Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων αποτελεί ένα σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία του 20ού αιώνα!!!
Το Ολοκαύτωμα. Τι συνέβη στους Εβραίους;
🪖 Γιατί οι ναζί μισούσαν τους Εβραίους;
⏳ Ήταν από την αρχή το σχέδιό τους να τους δολοφονήσουν;
⛔️ Πώς ξεκίνησε η διαδικασία εξόντωσής τους και ποιες μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν;
⚠️ Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης;🏴☠️
Το video «Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων» που εντάσσεται στην κατηγορία “ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ”, σχεδιάστηκε ώστε να αποτελέσει αφορμή για παρέμβαση στο θέμα της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
Το Ολοκαύτωμα και η σημασία του
για την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο.
Φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από τον εκτοπισμό των Εβραίων από τη Γερμανική και τη Βουλγαρική ζώνη Κατοχής της Ελλάδας. Από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Αύγουστο του 1943 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, της Αλεξανδρούπολης, της Κομοτηνής, της Ξάνθης, της Καβάλας, της Δράμας, των Σερρών, του Διδυμοτείχου, της Νέας Ορεστιάδας και του Σουφλίου, φορτώθηκαν στα τρένα χωρίς επιστροφή με προορισμό το Άουσβιτς – και η ευθύνη μας για τη μεταλαμπάδευση της Μνήμης είναι ιερή αποστολή.
Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ως η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος.
Σαν σήμερα το 1945 τα σοβιετικά στρατεύματα απελευθέρωσαν το Άουσβιτς-Μπιρκενάου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του ναζιστικού καθεστώτος.
Το Ολοκαύτωμα, όπως είναι γνωστή η μαζική εξόντωση των Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχε βαθιά επίδραση, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο και ακόμη και σήμερα οι συνέπειές του εξακολουθούν να γίνονται αισθητές, τόσο από τους επιζώντες, όσο και από τους απογόνους τους.
Επαναφέρει δυσάρεστα συναισθήματα για το έγκλημα που διαπράχθηκε, ανασύρει αποτρόπαιες στιγμές από το βιβλίο της Ιστορίας υπενθυμίζοντας μας τι δεν πρέπει να επαναληφθεί, μας προκαλεί δέος και μας καλεί να τιμήσουμε τη μνήμη εκείνων των οποίων δεν σεβάστηκαν τα σώματά τους και την υπόστασή τους ως ανθρώπους, «πνίγοντας» πρώτα την όποια ζωή ή ελπίδα είχε απομείνει μέσα τους.
Θυμόμαστε το Ολοκαύτωμα των 6 εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης -μεταξύ των οποίων 67.000 Έλληνες Εβραίοι-, τιμούμε τη μνήμη τους, ερευνούμε και μαθαίνουμε για τις πιο σκοτεινές πτυχές της ιστορίας του, για τις δυνάμεις του μίσους και του φανατισμού που επέτρεψαν να συμβεί, για τον μοναδικό στην ιστορία βιομηχανικό τρόπο εφαρμογής του, για την αδιανόητη -κι όμως πραγματική- αδιαφορία όλου του “πολιτισμένου” κόσμου που απέστρεψε το βλέμμα όταν ορδές Εβραίων οδηγούνταν στα τρένα εκτοπισμού κι όταν εξοντώνονταν στα ναζιστικά κρεματόρια.
Παράλληλα, μνημονεύουμε τις φωτεινές μορφές των ηρώων που αγωνίστηκαν ενάντια στον Ναζισμό, τις φωτεινές εξαιρέσεις των “Δικαίων των Εθνών” που με αυτοθυσία κι ανθρωπιά άνοιξαν το σπίτι τους και την αγκαλιά τους για να σώσουν Εβραίους συμπολίτες. Το παράδειγμά τους διδάσκει και εμπνέει!
Ο ΤΟΙΧΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΧΙΛΙΑΔΩΝ ΕΚΤΕΛΕΣΕΩΝ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΑΟΥΣΒΙΤΣ–ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ, ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΣΗΜΕΡΑ ΣΗΜΕΙΟ ΦΟΡΟΥ ΤΙΜΗΣ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ.
Θυμόμαστε το παρελθόν για να διασφαλίσουμε το μέλλον!
Λίγα λόγια για το ολοκαύτωμα
Το ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική, προγραμματική και κρατική πολιτική ποινικών διώξεων και εξόντωσης περίπου 6.000.000 Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που ήταν αποδεδειγμένα υποκινούμενος από τη Ναζιστική Γερμανία και τους συνεργάτες της.
Οι Ναζί, οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία τον Ιανουάριο του 1933, πίστευαν ότι οι Γερμανοί ήταν «φυλετικά ανώτεροι» από τους Εβραίους, τους οποίους θεωρούσαν μια εξωτερική απειλή.
Η ζωή πριν το ολοκαύτωμα
Πριν έρθουν οι Ναζί στην εξουσία, οι Εβραίοι ζούσαν σε κάθε χώρα της Ευρώπης. Οι μεγαλύτεροι εβραϊκοί πληθυσμοί ήταν συγκεντρωμένοι στην Ανατολική Ευρώπη, κυρίως στις χώρες της Πολωνίας, της Ουγγαρίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Ως μειονότητα, μέσα στον πολιτισμό της πλειονότητας, μιλούσαν τη δική τους γλώσσα, τα γίντις, που συνδύαζαν γερμανικά και εβραϊκά στοιχεία, διάβαζαν βιβλία, παρακολουθούσαν ταινίες και θέατρο και υιοθετούσαν μοντέρνους τρόπους ένδυσης.
