Στις 6 Ιανουαρίου όλοι οι χριστιανοί ορθόδοξοι γιορτάζουν τα Θεοφάνια. Είναι μια από τις σημαντικότερες εορτές της θρησκείας μας. Είναι η μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων.
Η ημέρα αυτή όμως έχει βαθιές ρίζες και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, με τα κατά τόπους έθιμα να είναι άκρως εντυπωσιακά
– Η… άσχημη γιαγιά που βάζει φωτιές στην Ιταλία και μοιράζει δώρα σαν… Άγιος Βασίλης!
– Οι τρεις μάγοι με τα δώρα στη Μάλαγα και η εντυπωσιακή παρέλαση στη Μαδρίτη
– Δέος στο Βατικανό, εορτασμός στο νερό στη Βουλγαρία, επέλαση των τριών βασιλιάδων στην Πράγα!
– Ρίγος και συγκίνηση από τον αγιασμό των υδάτων και την κατάδυση του σταυρού σε Κωνσταντινούπολη και Κύπρο
Ας ξεκινήσουμε όμως με τα δικά μας Ελληνικά έθιμα
ΠΑΡΑΜΟΝΗ
Ο εορτασμός των Φώτων ξεκινά από την παραμονή με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών. Στους Ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αμέσως μετά, τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους και ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων.
- Κάλαντα των Φώτων. Ψάλλονται από τα παιδιά την παραμονή της εορτή σε πολλές παραλλαγές. Οι περισσότερες αρχίζουν με τους στίχους: «Σήμερα είν’ τα Φώτα και ο φωτισμός / και χαρά μεγάλη και αγιασμός…»
- Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς. Στην Ελλάδα ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση».
Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα, κραυγάζοντας: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»
Στη συνέχεια μαζεύεται η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο. Η παράδοση υπαγορεύει η στάχτη αυτή να σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους εξωτερικούς χώρους, στους στάβλους, ακόμη και στα χωράφια, διότι η στάχτη διώχνει το κακό.
Το βράδυ το δείπνο είναι νηστίσιμο, όπως και την παραμονή των Χριστουγέννων. Σύμφωνα με την παράδοση, κάθονται όλοι γύρω από το τραπέζι και ο πατέρας της οικογένειας θυμιατίζει για να φύγουν από το σπίτι τα δαιμόνια, ενώ ο νεότερος λέει την προσευχή πριν ξεκινήσουν το φαγητό.
ΑΝΗΜΕΡΑ
Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, τελείται ο καθαγιασμός των υδάτων και η ρίψη του Τίμιου Σταυρού. Ιερείς αγιάζουν τα ύδατα σε λιμάνια, φράγματα, μεγάλες δεξαμενές , και λίμνες. Το θέαμα είναι εντυπωσιακό κυρίως στα λιμάνια, όπου στο σημείο της τελετής συγκεντρώνονται δεκάδες σκάφη. Κάποιοι τολμηροί βουτούν στα νερά για να πιάσουν το σταυρό και να λάβουν την ευλογία της εκκλησίας. Ο ιερέας ρίχνει το σταυρό μέσα στο νερό -σήμερα ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σκοινί για να μη χαθεί-, και πιστοί βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό, θεωρώντας ύψιστη τιμή, ευλογία και τύχη για όποιον τον βρει και τον πιάσει τον σταυρό. Σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ελλάδος κατά τον καθαγιασμό των υδάτων αφήνουν ελεύθερα να πετάξουν τρία λευκά περιστέρια. Τα περιστέρια αυτά συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, κατά την φανέρωση του Αγίου Πνεύματος -εν είδη περιστεράς- όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό
- Ανέλκυση του Σταυρού (το «πιάσιμο του Σταυρού») από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους.
Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.
Ένα όμορφο έθιμο που στις μέρες μας έχει εξαλειφθεί είναι το «πλύσιμο των εικόνων». Οι πιστοί μετά την ρίψη του σταυρού έπαιρναν τις εικόνες που είχαν στο σπίτι τους και τις έπλεναν στη θάλασσα, στα ποτάμια ή στις λίμνες, διότι το νερό θεωρείται αγιασμένο.
Η γιορτή των Θεοφανίων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής τους από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.
Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».
ΕΘΙΜΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανίων στη Δράμα με πληθώρα εκδηλώσεων και δρώμενων. Σκοπός τους είναι η εξασφάλιση της καλοχρονιάς, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί , αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης.
Οι Αράπηδες, οι Μωμόγεροι και η Καμήλα στην Ανατολική Μακεδονία
Ένα παραδοσιακό έθιμο που αναβιώνει στο χωριό Άρνισσα Πέλλας την ημέρα των Φώτων είναι τα Τζαμαλάρια. Σύμφωνα με το έθιμο, ένα αγόρι ηλικίας από 16 μέχρι 35 χρονών ντύνεται νύφη με παραδοσιακή τοπική φορεσιά, ενώ άλλα δυο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την κρατάνε.
Ένα ακόμα ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας. Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει την νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του.
Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα “μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους” και έτσι συνεχίζουν. Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανίων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό.
Τα «Ραγκουτσάρια» είναι σαν ένα καρναβάλι που ξεκινά την Πρωτοχρονιά και κορυφώνεται το τριήμερο 6-8 Ιανουαρίου.
Το όνομα προέρχεται από τη λατινική λέξη «rogatores» δηλαδή ζητιάνοι, αφού σύμφωνα με το έθιμο οι συμμετέχοντες φορούν τρομακτικές μάσκες και παλιά ρούχα με κουδούνια, τρομάζοντας και διώχνοντας έτσι τα κακά πνεύματα από την πόλη, ενώ ζητιανεύουν από τους κατοίκους και τους περαστικούς την ανταμοιβή τους για τις υπηρεσίες τους.
Στην Χαλκιδική τηρούνται τα έθιμα της Καμήλας (Γαλάτιστα) και των Φωταράδων (Παλαιόκαστρο),ένα χορευτικό δρώμενο, που εκτυλίσσεται στην πλατεία του χωριού. Ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να ξυλοφορτώσουν εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.
ΕΘΙΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ
Η Ήπειρος για κάθε μεγάλη γιορτή έχει και τα έθιμά της, τα οποία διατηρούνται και σήμερα με κάποιες ίσως παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. Για τη μεγάλη γιορτή των Θεοφανίων: Το πρωί της παραμονής οι γυναίκες έφτιαχναν κουλούρια και πίτες. Καθάριζαν το σπίτι, τις αυλές και τα σοκάκια, για να περάσει αργότερα ο παπάς.
Την ημέρα της γιορτής των Θεοφανίων όλοι πήγαιναν στην εκκλησία και σε παγούρια, γκιούμια, μπουκάλια, τσουκάλια και κανάτια, έβαζαν καθαρό νερό για να αγιαστεί. Αυτό είναι ένα έθιμο που διατηρείται και στις μέρες μας. Όπου υπήρχε η δυνατότητα γινόταν καθαγισμός των υδάτων και οι πιο τολμηροί έπεφταν σε λίμνες και ποτάμια για να πιάσουν το σταυρό που πετούσε ο παπάς μέσα στο νερό, ψάλλοντας το ” Εν Ιορδάνει”. Αυτός που έπιανε το σταυρό γυρνούσε σπίτι-σπίτι όλο το χωριό με τη συνοδεία του παπά και φυσικά μαζί με το σταυρό και αγίαζε τις οικογένειες, οι οποίες σε ένα μεγάλο σκεύος που κρατούσε έβαζαν χρήματα και διαφόρων ειδών κεράσματα. Όταν γύριζαν στα σπίτια, έπιναν όλα τα μέλη της οικογένειας από το νερό, ράντιζαν το σπίτι, τα ζώα, τα χωράφια και τους κήπους. Ό,τι περίσσευε το φύλαγαν για γιατρικό.
