλινο κουτί, που το ονομάζουμε φέρετρο και το θάβουµε μέσα στο χώμα, στο νεκροταφείο.
- Ακούμε προσεκτικά και δίνουμε χώρο σε ερωτήσεις. Απαντάμε χωρίς να βομβαρδίζουμε το παιδί με πληροφορίες.
- Απαντάμε ξεκάθαρα με τη φράση «δεν ξέρω», όταν όντως δε γνωρίζουμε τι να πούμε.
- Δίνουμε χρόνο για έκφραση των συναισθημάτων του.
- Τονίζουμε ότι το παιδί δεν έχει καμία ευθύνη για το θάνατο.
- Εξηγούμε ειλικρινά για το πώς νιώθουμε εμείς οι ίδιοι. Αν νιώθουμε ότι θέλουμε να κλάψουμε είναι ΟΚ να το κάνουμε μπροστά στα παιδιά. Είναι πολύ πιο οδυνηρό ή επικίνδυνο να πούμε ψέματα στα παιδιά ότι νιώθουμε καλά, ενώ τα ίδια βλέπουν το αντίθετο. Αυτό τα μπερδεύει και τα κάνει να μην εμπιστεύονται την αντίληψή τους.
- Προετοιμάζουμε το παιδί για τις νέες συνθήκες που θα ακολουθήσουν, ειδικά αν η απώλεια επηρεάζει άμεσα την καθημερινότητα του.
Υπάρχουν κατηγορίες παιδιών που θα ήταν προτιμότερο να μην ανακοινωθεί ο θάνατος; Κι αν ναι ποιες;
Όλα τα παιδιά έχουν δικαίωμα να ενημερώνονται. Συχνά λέγεται ότι τα παιδιά με νοητική υστέρηση ή άλλου τύπου δυσκολίες δεν καταλαβαίνουν, επομένως είναι προτιμότερο να μην ενημερωθούν. Μιλήστε σε αυτά τα παιδιά και εξηγήστε με απλά λόγια τι συνέβη όπως κάνετε και με οτιδήποτε άλλο αφορά στην καθημερινότητά τους. Χρειάζονται, απλά, περισσότερη υπομονή, καθώς μπορεί να επαναλαμβάνουν πολλές φορές τις ίδιες ερωτήσεις και μπορεί να δυσκολεύονται να καταλάβουν και να αφομοιώσουν αυτό που συνέβη.
Είναι σωστό ή όχι το παιδί να παρευρεθεί στην κηδεία;
Η έννοια του πένθους συνδέεται με τους πολιτισμικούς και κοινωνικούς κανόνες και τα τελετουργικά που συνοδεύουν το γεγονός του θανάτου. Τα παιδιά συμμετέχουν σε τελετές που οργανώνουν οι ενήλικες χωρίς τα παιδιά συχνά να ρωτιούνται για αυτές. Καλό είναι η οικογένεια να ενθαρρύνει τα παιδιά να σχεδιάσουν και τα δικά τους τελετουργικά (π.χ. να κάνουν όλοι μαζί σαν οικογένεια το αγαπημένο γλυκό του μπαμπά που έχει πεθάνει) που έχουν νόημα για τα ίδια και να τους επιτρέψει να συμμετέχουν σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, εφόσον όμως το επιθυμούν. Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους όπως η κηδεία, το μνημόσυνο, η επίσκεψη στον τάφο, απαιτεί μία προετοιμασία των παιδιών. Χρειάζεται οι γονείς να εξηγήσουν με απλό τρόπο π.χ. τι είναι η κηδεία και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετής. Χρειάζεται οι γονείς να ρωτήσουν το παιδί αν θα ήθελε να παραβρεθεί στην τελετή και σε περίπτωση που το επιθυμεί, πρέπει να φροντίσουν να βρίσκεται μαζί με κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί στις ανάγκες του.
Επιτρέπουμε στο παιδί να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, αν το θέλει μόνο το ίδιο. Όμως, αυτό προϋποθέτει πολλή συζήτηση και την κατάλληλη προετοιμασία του. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου αφορά όλη την οικογένεια και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείεται κανείς. Για να συμμετέχει το παιδί σε κηδεία, μνημόσυνο ή επίσκεψη σε μνήμα είναι απαραίτητη η καλή προετοιμασία, εξηγώντας αναλυτικά τι είναι η εκάστοτε τελετή και τι ακριβώς θα συμβεί κατά τη διάρκεια της.