Αντίθετα, οι Εβραίοι της δυτικής Ευρώπης – Γερμανίας, Γαλλίας, Ολλανδίας – που αποτελούσαν πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού, υιοθετούσαν τις συνήθειες των μη-Εβραίων γειτόνων τους. Ντύνονταν και μιλούσαν όπως εκείνοι, έτειναν να έχουν πιο τυπική εκπαίδευση και ζούσαν σε κωμοπόλεις ή πόλεις. Γενικότερα, ο κάθε Εβραίος μπορούσε να βρεθεί σε κάθε τομέα της ζωής. Είτε ως αγρότες, ράφτες, γιατροί, ιδιοκτήτες μικρές επιχειρήσεων και άλλα. Μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία της Γερμανίας, όλοι έγιναν πιθανά θύματα και οι ζωές τους άλλαξαν για πάντα.
Η «Νύχτα των Κρυστάλλων»: Η απαρχή της μαζικής εξολόθρευσης των Εβραίων
Τι έγινε κατά το ολοκαύτωμα
Οι Γερμανοί είχαν ένα καλά οργανωμένο σχέδιο. Το 1933, σε όλη την Ευρώπη απαριθμούνταν πάνω από 9.000.000 Εβραίοι. Μέχρι το τέλος του 1945, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους δολοφόνησαν πάνω από τους μισούς Εβραίους. Βέβαια, τα θύματά τους δεν ήταν μόνο οι Εβραίοι. Συγκαταλέγονταν και 200.000 Ρομά, 200.000 άτομα γερμανικής καταγωγής, αλλά με νοητικές και φυσικές αναπηρίες, ομοφυλόφιλοι, ακόμα και όσοι στήριζαν διαφορετική θρησκεία ή ιδεολογία, όπως οι ιεχωβάδες και οι κομμουνιστές αντίστοιχα. Επιπλέον, γύρω στους 2.000.000 – 3.000.000 Σοβιετικούς αιχμαλώτους του πολέμου, πέθαιναν – εκτός από δολοφονίες – λόγο πείνας, ασθενειών, αμέλειας και βασανιστηρίων.
Σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, οι Εβραίοι αλληλοβοηθιούνταν, ώστε να βρουν κρυψώνες ή τρόφιμα και για να εξασφαλίσουν πλαστές ταυτότητες προκειμένου να σώσουν τη ζωή τους. Παρόλα αυτά, οι Εβραίοι δεν έμειναν με «σταυρωμένα χέρια» και προσπαθούσαν να αντιστέκονται στην καταπίεση με διάφορους τρόπους, τόσο σε συλλογικό, όσο και σε ατομικό επίπεδο. Έκαναν ένοπλες εξεγέρσεις σε πάνω από 100 γκέτο. Οι γερμανικές δυνάμεις χρειάστηκαν σχεδόν ένα μήνα για να καταπνίξουν οριστικά την εξέγερση και σκότωσαν τους περισσότερους εξεγερμένους. Όσοι επέζησαν κατέφυγαν σε στρατόπεδα εκτοπισμένων. Μεταξύ 1948 – 1951 γύρω στους 700.000 Εβραίους μεταναστεύουν στο Ισραήλ και άλλοι, λιγότεροι στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, της μεγαλύτερης γενοκτονίας στην παγκόσμια ιστορία, υπολογίζεται ότι μόνο στα στρατόπεδα εξολόθρευσης θανατώθηκαν περίπου τρία εκατομμύρια Εβραίοι.
Ο απολογισμός για τις δράσεις του στρατοπέδου είναι σοκαριστικός. Σύμφωνα με τους ελάχιστους υπολογισμούς, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς απελάθηκαν και καταγράφηκαν 1.300.000 άνθρωποι: οι 1.100.000 ήταν Εβραίοι -εκ των οποίων οι 55.000 από την Ελλάδα-, 150.000 Πολωνοί, 23.000 Ρομά, 15.000 σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και περίπου 25.000 από διάφορες άλλες εθνικότητες. Από αυτούς, οι 1.100.000 εκτελέστηκαν εκεί, κυρίως στους θαλάμους αερίων. Το 90% των θυμάτων ήταν Εβραίοι.
Το σύνολο των Εβραίων που θανατώθηκαν από την άνοδο του Ναζιστικού Κόμματος στην εξουσία μέχρι την κατάρρευσή του, ανέρχεται σε έξι περίπου εκατομμύρια.
ΟΙ ΡΑΒΔΩΤΕΣ ΣΤΟΛΕΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΣΕ ΣΥΣΤΟΙΧΙΑ, ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΜΙΑΣ ΓΝΩΡΙΜΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ.
Πως τους θανάτωναν
Τα στρατόπεδα θανάτου ήταν δύο ειδών. Το ένα ήταν οι θάλαμοι αερίων, που βρίσκονταν μόνο στα οργανωμένα στρατόπεδα και θανάτωναν ομαδικά τους Εβραίους. Ο κάθε θάλαμος χωρούσε γύρω στα 500 άτομα. Το αέριο που χρησιμοποιούσαν λεγόταν «Τσικομπλέ». Υπήρχαν επίσης φούρνοι, οι οποίοι έκαιγαν 100 άτομα ανά δύο ώρες. Υπήρχαν εποχές που ο αριθμός των καιόμενων έφτανε τις 25.000 ημερησίως.