ΘΕΣΣΑΛΙΑ
Στη περιοχή της Θεσσαλίας ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνουν τα ρουγκατσάρια. Δεν γνωρίζουμε πότε ξεκίνησε. Ίσως είναι συνέχεια και κατάλοιπο των εκδηλώσεων της αρχαιότητας. Επικρατούσε στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία και στη Θράκη. Ανάλογα έθιμα άλλωστε βρίσκουμε σε πολλά μέρη των Βαλκανίων. Πάντως τα Ρουγκατσάρια ως κατάλοιπο της αρχαιότητας συνδέθηκαν με τον παγανισμό, δηλαδή την ειδωλολατρία και τον πολυθεϊσμό, όπως συνήθιζαν να αποκαλούν στην αρχαιότητα τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Ομάδες αποτελούμενες από άτομα 10-15 ατόμων περιφέρονται μεταμφιεσμένοι από σπίτι σε σπίτι και παίρνουν την ανάλογη αμοιβή. Μερικά από τα απαραίτητα μέλη της κάθε ομάδας είναι ο γαμπρός, η νύφη (νέος μεταμφιεσμένος), ο παπάς, ο παππούς, ο γιατρός και οι «αρκουδιάρηδες». Το πέρασμα των ρουγκατσάρηδων από σπίτι σε σπίτι συνοδεύεται από εντυπωσιακό αριθμό τραγουδιών. Τα μέλη των ομάδων φορούν απαραιτήτως μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα και αποσκοπούν στο να ξορκίσουν το κακό από την πόλη.
Τα Ρουγκατσάρια και το Καβούκι στη Θεσσαλία
Τρεις άντρες αποτελούσαν τους «Αράπηδες». Ήταν κι αυτοί μεταμορφωμένοι και προκαλούσαν το φόβο με τις άναρθρες κραυγές και τις απειλές τους. Ήταν ντυμένοι με μαύρα ρούχα, το πρόσωπο ήταν βαμμένο μαύρο, στο κεφάλι φορούσαν σκούφο με κουδουνάκια και στις πλάτες «τσιρέπια», δηλαδή κάλτσες, που τις στόλιζαν με φτερά από κότες. Οι «Αράπηδες» συμβόλιζαν τους άγριους επιδρομείς και κυρίως τους αστυνομικούς, δηλαδή κάποια μορφή εξουσίας της εποχής.
Επικεφαλής των τριών αράπηδων-αστυνομικών ήταν ο αξιωματούχος Γκέκας.
Την παραμονή των Θεοφανίων όσοι έπαιζαν μαζεύονταν σε ένα μαγαζί, έτρωγαν, έπιναν και χόρευαν με τα όργανα, τα λεγόμενα και κλαρίνα. Εκτός από τους συμμετέχοντες στο καβούκι, γλένταγαν και όσοι κάτοικοι του χωριού επιθυμούσαν να διασκεδάσουν.
Την άλλη μέρα το πρωί, τα παιδιά που ήταν ντυμένα νύφες και τσολιάδες πήγαιναν στην εκκλησία. Όταν τελείωνε η λειτουργία χόρευε όλο το μπουλούκι στην πλατεία του χωριού και στο τέλος έβγαζαν και το καβούκι. Μετά το χορό έπαιρναν τα όργανα και γυρνούσαν πρώτα στα καφενεία και μετά στα σπίτια του χωριού για να πούνε τα «χρόνια πολλά» και για να συγκεντρώσουν χρήματα για τα έξοδά τους. Μετά το μεσημέρι γυρνούσαν με τα όργανα σε κάθε γειτονιά του χωριού και χόρευαν τα κορίτσια.
Το απόγευμα μαζεύονταν όλοι οι κάτοικοι στην πλατεία του χωριού και γινόταν ξανά χορός. Πρώτα χόρευαν οι μητέρες των παιδιών, μετά οι υπόλοιποι συγγενείς, οι φίλοι και οι γνωστοί. Στο τέλος χόρευε το μπουλούκι, δηλαδή οι νύφες, οι τσολιάδες, οι αράπηδες και ο Καβουκάς με το καβούκι. Καθώς τέλειωνε ο χορός, άρχιζε και το κάψιμο του καβουκιού. Ο Διάβολος έβαζε φωτιά στη φουκαλιά, δηλαδή τη σκούπα, και χορεύοντας έκαιγε το καβούκι.
Δείτε και το παρακάτω άρθρο από τον ιστοχώρο “Γύρω από την Μουσική”
Κωδωνοφόροι, Το μακρινό ταξίδι από τη λατρεία του Διόνυσου στο Δωδεκαήμερο και το Τριώδιο
ΚΡΗΤΗ
Χανιά
Ωστόσο, την ημέρα αυτή στην Αγία Μαρίνα Χανίων ο ιερέας μαζί με το σταυρό που ρίχνει στη θάλασσα απελευθερώνει στον ουρανό και δεκάδες λευκά περιστέρια
Κάθε χρόνο την ημέρα των φώτων οι χειμερινοί κολυμβητές στα Χανιά κόβουν την πίττα της πρωτοχρονιάς και κάνουν τις καθιερωμένες τους βουτιές ενώ αμέσως μετά διασκεδάζουν με παραδοσιακό τρόπο.