Αν όντως τελικά επιλέξει να παρευρεθεί, φροντίζουμε να βρίσκεται μαζί με κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί σε όποιες ανάγκες προκύψουν, πρακτικές ή συναισθηματικές. Δίνουμε την ευκαιρία στο παιδί, οποιαδήποτε στιγμή το θελήσει, να αποχωρήσει από την τελετή αν δεν την αντέχει.
Πώς ενθαρρύνουμε τη συναισθηματική έκφραση των παιδιών που διαχειρίζονται μία απώλεια;
Δεν ξεχνάμε ότι οφείλουμε να είμαστε ειλικρινείς προς το παιδί, να μιλάμε σε γλώσσα που μπορεί να κατανοήσει βάση της ηλικίας του, να το κάνουμε να νιώσει ασφάλεια και εμπιστοσύνη, άνεση να εκφράσει τα συναισθήματά του και τις απορίες του. Σκοπός είναι να το απενοχοποιήσουμε σε περίπτωση που κατηγορήσει τον εαυτό του για τον θάνατο, αλλά και να μοιραστούμε τον κοινό μας πόνο για την απώλεια.
Είναι σηµαντικό να νιώθει ελεύθερο να εκφράσει τα συναισθήματά του, χωρίς να αισθάνεται ότι θα κριθεί ή ότι δε θα ακουστεί. Το «έλα μη στεναχωριέσαι», ή το «είσαι μικρός/ή, δεν κάνει να κλαις» δεν προωθούν την κατανόηση και την αποδοχή. Αντιθέτως, δείχνουν ότι εμείς οι ίδιοι δεν αντέχουμε να βλέπουμε το παιδί να θρηνεί, σαμποτάροντας τη διεργασία του πένθους του. Σεβαστείτε τη σιωπή του, όταν επιλέγει να µη μοιραστεί αυτό που νιώθει. ∆ιαβεβαιώστε το, ότι θα είστε πάντα διαθέσιμοι όταν νιώσει την ανάγκη να εκφραστεί.
Προσφέρετε εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης και έκφρασης του συναισθήματος, μέσω του παιχνιδιού με φιγούρες και της ζωγραφικής. Διαβάστε παραμύθια και συμβολικές ιστορίες που πραγματεύονται τον θάνατο και χρησιμοποιείστε τα ως μια καλή αφορμή για συζήτηση.
Πείτε ξανά και ξανά πως ό,τι νιώθει είναι φυσιολογικό. Μοιραστείτε ότι κι εσείς μπορεί να νιώθετε οδύνη, μπέρδεμα ή θυμό. Θυμηθείτε ότι είναι καλό να επιβεβαιώνετε συχνά στο παιδί ότι το αγαπάτε, μέσω του λόγου αλλά και με πολλές αγκαλιές. Πείτε του ότι το αγαπημένο πρόσωπο που χάθηκε μπορεί να ζει πάντα στην καρδούλα του και στις αναμνήσεις τους, στις οποίες μπορεί να επιστρέφει το ίδιο αν και όποτε το επιθυμεί.
Σε ποιες περιπτώσεις θα πρέπει να ανησυχήσω;
Μερικές ανησυχητικές αντιδράσεις σε ένα παιδί που θρηνεί είναι: η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και τις σχέσεις με τους συνομήλικους, οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους (τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο), η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (ναρκωτικά, ροπή για ατυχήματα) και οι επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας (έφηβοι), τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους, η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια του παιδιού να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια, οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο (βουλιμία, επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες), οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή και η εμφάνιση παρόμοιων συμπτωμάτων με αυτά που παρουσίαζε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.
Αν δείτε για παρατεταμένο διάστημα κάποιες από τις παρακάτω αντιδράσεις, καλό θα ήταν να αναζητήσετε την βοήθεια από κάποιον ειδικό:
- Αυτό-κατηγορία για τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου
- Αυτοκτονικός ιδεασμός
- Προβλήματα στο σχολικό περιβάλλον
- Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (ουσίες, αλκοόλ, ριψοκίνδυνη οδήγηση)
- Απομάκρυνση από τις καθημερινής δραστηριότητες (παιχνίδι, συνομήλικοι, χόμπι)
- Προβλήματα στον ύπνο και την διατροφή
- Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλος, πόνος στην κοιλιά)
Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση μπορείτε να καλέσετε στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111» ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας.