Τα πιο βάναυσα βασανιστήρια γίνονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης block 10 και block 11 του Άουσβιτς. Στο πρώτο έβαζαν όσους θεωρούσαν απείθαρχους και η πιο γνωστή τιμωρία ήταν το ξυλοκόπημα και η πιο φρικαλέα ήταν τα πειράματα στα γεννητικά όργανα ανδρών και γυναικών, καθώς ήθελαν να ανακαλύψουν τρόπους στείρωσης. Στο block 11 χρησιμοποιήθηκε για εκτελέσεις και βασανιστήρια. Περιλάμβανε δωμάτια με λιγοστό αέρα, μηχανήματα που έσπαγαν κόκαλα και άλλα που τρυπούσαν το δέρμα.
Όλα αυτά ήταν η λεγόμενη «Τελική Λύση», δηλαδή το σχέδιο ριζικής εξόντωσης του Εβραϊκού γένους. Στην ουσία όμως δεν ήταν όντως το τέλος, καθώς οι νεκροί αντί να ταφούν για να αναπαυτούν είχαν άλλη πορεία.
Τι απέγιναν οι νεκροί
Αφού τους θανάτωναν με τους παραπάνω τρόπους, μετά τους Εβραίους τους έκαναν συστηματικά σαπούνια. Μικρά, πράσινα, στρατιωτικά σαπούνια που τα μοίραζαν στο στρατό και στους καταδίκους. Φτιάχνονταν από ανθρώπινο λίπος, το οποίο μάζευαν σε κάδους. Η πράξη των Ναζί – κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου – που δολοφονούσαν τους Εβραίους στα κρεματόρια και με το λίπος των θυμάτων τους έφτιαχνα σαπούνι, ήταν μία ενέργεια που έκανε και ο Μουσταφά Κεμάλ στη γνωστή γενοκτονία των Ποντίων.
Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο του Lifo :
Ολοκαύτωμα: Ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Κατά τη διάρκεια των εκτοπισμών στο στρατόπεδο, του Άουσβιτς έως και 6.000 Εβραίοι δολοφονούνταν εκεί με αέρια κάθε μέρα. Φωτο: The U.S. Holocaust Memorial Museum
Δείτε επίσης :
Σπάνιο έγχρωμο ντοκουμέντο από την απελευθέρωση του Νταχάου στο φως
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Δείτε ακόμη :
Τα παιδιά που σώθηκαν από το Ολοκαύτωμα
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Δείτε επίσης τα άρθρα :
©Το ολοκαύτωμα από την ματιά της Άννας Φρανκ – άρθρο
© “Το ολοκαύτωμα από την ματιά της Άννας Φρανκ” διαδραστική εικόνα
Η Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα για να δείτε σχετικές δραστηριότητες από τον ιστότοπο “Το σακίδιο”
ή δείτε τις δραστηριότητες στο παρακάτω αρχείο
Ας συζητήσουμε για τα αποτρόπαια γεγονότα του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου και ας προσπαθήσουμε να τα συνδυάσουμε με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.
Πατήστε στον διπλανό σύνδεσμο για να μεταφερθείτε στην παρουσίαση prezi: Ανθρώπινα Δικαιώματα
ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ – ΗΜΕΡΑ ΜΝΗΜΗΣ –
ΚΑΤΙΑ ΒΡΟΥΒΑ Podcast – ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ,
Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων που χάθηκαν
Στην Ελλάδα η «Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος» καθιερώθηκε με ομόφωνη απόφαση της Βουλής τον Ιανουάριο του 2004 (Ν.3218/04 και Π.Δ. 31/05) και τιμάται κάθε χρόνο στις 27 Ιανουαρίου, για να τιμηθεί η μνήμη των χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων, που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και να εξαρθεί ο ηρωισμός των χριστιανών Ελλήνων, που με κίνδυνο της ζωής τους στην κατεχόμενη Ελλάδα, έσωσαν πολλούς Εβραίους συμπολίτες τους από βέβαιο θάνατο.
78 χρόνια μετά την απελευθέρωση του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς στις 27 Ιανουαρίου 1945, από τις δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού, τα σχολεία θα τιμήσουν τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος.
Το Άουσβιτς υπήρξε το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης (για την ακρίβεια επρόκειτο για συγκρότημα στρατοπέδων), όπου διαπράχθηκε το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στο πλαίσιο της υλοποίησης της «τελικής λύσης» από τους Ναζί, εξοντώθηκαν με βιομηχανικό τρόπο μέσα σε δυόμιση χρόνια (1942-1944) 1,1-1,5 εκατομμύριο άνθρωποι, το 90% των οποίων ήταν Εβραίοι.
Με την προέλαση των Σοβιετικών στο Ανατολικό Μέτωπο, το Άουσβιτς σταδιακά άρχισε να εγκαταλείπεται και οι κρατούμενοι να μεταφέρονται δυτικά σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις διαβόητες «πορείες θανάτου» χιλιάδες κρατούμενοι έχασαν τη ζωή τους από τις κακουχίες ή σκοτώθηκαν από τους Γερμανούς. Στο Άουσβιτς παρέμειναν 7.650 ανήμποροι κρατούμενοι, τους οποίους απελευθέρωσαν οι άνδρες του Κόκκινου Στρατού στις 27 Ιανουαρίου 1945.