Στα Σφακιά αλλά σε άλλα ορεινά χωριά της Δυτικής Κρήτης οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να αγιαστούν.Παλαιότερα πολλές νοικοκυρές με το νερό του αγιασμού έπλεναν και τα οικιακά τους σκεύη.
Ηράκλειο – Λασίθι: Τα «παλικάρια» ή «Φωτοκόλλυβα»Εκτός από του «βουτηχτάδες» που θα σπεύσουν ανήμερα των Θεοφανίων στα λιμάνια, στους κολπίσκους, τις λίμνες και τα φράγματα για να «πιάσουν» τον σταυρό υπάρχει και μια σειρά άλλων εθίμων που με τα χρόνια περιορίζονται σε περιοχές και χωριά τόσο του Ηρακλείου όσο και του Λασιθίου.Παλαιοτέρα, έθιμο που διατηρείται και σήμερα σε κάποια χωριά της ενδοχώρας ήταν να γυρίζει ο παπάς σε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα και με το σταυρό και τον βασιλικό να αγιάζει τα σπίτια και τους πιστούς. Τον ακολουθούσαν άτομα του εκκλησιαστικού συμβουλίου οι ψαλτάδες αλλά και κάτοικοι των χωριών.Από κάθε σπίτι που αγίαζε του έδιναν λάδι, κρασί ελιές και ό,τι άλλο είχε παράγει ο νοικοκύρης ενώ στα περισσότερα σπίτια σταματούσε η πομπή για μια τσικουδιά και ένα κρασί.
Σήμερα, μπορεί το έθιμο με την όλη πομπή να υπάρχει σε ελάχιστα χωριά, συνεχίζεται όμως ο αγιασμός των σπιτιών απ’ τον ιερέα .Επίσης πριν από χρόνια την παραμονή των Φώτων που ήταν νηστίσιμη ημέρα οι νοικοκυρές έψηναν τα «παλικάρια» ή τα «Φωτοκόλλυβα». Αυτά αποτελούνταν από βραστό σιτάρι που το αναμείγνυαν με καρπούς από ρόδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά.
Ακόμη την ημέρα αυτή τάιζαν και τα ζώα με κριθάρι, σιτάρι, κουκιά, παπούλες ενώ κάποιοι τα έσπερναν λέγοντας: «Φάτε πουλιά, αγριόπουλα, να συγχωρέσετε και να ευχηθείτε στο ζευγά και στο ζευγολάτη».
Ακόμη στη νότια Κρήτη υπάρχει το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών. Έτσι από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους στο μοναστήρι.
Εκεί τοποθετούνται κάτω από το σημείο που θα γίνει ο Μεγάλος Αγιασμός. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται ενώ ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους.
ΑΡΓΟΛΙΔΑ
ΛΕΥΚΑΔΑ
Σε κάποια νησιά, όπως τη Λέσβο, την ώρα που πέφτουν στη θάλασσα οι βουτηχτάδες για να πιάσουν τον Σταυρό οι γυναίκες παίρνουν με μια νεροκολοκύθα νερό από 40… κύματα. Έπειτα με βαμβάκι που βουτούν σ΄ αυτό καθαρίζουν τα εικονίσματα – χωρίς να μιλούν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας – και στη συνέχεια ρίχνουν το νερό σε μέρος «που δεν πατιέται».
Ένα έθιμο που διατηρείται ακόμη και σήμερα είναι οι προβλέψεις για τον καιρό. Πιστεύεται ότι, τα Φώτα, βαπτίζονται οι άνεμοι: Αν φυσάει αέρας, «απός αγιαστούν τα νερά ημερεύει» και «αν είν’ τα Φώτα φωτερά θα ’ναι η Λαμπρή με τα νερά». Από τον καιρό των Φώτων προμάντευαν για τη σοδειά: «Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τις Λαμπρές βρεμένες, θα φαν οι χήρες τα ορφανά κι οι κακοπαντρεμένες».