Μην ξεχνάτε ότι μαζί με το παιδί θρηνείτε κι εσείς. Δώστε χώρο & χρόνο στον εαυτό σας, φροντιστείτε & ζητήστε τη βοήθεια συγγενών, φίλων που είναι διαθέσιμοι µπορούν να βοηθήσουν εσάς αλλά & τα παιδιά σας ή από ειδικούς ψυχικής υγείας.
Ποιο χρονικό διάστημα απαιτείται για να επιστρέψει το παιδί στην κανονικότητά του;
Οι γονείς χρειάζεται να ενθαρρύνουν και να στηρίξουν το παιδί τους να συνεχίσει τη ζωή του διατηρώντας σταθερό, όσο είναι δυνατό, το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής. Το παιδί συχνά εκφράζει την επιθυμία να συνεχίσει κανονικά τις δραστηριότητές του. Η επιθυμία αυτή είναι φυσιολογική και πηγάζει από την ανάγκη να αισθανθεί ξανά ότι υπάρχει ασφάλεια και κάποια σταθερότητα στη ζωή του. Για αυτό οι γονείς χρειάζεται να επιτρέψουν στο παιδί τους να συμμετέχει σε κοινωνικές εκδηλώσεις, σε εκδρομές ή και σχολικές γιορτές, όσο πρόσφατος και αν είναι ο θάνατος. Με αυτή τους τη στάση το διευκολύνουν να ξαναβρεί ένα φυσιολογικό ρυθμό ζωής, χωρίς να αισθάνεται ότι προδίδει αυτόν που πέθανε.
Συμπέρασμα
Η ζωή είναι αναπόσπαστα συνδεμένη με μια σειρά απωλειών που συμβαίνουν σχεδόν καθημερινά, ακόμα και όταν δεν το καταλαβαίνουμε. Χάνουμε δικούς μας ανθρώπους, δουλειές, το μέρος όπου μεγαλώσαμε, τις πεποιθήσεις μας, την νεότητά μας, την υγεία μας, έως ότου κάποια μέρα χάσουμε την ίδια την ύπαρξή μας. Σε κάθε απώλεια που βιώνουμε, αφήνουμε πίσω μας παλαιότερες εκδοχές του εαυτού μας, αλλάζουμε και προχωράμε ακόμα και όταν φέρουμε πληγές που ξέρουμε ότι δεν θα επουλωθούν ποτέ εντελώς. Σκεπτόμενοι τις απώλειες του παρελθόντος, διαπιστώνουμε αρκετά συχνά ότι κάποιες σχέσεις, επιδιώξεις, όνειρα και στόχοι που χάθηκαν από την ζωή μας, αποτέλεσαν την καύσιμη ύλη αυτής της αλλαγής. Υπό αυτή την έννοια, η προσωπική μας εξέλιξη και ανάπτυξη προαπαιτεί, ως έναν βαθμό, τη βίωση της απώλειας. Μας αρέσει να σκεφτόμαστε την αλλαγή και την εξέλιξη ως μια αμιγώς ευχάριστη και αναίμακτη διαδικασία, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Η βαθιά και ουσιαστική αλλαγή μας προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα, πένθος για το κομμάτι του εαυτού που αφήνουμε πίσω και ικανοποίηση για αυτό που έχουμε δημιουργήσει. Ξεπερνώ την απώλεια δεν σημαίνει λοιπόν μόνο «προχωρώ μπροστά». Σημαίνει «συνεχίζω να ζω ξέροντας ότι κάθε φορά δημιουργώ τον εαυτό μου μέσα από το νόημα που δίνω σε ό,τι έχω χάσει».
Όταν η αρρώστια και ο θάνατος αγγίζουν τη σχολική ζωή
Το σχολείο συχνά αποτελεί το μοναδικό πλαίσιο όπου οι μαθητές μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα όσα βιώνουν μετά την απώλεια αγαπημένου προσώπου, η οποία ανατρέπει όσα ήταν δεδομένα στη ζωή τους. Σε αυτό βρίσκουν καταφύγιο, ενώ πολλές στρέφονται στους δασκάλους αναζητώντας τη στήριξή τους.