Από την Ελλάδα εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς περί τους 55.000 Εβραίους, στην πλειονότητά τους από τη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για την πολυπληθέστερη εθνική ομάδα μετά τους Εβραίους από την Ουγγαρία (430.000), την Πολωνία (300.000), τη Γαλλία (69.000) και την Ολλανδία (60.000). Τα 3⁄4 των Ελλήνων Εβραίων εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων του αμέσως μετά την άφιξή τους.
Δείτε εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία του ολοκαυτώματος
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Στον ιστότοπο της Δημοκρατικής Παιδείας θα βρείτε πλούσιο υλικό για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, στην ενότητα Εκπαιδευτικό υλικό / Θεματική ενότητα: Ολοκαύτωμα.
Μπορείτε να αναζητήσετε ανά τάξη ή και ανά είδος υλικού.
Εδώ το υλικό για όλες τις τάξεις.
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος μας παρουσιάζει αναβαθμισμένη ψηφιακή εφαρμογή με τίτλο “Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων 1941 – 1944”
© Εκπαιδευτικές δράσεις για την Διεθνή Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος
(διαδραστική εικόνα)
Μιλώντας για το Ολοκαύτωμα και τις γενοκτονίες
με τη βοήθεια του Κινηματογράφου
“Memory of the Camps ” η συγκλονιστική μαρτυρία ενός ντοκιμαντέρ, που γυρίστηκε στα 1945.
Αφορούσε τη μοναδική ασπρόμαυρη ταινία του Al. Hitchcock (Memory of the Camps, 1985), σχετικά με την τραγωδία των Ναζιστικών στρατοπέδων.
ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Το ντοκιμαντέρ δεν είναι κατάλληλο για όλες τις ηλικίες, οι θεατές μπορεί να σοκαριστούν ή ακόμη και να τραυματιστούν από το περιεχόμενο αυτού του ντοκιμαντέρ. Αλλά σήμερα περισσότερο από ποτέ, όταν οι επιζώντες και οι μάρτυρες των ναζιστικών φρικαλεοτήτων γίνονται όλο και λιγότεροι, και οι αρνητές του ολοκαυτώματος, οι ρατσιστές και οι φασίστες φαίνεται να αυξάνονται ξανά, η ιστορία των Ναζιστικών Στρατοπέδων πρέπει να ειπωθεί και να προβληθούν οι φωτογραφίες.
Παρακάτω θα δούμε την παλιά ημιτελή έκδοση του “Memory of the Camps”, που βρίσκεται σε ιστότοπο ορισμένων Αυστραλών δασκάλων για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Αν θέλετε να πάρετε μια ιδέα τι βρήκε ο βρετανικός στρατός όταν μπήκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Bergen-Belsen το 1945, δείτε αυτή την ταινία.
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Φιλιά εις τα παιδιά – η πολυβραβευμένη ταινία ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λουλέ
Σύνοψη ταινίας
Παράλληλα, σκιαγραφείται η ζωή των Εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας πριν τον Πόλεμο και αποκαλύπτονται σπάνιες εικόνες της κατεχόμενης Αθήνας και Θεσσαλονίκης, μέσα από κινηματογραφικά αρχεία, ερασιτεχνικές ταινίες Γερμανών στρατιωτών και παράνομες λήψεις Ελλήνων πατριωτών.
Το “Φιλιά εις τα παιδιά” δεν είναι μια ακόμα ταινία για το Ολοκαύτωμα, είναι μια ταινία για την παιδική ηλικία στη σκιά του Ολοκαυτώματος. Είναι μικρές προσωπικές ιστορίες στη δίνη της Ιστορίας.
Το ντοκιμαντέρ γυρίστηκε στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Χανιά και στο Άουσβιτς της Πολωνίας, ενώ προβλήθηκε επί πολλές εβδομάδες σε κινηματογράφους της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, σε ειδικές προβολές σε άλλες πόλεις, σε πολλά σχολεία και τιμήθηκε με 8 βραβεία σε ελληνικά και διεθνή φεστιβάλ. Η ταινία συνεχίζει την διεθνή της πορεία σε φεστιβάλ και εκδηλώσεις στις ΗΠΑ, Ευρώπη, Αυστραλία.
Στις 27 Ιανουαρίου 2014 προβλήθηκε στο Παρίσι σε εκδήλωση της UNESCO με αφορμή την Διεθνή Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Πρόσφατα η ταινία ξεκίνησε να προβάλλεται σε μεγάλα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ.