Επίσης, κάτι που γέλεται ακόμη σε κάποια χωριά: «αγιασμός, φωτισμός, Φώτα και καλός καιρός». Η ημέρα των Θεοφανίων αποτελεί ορόσημο και για τους ναυτικούς: «του Σταυρού κι αρμένιζε (6 Ιανουαρίου), του Σταυρού και δέσε (14 Σεπτεμβρίου)».
Έβρος
«Σήμερα τα Φώτα κι Φωτισμός, κι χαρές μεγάλες κι αγιασμός…». Εξέχουσα θέση, στο εβρίτικο εορτολόγιο κατέχει ο εορτασμός των Φώτων, την πρώτη μέρα μετά τη λήξη του Δωδεκαήμερου και ενώ έχουν αποχωρήσει από την επιφάνεια της γης τα «καρκαντζέλια» (καλικάντζαροι), τα γνωστά σκανταλιάρικα δαιμόνια της λαϊκής μας παράδοσης.
Την παραμονή των Θεοφανίων, στον Έβρο, ο ιερέας του χωριού επισκέπτεται και «φωτίζει» τα σπίτια, ενώ ανήμερα της γιορτής και μετά τη ρίψη του Σταυρού στο νερό (σε κολυμπήθρα ή σε ποτάμι (εφ’ όσον υπάρχει πλησίον του χωριού), τα σπίτια κατακλύζει το άρωμα του θυμιάματος και οι νοικοκυρές κρατούν και αγιασμό που πήραν από την εκκλησία ως φυλαχτό.
Το παραδοσιακό φαγητό της ημέρας , στα περισσότερα χωριά του Έβρου είναι η «Μπάμπω» (γριά), δηλαδή το παχύ έντερο του χοίρου γεμισμένο με ψιλοκομμένο κρέας, πράσο, ρύζι και μυρωδικά, ενώ σε κάποια χωριά οι Μάρηδες μαγειρεύουν και τον «Πάππου», που είναι το στομάχι του χοίρου γεμιστό.
Την ημέρα των Θεοφανίων, οι νοικοκυρές στο σπίτι φτιάχνουν ψωμί το οποίο ονομάζουν «φωτίτσα». Παλιότερα στη Θράκη μετά τον αγιασμό μοίραζαν στην εκκλησία ένα κομμάτι ψητό κρέας και μια κουλούρα ψωμί, το οποίο ονόμαζαν κολύριο. Κάποιο από αυτά είχε μέσα έναν ασημένιο σταυρό. Αυτός που θα έβρισκε τον σταυρό ονομαζόταν «νουνός» και θα προσέφερε το βόδι για τα κολύρια της επόμενης χρονιάς.
«…Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό, κάθεται η κυρά μας η Παναγιά. Σπάργανα βαστάει κεριά κρατά και τον Άγιο Γιάννη παρακαλά. Άγιε Γιάννη αφέντη μου βαπτιστή, έλα να βαπτίσεις Θεού παιδί. Να βαπτιστούν οι κάμποι και τα νερά για ν’ αγιάσ’ αφέντης με την κυρά..», λένε τα κάλαντα της παραμονής των Φώτων, ενώ σε αρκετά χωριά ανήμερα των Θεοφανίων και μετά το πέρας της λειτουργίας, όλες οι κινητές εικόνες της εκκλησίας περιφέρονται από τους άνδρες του χωριού γύρω απ’ αυτό ώστε να είναι προστατευμένο, καθ’ όλο το χρόνο, από τα κακά πνεύματα.
ΤΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ
Όπως όλες τις μεγάλες γιορτές στον Πόντο, έτσι και η γιορτή των Θεοφανίων
έπαιρνε ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο και χρώμα.
«Φώτιγμαν» και στη Χαλδία το «Φώτιμαν»
Εκκλησιασμός
Πρωταρχικό και καθολικό γνώρισμα του Ποντιακού λαού, στις μεγάλες της Χριστιανοσύνης μέρες, ήταν η εσωτερική περισυλλογή. Με τη προσευχή στο εικονοστάσι του σπιτιού και τη συμμετοχή στην κοινή λατρεία. Η ακρόαση και παρακολούθηση με κατάνυξη των εκφωνήσεων, των ευχών και των εκκλησιαστικών ύμνων, το διάβασμα εκκλησιαστικών βιβλίων, συναξαρίων και της Αγίας Γραφής. Η αθόρυβη και ιδιόρρυθμη βίωση του νοήματος και του περιεχομένου των εορτών.