Η αντιμετώπιση των απωλειών μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμάθησης από
πολύ νεαρή ηλικία. Όχι βέβαια φέροντας το παιδί αντιμέτωπο µε σοβαρές
απώλειες, αλλά μαθαίνοντάς του να επεξεργάζεται ψυχολογικά τα μικρά
καθημερινά πένθη που βιώνει.
Σε άλλες χώρες ασχολούνται µε την «αγωγή γύρω από το θάνατο». Ο
εκπαιδευτικός προσφέρει στους μαθητές του πληροφορίες και εμπειρίες
ικανές να τους βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν µε επιτυχία τις διάφορες
καταστάσεις που θα βρουν μπροστά τους στη ζωή. Έτσι τους βοηθούν να
μάθουν να αντιμετωπίζουν και τις απώλειες κάθε τύπου. Και είναι πολύ
σημαντικό να αντιμετωπίζουν τις απώλειες, γιατί ακόμη και µία απώλεια είναι
σε θέση να επηρεάσει τη λειτουργία και ενός ολόκληρου σχολείου (χαμηλή
σχολική επίδοση, απόσπαση προσοχής, εκδήλωση προβληματικών
συμπεριφορών).
Απώλεια, πένθος και παιδί -Ο ρόλος του σχολείου
Δείτε το παρακάτω βίντεο βάζοντας Ελληνικούς υπότιτλους:
Στα κινούμενα σχέδια, που παρακολουθεί συνήθως ένα παιδί , ο γατούλης προσπαθεί να ανατινάξει το ποντικάκι, αλλά στο τέλος παγιδεύεται με τη βόμβα, που σκάει στο πρόσωπό του και …πεθαίνει. Και μετά από λίγο ο γατούλης ξαναζωντανεύει. Συμβαίνει αυτό και στην πραγματική ζωή; Μήπως είναι ευκαιρία να μιλήσουμε για τη μονιμότητα της κατάστασης του θανάτου;
Ένα αυτοκίνητο πάτησε μία δεκαοχτούρα έξω από το νηπιαγωγείο. Μήπως είναι η κατάλληλη στιγμή οι νηπιαγωγοί να μιλήσουν στα παιδιά τον θάνατο;
«Το παιδί χρειάζεται να μιλήσει και να εκφραστεί».
Πώς, όμως, πρέπει να μιλούν γονείς και εκπαιδευτικοί στα παιδιά για την απώλεια και το πένθος; Υπάρχει εγχειρίδιο;
«Συνήθως τα ίδια τα παιδιά μιλάνε για τον θάνατο, ήδη από την ηλικία των 3-5 ετών. Εμείς θα πρέπει να τους δώσουμε σαφείς πληροφορίες, συνήθως με αφορμή κάποιο νεκρό ζώο, ένα έντομο, μία πεταλούδα, όπου εξηγούμε ότι δεν κινείται και ότι δεν πρόκειται να επιστρέψει. Υπάρχουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες για την ευαισθητοποίηση των παιδιών σε ζητήματα απώλειας και πένθους, ασκήσεις ειδικές, ώστε να βοηθήσουμε τα παιδιά να καταλάβουν τι χρειάζονται όταν νιώθουν άσχημα, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να τα υποστηρίξουμε στο πώς αποχαιρετούμε ένα πρόσωπο ή ένα ζωάκι και όλα τα παιδιά να καταλάβουν πώς μπορούν να επικοινωνούν τη συμπόνοια και συμπάθεια», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η δρ. Τάνια Αναγνωστοπούλου, κλινική ψυχολόγος στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας και Υγείας.
«Το παιδί χρειάζεται να μιλήσει, να εκφραστεί. Ό,τι μένει χωρίς να συζητηθεί, στην ενήλικη ζωή δημιουργεί πάρα πολλά συμπτώματα. Όταν κουκουλώνουμε το πένθος και λέμε π.χ. το παιδί στο σχολείο πάει καλά, πρέπει να γνωρίζουμε ότι μέσα του το παιδί δεν νιώθει καλά», εξηγεί.