Δείτε το ντοκιμαντέρ πατώντας στην παρακάτω εικόνα
Τα θλιβερά γεγονότα του ολοκαυτώματος που μετέβαλαν ριζικά τη φυσιογνωμία της πόλης της Θεσσαλονίκης μπορείτε να τα προσεγγίσετε με σχετικό υλικό που θα βρείτε και εδώ όπου υπάρχουν πηγές συγκεκριμένα και για τη Θεσσαλονίκη
Υλικό για Το Ολοκαύτωμα και τους Έλληνες Εβραίους
https://app.box.com/s/1i8xrog2b78avb90jsb2tenm91mcw4uy
(το υλικό είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα των Πολιτιστικών Θεμάτων
https://nasiantaipolitisti.wixsite.com/politistikathemata)
Υπόθεση: Ελληνο-βουλγαρικά σύνορα, 1943. Ένα τρένο που μεταφέρει Έλληνες Εβραίους προς το Άουσβιτς σταματάει σε μια πολίχνη. Το τοπικό σχολείο μετατρέπεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Περνώντας από τον σιδερένιο φράχτη, ο Λοχίας Βάλτερ γνωρίζει μια νεαρή Εβραία δασκάλα, τη Ρουθ, και εντυπωσιάζεται από τη γενναιότητά της. Σύντομα, ο Βάλτερ διχάζεται ανάμεσα στην υποχρέωσή του να ακολουθήσει τις διαταγές και στον όλο και αυξανόμενο έρωτά του για τη κοπέλα. Ο σπουδαίος Γερμανός σκηνοθέτης, Konrad Wolf υπέγραψε το 1959 το παρόν καλογυρισμένο αντιπολεμικό δράμα, που του χάρισε το Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής στις Κάνες του 1959, και ενέπνευσε έντονα τον ευρωπαϊκό (και ελληνικό) κινηματογράφο. Χρησιμοποιώντας ως βάση της πλοκής ένα – φαινομενικά αδιανόητο – ειδύλλιο, η ταινία παρουσιάζει λεπτομερώς τη ζοφερή ατμόσφαιρα ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης, και την αγωνία των Ελλήνων Εβραίων κρατουμένων (στη ταινία ακούγονται Ελληνικά και η Σεφαραδίτικη διάλεκτος). Σε αντίθεση με την απόλυτη πλειοψηφία των δυτικών ταινιών, οι Γερμανοί στρατιώτες δεν παρουσιάζονται σαν τέρατα αλλά – σχεδόν – με συμπάθεια. Αυτό δεν πρέπει να εκπλήσσει καθώς, αφενός η ταινία είναι γυρισμένη από δύο χώρες (Ανατολ. Γερμανία και Βουλγαρία) που είχαν βρεθεί στο πλευρό του άξονα, και εκείνη την εποχή βρίσκονταν πίσω από το “παραπέτασμα” (με πρώην υποστηρικτές των ναζί να καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις στο νέο κομουνιστικό καθεστώς). Αφετέρου, η ταινία υποστηρίζει ότι είναι η υπακοή στις επιταγές ενός απάνθρωπου καθεστώτος που μετατρέπει τους ανθρώπους σε “τέρατα”. Όπως θα περίμενε κάποιος, η ταινία είναι στενάχωρη και πικρή, αφήνει, όμως, στον θεατή μια αισιοδοξία για τη δύναμη της ζωής και μια ευχάριστη “επίγευση”, πως έχει παρακολουθήσει καλό κινηματογράφο.
© Son of Saul (2015) / Ο Γιος του Σαούλ
Ο Ούγγρος χειριστής Λάζλο Νέμες και ο ηθοποιός Γκέζα Ρόριγκ κάνουν ένα δυνατό ντεμπούτο με αυτό το ζοφερό, ανυποχώρητο δράμα του Ολοκαυτώματος. Το « Son of Saul » βυθίζει τον θεατή σε μια κόλαση που υπάρχει πέρα από τα όρια της κατανόησης ή της αναπαράστασης. Η ταινία είναι μια ισχυρή ακουστική και οπτική εμπειρία Αυτό το ανεξίτηλο πορτρέτο του Άουσβιτς στις τελευταίες μέρες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου επικεντρώνεται προσεκτικά σε μια περίοδο 36 ωρών μέσα στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου τον Οκτώβριο του 1944, μέσα από τα μάτια ενός Εβραίου κρατούμενου που, βασισμένος είτε στην ελπίδα είτε στον φόβο, στρέφεται στο να πραγματοποιήσει μια ενιαία, απελπισμένη πράξη ηθικής επιβίωσης. Ο σκηνοθέτης Nemes, ο βιρτουόζος κινηματογραφιστής του, Mátyás Erdély, και η υπόλοιπη ομάδα συνδυάζουν αισθητικές επιλογές και κινηματογραφικές τεχνικές για να δώσουν στους θεατές μια τρομακτική μυθιστορηματική ματιά του τι θα μπορούσε να ήταν να βρίσκεσαι μέσα σε αυτό που ονόμασε ο Nemes » ένα εργοστάσιο που παράγει και εξαφανίζει πτώματα σε βιομηχανική κλίμακα» Το αποτέλεσμα είναι μια τόσο ζοφερή και ανυποχώρητη απεικόνιση του Ολοκαυτώματος, όπως έχει γίνει ακόμη σε αυτό το κινηματογραφικά καταπονημένο θέμα – μια αριστοτεχνική άσκηση αφηγηματικής στέρησης και αισθητηριακής υπερφόρτωσης που αναπαράγει γνώριμους τρόμους με τολμηρά υπαρξιακούς όρους.
Το «Son of Saul» ξεκινά με κείμενο στην οθόνη που ορίζει τον όρο Sonderkommandos , μια συγκεκριμένη ομάδα αιχμαλώτων που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για να κάνουν τις εργασίες της εξόντωσης — εργασίες που μουδιάζουν την ψυχή, όπως η αφαίρεση και το κάψιμο σωμάτων από θαλάμους αερίων και το τρίψιμο των δαπέδων.
Γνωστοί και ως «φορείς μυστικών», οι ειδικές γνώσεις των Sonderkommando επέβαλλαν να στεγαστούν χωριστά από το υπόλοιπο στρατόπεδο και σήμαινε ότι δούλευαν μόνο λίγους μήνες πριν εκτελεστούν οι ίδιοι. (Μια συλλογή από γραπτά που άφησε πίσω του ο Sonderkommandos ήταν η έμπνευση της ταινίας.)