Εκτός από τα συνήθη τάματα, την ώρα πού γυρνούσε ο δίσκος έπρεπε πλούσιοι και φτωχοί να ρίξουν στο δίσκο. Οι νοικοκυραίοι και οι προύχοντες και μερικοί νεόπλουτοι που είχαν έρθει «ας σην ξενιτείαν» εφιλοτιμούντο ποιος θα ρίξει το μεγαλύτερο νόμισμα στο δίσκο της εκκλησίας.
Ο εκκλησιασμός των Θεοφανείων ολοκληρωνόταν με τη προμήθεια και πόση Αγιασμού και με τη λήψη του αντίδωρου.
Αγιασμός :Η προμήθεια Αγιασμού και η διατήρησή του όλο το χρόνο είναι πανορθόδοξο έθιμο. Γι’ αυτό είναι αδύνατο να βρει κανείς Ποντιακή οικογένεια που να μη προμηθεύεται Αγιασμό της Παραμονής ή των Θεοφανίων. Και στον Πόντο, άλλοι με «κουκουμόπα» (είδος χάλκινης κανάτας), άλλοι με «κανατόπα», άλλοι με ποτήρια κι άλλοι με μπουκαλάκια έτρεχαν στην εκκλησία από τα χαράματα. Για να πάρουν Αγιασμό για μια ώρα ανάγκης.
Το μνημόσυνο των νεκρών
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα των Ποντιακών Φώτων ήταν το μνημόσυνο των νεκρών που γινόταν την παραμονή της γιορτής των Θεοφανίων. Σε κάθε σπίτι άναβαν τόσα κεριά, όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας που είχαν εκδημήσει και ένα για εκείνον τον ξένο που δεν είχε κανέναν σ’ αυτόν τον κόσμο…
Για να μην ξεχνούν οι νεότεροι το χρέος τους στους παλιότερους, έγκαιρα τους μάθαιναν ένα τετράστιχο με τις βασικές επιθυμίες των τεθνεώτων:
«Τα Φώτα θέλω το κερί μ’
και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα)…
και την Μεγάλ’ Παρασκευήν
έναν μαντήλιν δάκραι»
Στη Σάντα, που την αποτελούσαν επτά ενορίες γι’ αυτό και ονομαζόταν και «Επτάκοσμος», τα Θεοφάνια, η πρωτότοκος κόρη ζύμωνε την «Αλυκόν πίταν» από καλαμποκίσιο αλεύρι. Το βράδυ πριν κοιμηθούν έτρωγαν από την αλμυρή πίτα και έπεφταν για ύπνο. Κομμάτια της οποίας οι ανύπαντρες έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους, για να δουν ποιον θα παντρευτούν!
Κατά τη διάρκεια του ύπνου, λογικό ήταν ότι θα διψάσουν. Γι αυτό υπήρχε και το σχετικό δίστιχο:
«Ναϊλί εμέν’ ντό έπαθα με τ’ αλυκόν την πίταν,
κανείς νερόν ΄κι εδέκε με, εκάγα όλεν τη νύχτα!»
Εάν έβλεπαν κάποιον στο όνειρο τους να τις δίνει νερό, αυτός θα ήταν ο μελλοντικός τους σύζυγος. Ήταν φυσικό να δουν αυτόν που συμπαθούσαν ή και να μη δουν κανέναν. Το πρωί αντάμωναν και η κάθε μια έλεγε το όνειρο που είδε ή δεν είδε… και έκαναν τα σχόλια τους. Μερικές τύχαινε στ’ αλήθεια να πραγματοποιηθεί από σύμπτωση το όνειρο, γι αυτό και τα κορίτσια πίστευαν στη μαντική ιδιότητα της πίτας
Η Ευρώπη και τα Φώτα!
Βασιλιάδες, παρελάσεις, μάγοι και φωτιές!
Εορτασμοί στο νερό και στη Βουλγαρία για τα Φώτα!
Με παρόμοιο τρόπο γιορτάζουν τα Φώτα στη Βουλγαρία. Δεκάδες άνδρες βρίσκονται στα νερά του ποταμού Tundzha, στην πόλη Kalofer.