Πολύ συχνά, σύμφωνα με την δρα Αναγνωστοπούλου, όταν η απώλεια είναι ανθρώπινη και στο οικογενειακό περιβάλλον, τα παιδιά έχουν δυσκολία να μιλήσουν στους οικείους τους. «Εκεί, το σχολείο είναι καταφύγιο για το παιδί, εκεί νιώθει ανακούφιση και ασφάλεια, επειδή υπάρχει μία ρουτίνα γνώριμη. Ο εκπαιδευτικός οφείλει να το πλησιάσει, να του πει “γνωρίζω ότι συνέβη κάτι πολύ δύσκολο στην οικογένειά σου και είμαι εδώ για ό,τι χρειάζεσαι”. Το παιδί να νιώσει ότι υπάρχει άνθρωπος για να μιλήσει. Και από εκεί και πέρα να του δώσει το χώρο να το κάνει, όποτε είναι έτοιμο», αναφέρει, υπογραμμίζοντας τη σημασία της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, ώστε να μη φοβούνται να μιλάνε γι’ αυτά τα θέματα στα νήπια, να μη φοβούνται ότι μπορεί να πληγώσουν κάποιο παιδί και να μπορούν να διαχειριστούν τις πιο δύσκολες καταστάσεις.
«Είναι πάρα πολύ σημαντικό και οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να μιλάνε γι’ αυτό το θέμα στα παιδιά, ιδιαίτερα όταν επίκειται η απώλεια από κάποια αρρώστια. Με αυτόν τον τρόπο βοηθάνε το παιδί», επισημαίνει.
Τι πρέπει να αποφεύγουν γονείς και εκπαιδευτικοί
Στην προσπάθεια να μιλήσει κανείς σε ένα μικρό παιδί για το πένθος και την απώλεια, όσο πιο απλά γίνεται, υπάρχει κίνδυνος για λάθη και εκφράσεις που δεν θα το βοηθήσουν. «Δεν βοηθάμε τα παιδιά, όταν προσπαθούμε να υποβαθμίσουμε το γεγονός της απώλειας, όταν του λέμε ότι “εντάξει είσαι, έχεις τόσους πολλούς ανθρώπους δίπλα σου που σ’ αγαπούν”.
Δεν πρέπει, επίσης, να λέμε «τώρα είσαι μεγάλο παιδί και πρέπει να στηρίξεις τους άλλους στην οικογένεια». Το παιδί πρέπει να παραμείνει παιδί» εξηγεί η ψυχολόγος.
ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ
ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ
Στην Ελλάδα επίσης μέσα από ένα πρόγραμμα ΕΠΕΑΕΚ του ΥΠΕΠΘ και του
Εθνικού Ιδρύματος Νεότητας υλοποιήθηκε και εμπλουτίστηκε το εκπαιδευτικό
υλικό σε οχτώ δημοτικά σχολεία και δύο νηπιαγωγεία από 14 εκπαιδευτικούς.
Όλοι οι εκπαιδευτικοί με θετική διάθεση, δέσμευση και δημιουργικότητα εφάρμοσαν το πρόγραμμα. Οι προβληματισμοί, οι παρεμβάσεις τους και οι εμπειρίες τους στην υλοποίηση των δραστηριοτήτων βοήθησαν να εμπλουτιστεί το παρακάτω εγχειρίδιο με πολλές δραστηριότητες.
Βιβλιογραφία:
- Caring About Kids: Talking to Children about Death (DHEW Publication No. 79-939), originally produced by the NIH National Institute of Mental Health.
- Grollman, E. A., editor. Explaining Death to Children. Boston: Beacon Press; 1968.
- Kubler-Ross, E. On Children and Death. New York: MacMillan; 1983.
- Krulik, T., Holaday, B., Martinson, I.S. The Child and Family Facing Life-Threatening Illness.Philadelphia: J.B. Lippincott Co.; 1987
- Lonetto, R. Children’s Conceptions of Death. New York: Springer; 1980.
- Frantz, T.T. When Your Child Has a Life- Threatening Illness. Washington, D.C.: Association for the Care of Children’s Health; 1983.
- Starkman, N. Z’s Gift. Seattle: Comprehensive Health Education Foundation; 1988.
- Varley, S. The Badger’s Parting Gifts. Mulberry Books; 1992.
- Vigna, J. Saying Goodbye to Daddy. Morton Grove, Illinois: Albert Whitman and Co., 1991.
- Wiener, L.; Best, A.; Pizzo, P. Be A Friend: Children Who Live With HIV Speak. Morton Grove, Illinois: Albert Whitman and Co.; 1994.
https://www.psychologynow.gr/component/tags/tag/penthos.html
Αυτή η εργασία έχει άδεια χρήσης Creative Commons Αναφορά δημιουργού4.0.