Ο Saul Auslander (το όνομα μεταφράζεται ως ξένος ή ξένος), ένας Ούγγρος που μιλάει κατά κόρον Γίντις και φοράει, όπως και οι άλλοι Sonderkommando , ένα σακάκι με ένα τεράστιο κόκκινο Χ στην πλάτη, εργάζεται σε ένα από τα κρεματόρια του Άουσβιτς. Είναι μέλος μιας ομάδας που τροφοδοτεί τρομοκρατημένους Εβραίους σε γδυτήρια, όπου τους λένε ότι θα τους αναθέσουν δουλειές αφού κάνουν «ντους».
Με αριστουργηματική κινηματογραφική τεχνική ο Saul πυροβολείται σταθερά σε ρηχή εστίαση, πράγμα που σημαίνει ότι τα νεκρά σώματα, οι ξυλοδαρμοί, όλα τα κλασικά τρόμο των στρατοπέδων, είναι ορατά μόνο στις γωνίες του κάδρου ή μισοκοιτάζονται στο βάθος. Αυτή η εξομάλυνση του εφιάλτη παρουσιάζει τον κόσμο όπως τον είδε ο Σαούλ και αυξάνει το σοκ μας που αυτό το είδος άγριας απανθρωποποίησης θα μπορούσε να βιωθεί με έναν τέτοιο τρόπο όπως συνήθως.
Όσες ταινίες για το Ολοκαύτωμα κι αν έχετε δει, δεν έχετε δει μια τέτοια. Είναι σημαντικό για εμάς ως πολιτισμένοι να βλέπουμε και να καταλαβαίνουμε συνεχώς ότι αυτό δεν ήταν μια παρέκκλιση, ότι οι άνθρωποι το έκαναν αυτό σε άλλους ανθρώπους και μπορούσαν να το κάνουν ξανά. Το να έχουμε γυρίσει και δει ταινίες όπως το «Son of Saul» είναι η καλύτερη ελπίδα μας να μην συμβεί αυτό.
δείτε την ταινία πατώντας στην παρακάτω εικόνα
Ας προσπαθήσουμε τώρα με το παρακάτω αρχείο
να αξιοποιήσουμε διδακτικά την ταινία:
Μια διδακτική πρόταση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις δημοκρατικές αξίες και το Ολοκαύτωμα στο πλαίσιο της εκπαίδευσης για την αειφορία
Η εκπαίδευση για την αειφορία ενώ εμπεριέχει τις αρχές της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, παράλληλα επικεντρώνει και εστιάζει σε πιο σύνθετα κοινωνικά ζητήματα, όπως της ανθρώπινης ισότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ειρήνης, καθώς και στις πολιτικές υποστήριξης των ανωτέρω. Η ικανότητα των κοινωνιών να ζουν ειρηνικά, εξαρτάται από την ικανότητά τους να αξιολογούν σωστά. Εκκινώντας και αναδεικνύοντας αυτήν την πτυχή οι εκπαιδευτικοί μπορούν να ασχοληθούν με την εκπόνηση και την υλοποίηση διδακτικών προτάσεων που θα προωθούν τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διαφορετικότητα του άλλου, θα αναδεικνύουν τις δημοκρατικές αξίες και θα παρουσιάζουν το Ολοκαύτωμα.
Εισαγωγή
Στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης επιχειρείται να οικοδομηθεί ένα σχολείο το οποίο θα προωθεί την εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία. Ενώ θα εισάγει με φυσικό τρόπο την αλλαγή πρακτικών, παράλληλα με την αλλαγή προτεραιοτήτων για την εξασφάλιση μίας καλύτερης ποιότητας ζωής για τον καθένα στο παρόν, αλλά και για τις γενιές που θα ακολουθήσουν. Κατά συνέπεια οι άνθρωποι καλούνται να εστιάσουν την προσοχή τους στην κριτική σκέψη του σημερινού τρόπου ζωής και των δράσεων τους και να είναι σε θέση να προβαίνουν σε ενημερωμένες αποφάσεις, όσο αφορά τις ενέργειες και τις επιλογές τους για ένα πιο βιώσιμο κόσμο (Fien & Tilbury, 2002).
Η ικανότητα των κοινωνιών να ζουν ειρηνικά, εξαρτάται από την ικανότητά τους να αξιολογούν σωστά. Η ενεργός συμμετοχή των πολιτών σε ζητήματα που αφορούν την τοπική κοινωνία βοηθά την οικοδόμηση της εμπιστοσύνης, της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών για τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής. Οι αξίες αυτές αποτελούν τη βάση για μια δημοκρατική κοινωνία με όρους κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης (Δημητρίου, 2009). Τα σχολεία μπορούν να βοηθήσουν προς αυτήν την κατεύθυνση, όταν δια μέσω της βιωματικής μάθησης προωθείται η ανάπτυξη της θετικής αυτοεικόνας στα παιδιά, που αποτελεί τη βάση για υγιείς σχέσεις με άλλα άτομα (Rogers, 1983). Τα παιδιά που βλέπουν θετικά τον εαυτό τους, έχουν περισσότερες πιθανότητες να δουν επίσης και άλλους ανθρώπους (Γεωργόπουλος, 2014). Το σχολείο ως πρότυπο αειφόρου ανάπτυξης, μετατρέπεται σε χώρο, όπου προέχει ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ελεύθερη έκφραση και στις ιδιαιτερότητες των άλλων ανθρώπων και όπου οι εθνικές, πολιτιστικές και ατομικές διαφορές αντιμετωπίζονται με αποδοχή, ενδιαφέρον και φροντίδα. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρήθηκε η εκπόνηση μιας διδακτικής πρότασης που θα προωθεί τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διαφορετικότητα του άλλου, ενώ θα υπογραμμίζει τις δημοκρατικές αξίες μέσα από την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος.