Οι εικόνες είναι εντυπωσιακές!
Γλυκά, παρέλαση και οι τρεις μάγοι με τα δώρα στην Ισπανία!
Εντελώς διαφορετικές οι εικόνες στην Ισπανία. Μεγάλη παρέλαση διοργανώνεται στη Μαδρίτη, όπου την παράσταση έκλεψαν τα εντυπωσιακά άρματα!
Από την άλλη στη Μάλαγα, μοιράζονται γλυκά, ενώ βρέθηκαν και
οι… τρεις μάγοι με τα δώρα!
Η Ιταλίδα γιαγιά που εκτελεί χρέη… Άη Βασίλη!
Ένα επίσης εντυπωσιακό έθιμο για τα Φώτα συναντάμε στην Ιταλία. Κάτοικοι ντύνονται με την μορφή της Befana. Η παράδοση λέει ότι η Befana είναι μία ηλικιωμένη γυναίκα που μοιράζει δώρα στα παιδιά σε ολόκληρη την Ιταλία την παραμονή των Θεοφανίων. Έχει… παρόμοια “δικαιοδοσία” με τον γνωστό σε όλους Άγιο Βασίλη!
Δείτε τις εντυπωσιακές εικόνες
Κατάνυξη στο Βατικανό
Παραμένοντας στην Ιταλία, ξεχωριστή θέση ανήμερα των Φώτων έχει και το Βατικανό. Όπου τα Θεοφάνια γιορτάζονται με κάθε επισημότητα και τον Πάπα να πρωτοστατεί.
Οι τρεις Βασιλιάδες στην Τσεχία!
Εκτός από “Epiphany”, η σημερινή ημέρα γιορτάζεται και ως “Three King’s Day” και κάπως έτσι οι τρεις… βασιλιάδες βγαίνουν παραμονή των Θεοφανίων, στους δρόμους της Πράγας, με τις εικόνες να είναι άκρως εντυπωσιακές!
Φινάλε με… Κύπρο!
Τελευταία στάση της… πανευρωπαϊκής διαδρομής για τον εορτασμό των Φώτων, η Κύπρος! Στο χωριό Ζυγί, ο αγιασμός των υδάτων, αλλά και η κατάδυση του σταυρού, με τις εικόνες προκαλούν ρίγος.
Στην Κύπρο την ημέρα τον Φώτων έχουμε το έθιμο, τα παιδιά να πηγαίνουν στους μεγάλους για να τους πλουμίσουν με λεφτά, λέγοντας τη φράση “Καλημέρα τζαι τα Φώτα τζαι την πουλουστρίνα πρώτα”. Εδώ ο… ποιητής θέλει να ζητούν αντί για λεφτά αγάπη
«ΚΑΛΗΜΕΡΑ ΤΖΑΙ ΤΑ ΦΩΤΑ»
Καλημέρα, Καλημέρα Καλημέρα τζιαι τα Φώτα
Δώστε μας αγάπην πρώτα
Ανοίξασιν οι ουρανοί τζιαι φκαίνει περιστέρι
Για πουλουστρίνα θκυο φιλιά κρατά να μας τα φέρει
Καλημέρα τζιαι τα Φώτα Δώστε μας αγάπην πρώτα
Βαστώ τζιερίν αφτούμενο στη στράτα σας γυρίζω
Μακριά να θκιώξω το κακό τα σπίθκια σας ραντίζω
Καλημέρα τζιαι τα Φώτα Δώστε μας αγάπην πρώτα
Σταυρόν ολόχρυσο θωρώ στου ποταμού τα βάθη
Χαρά στον πόννα πιει νερό τα μυστικά να μάθει
Καλημέρα τζιαι τα Φώτα Δώστε μας αγάπην πρώτα
Ολόφωτοι τζι ολόχαροι να γλυκοτραουδάτε
Τον Πλάστη να δοξάζετε τζι εμέναν ωσπολλάτε
Καλημέρα τζιαι τα Φώτα Δώστε μας αγάπην πρώτα
Φωτογραφίες: Reuters
Δείτε και το παρακάτω sway:
Ας μάθουμε για τα Θεοφάνεια ή Φώτα και τι πιστεύει ο λαός για τους καλικάντζαρους
Αυτή η εργασία έχει άδεια χρήσης Creative Commons Αναφορά δημιουργού4.0.