Θεωρητικό πλαίσιο
H εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη δεν μπορεί να εκληφθεί ως μία απλή καινοτομία και να προσαρμοστεί στο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά ως συνεχής παιδαγωγική διαδικασία μετασχηματισμού, η οποία δημιουργεί μια κουλτούρα αλλαγής, όπου τόσο η διαδικασία, όσο και το τέλος της αλλαγής είναι σημαντικά (Fullan & Ballew, 2001). Θα πρέπει να τονίσουμε, ότι η εκπαίδευση για την αειφορία, είναι μία έννοια πιο περιεκτική, καθώς ενώ εμπεριέχει τις αρχές τις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, εντούτοις επικεντρώνεται και εστιάζει σε πιο σύνθετα κοινωνικά ζητήματα, όπως η σχέση μεταξύ της ποιότητας του περιβάλλοντος, της ανθρώπινης ισότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ειρήνης, καθώς και στις πολιτικές υποστήριξης των ανωτέρω. Επίσης καλλιεργεί γνωρίσματα, όπως θάρρος και επιμονή. Οι γνωστικές ικανότητες, που συμβάλλουν και προκύπτουν από την εκπαίδευση για την αειφορία, περιλαμβάνουν διερεύνηση και έρευνα, αναλυτική και δημιουργική σκέψη, συνεργασία, επικοινωνία, διανόηση και στοχασμό (Choeng, 2005).
Αν λάβουμε υπόψη τη νέα παιδαγωγική προσέγγιση που προστάζει ότι οι στρατηγικές διδασκαλίας και εκμάθησης τοποθετούν τον μαθητή στο κέντρο της διδακτικής προσέγγισης, αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη δυναμική συμμετοχή του, επειδή θα εμπλέκεται στην επιλογή, στην κατανομή και στην αναζήτηση συναφών ζητημάτων, θεμάτων και δυνάμεων εντός του περιβάλλοντος μάθησης (Wilson & Hill, 2003, σ.7). Με δεδομένο τα παραπάνω θα πρέπει λοιπόν να δημιουργήσουμε το κατάλληλο εκπαιδευτικό περιβάλλον, όπου θα θεμελιώνεται ένα κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης, που θα επιτρέπει στα παιδιά να συμμετέχουν σε δημιουργικές – διερευνητικές συζητήσεις, που θα καλλιεργούν τον προβληματισμό τους και θα τα ενισχύουν να αναζητήσουν τη σχέση μας με τη φύση, ενώ θα διερευνούν τους ποικίλους παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών ή κοινωνικών προβληματικών καταστάσεων.
Ας μην ξεχνούμε άλλωστε ότι η σχολική ηλικία θεωρείται η πλέον ιδανική για την εφαρμογή προγραμμάτων εκπαίδευσης για την αειφορία για πολλούς λόγους : καταλληλότητα ηλικίας, μη πιεστικό πρόγραμμα σπουδών, δυνατότητα διάχυσης δραστηριοτήτων σε όλους τους κύκλους σπουδών και γνώσεων κ.τ.λ. Είναι σημαντικό τα παιδιά να διερευνούν τα κίνητρα που διέπουν τις επιλογές και τις αποφάσεις μας για περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα, που μπορεί να διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Να διαμορφώνουν ερωτήματα και υποθέσεις για τις συνέπειες των δικών τους επιλογών στο περιβάλλον και τους συνανθρώπους τους. Είναι επίσης σημαντικό τα παιδιά, στο πλαίσιο διερευνητικών συζητήσεων, να κρίνουν αποφάσεις και επιλογές με βάσει τα δικά τους κριτήρια, να εξετάζουν αν και πότε μια επιλογή είναι καλύτερη από μια άλλη, διερευνώντας τα κριτήρια και τα κίνητρα που οδηγούν στις διαφορετικές επιλογές, να διερευνούν τη βιωσιμότητα των διαφορετικών επιλογών (Gomez & Puig, 2003). Με την εμπλοκή των μαθητών σε διερευνητικές συζητήσεις, μαθαίνουν να αποδέχονται διαφορετικές απόψεις, που εκφράζουν το ίδιο ζήτημα, μαθαίνουν να προβάλλουν και να υπερασπίζονται τις δικές τους απόψεις, αναπτύσσοντας επιχειρηματολογία, διαπιστώνουν τις σχέσεις αλληλεξάρτησης που διέπουν τους επιμέρους παράγοντες, που συνιστούν την ολότητα ενός ζητήματος και αναπτύσσουν ενδιαφέρον για το περιβάλλον ως σύνολο, αλλά και για το συνάνθρωπό τους. Ταυτόχρονα, αναπτύσσουν δεξιότητες επικοινωνίας (μαθαίνουν να ακούν και να ενδιαφέρονται για τις ιδέες των άλλων) και συνεργασίας, που είναι ακριβώς οι δεξιότητες εκείνες που χρειάζονται για να αναπτυχθούν σε ικανούς πολίτες στην τοπική και διεθνή κοινότητα (Γεωργόπουλος, 2014).
Παρακάτω παρατίθενται δύο διαδραστικές εικόνες με εκπαιδευτικό υλικό και ενσωματωμένες προτάσεις διδασκαλίας για την διδακτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος
Δραστηριότητες για μεγαλύτερες τάξεις
Οι άνθρωποι πίσω από το Ολοκαύτωμα
Η εργασία απελευθερώνει
Δραστηριότητα για την καταναγκαστική εργασία στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μαθητές και μαθήτριες καλούνται να εξετάσουν ετερογενείς ιστορικές πηγές (κείμενα, μαρτυρίες, φωτογραφίες και μουσική) προκειμένου να στοχαστούν πάνω στο νόημα της φράσης «Arbeit Macht Frei» («Η Εργασία Απελευθερώνει») που οι ναζί συνήθιζαν να τοποθετούν στις εισόδους των στρατοπέδων.
Στόχοι για τους μαθητές και τις μαθήτριες:
Να αναπτύξουν κριτική σκέψη (ενάντια στα φαινόμενα).
Να εμβαθύνουν τη γνώση τους για το ζήτημα της καταναγκαστικής εργασίας στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και για τη σχέση του ναζισμού με τη βιομηχανία.
Να μάθουν πώς να ανασυγκροτούν εννοιολογικά τα γεγονότα, να ελέγχουν και να συνδέουν τις πληροφορίες.
Τη δραστηριότητα μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ.
Μαρτυρίες από το Άουσβιτς
Δραστηριότητα για το Ολοκαύτωμα που βασίζεται στις φωτογραφίες των Ζόντερκομάντο και τη μαρτυρία του Ελληνοεβραίου επιζήσαντα Σλόμο Βενέτσια. Οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να εξετάσουν τα διαθέσιμα στοιχεία, όπως ένας ντετέκτιβ κατά την έρευνα του, και να διατυπώσουν υποθέσεις για την πιθανή διαδρομή του φωτογράφου συγκρίνοντας τις φωτογραφίες και τις μαρτυρίες με τον χάρτη του Μπίρκεναου.
Στόχοι για τους μαθητές και τις μαθήτριες:
Να εμβαθύνουν τη γνώση τους για το Ολοκαύτωμα και το σύστημα λειτουργίας των ναζιστικών στρατοπέδων εξόντωσης.
Να σταθούν απέναντι στις προσπάθειες εξάλειψης της μνήμης και της μαρτυρίας των θυμάτων.
Να μάθουν πώς να συνδυάζουν και να συγκρίνουν πληροφορίες και ετερογενείς ιστορικές πηγές.
Να εκτιμήσουν τη δύναμη της μαρτυρίας και την αξία της ως μορφή ιστορικής πηγής.
Τη δραστηριότητα μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ.
Πού είναι ο Άουγκουστ;
Δραστηριότητα για τον ναζιστικό χαιρετισμό και την πολιτική ανυπακοή με βάση την ιστορική φωτογραφία από τα ναυπηγεία του Αμβούργου το 1936 στην οποία απεικονίζεται ο Άουγκουστ Λαντμέσερ, ένας λιμενεργάτης που αρνήθηκε να χαιρετήσει ναζιστικά κατά τη διάρκεια της τελετής καθέλκυσης του πλοίου «Horst Wessel».
Στόχοι για τους μαθητές και τις μαθήτριες:
Να εμβαθύνουν στη ναζιστική Γερμανία και τον τρόπο ζωής που επέβαλλε, καθώς και στον ναζιστικό χαιρετισμό.
Να προβληματιστούν για την κοινωνική συμμόρφωση και τη δύναμη της μάζας πάνω στο άτομο.
Να αναρωτηθούν για την έννοια της ατομικής ευθύνης.
Να κατανοήσουν τη σημασία της πολιτικής ανυπακοής, της δυνατότητας για «μη συμπόρευση».
Τη δραστηριότητα μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ.
Το τρένο για το Άουσβιτς
Δραστηριότητα για το Ολοκαύτωμα με βάση την τελευταία σκηνή από την ταινία “Αναβολή” (Aufschub, 2007) του Γερμανού σκηνοθέτη Χαρούν Φαρόκι, που δείχνει τους εκτοπισμένους στο στρατόπεδο εργασίας Βέστερμπορκ στην Ολλανδία να επιβιβάζονται στο τρένο αναχώρησης για το Άουσβιτς.
Στόχοι για τους μαθητές και τις μαθήτριες:
Να αναρωτηθούν για την ιδεολογική χρήση των εικόνων και τη λειτουργία της προπαγάνδας.
Να μελετήσουν την ιστορία και τον αντίκτυπο των στρατοπέδων συγκέντρωσης, εργασίας και εξόντωσης.
Να γνωρίσουν ένα λησμονημένο κεφάλαιο της ναζιστικής θηριωδίας: τη γενοκτονία των Ρομά και των Σίντι.
Τη δραστηριότητα μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ.
Εισαγωγή στο Ολοκαύτωμα
Προσεγγίζουμε το Ολοκαύτωμα μέσα από φωτογραφίες και ζωγραφιές παιδιών. Στόχος είναι οι μαθητές και οι μαθήτριες να έρθουν σε μια πρώτη επαφή με τα ιστορικά γεγονότα μέσα από τις κατάλληλα επιλεγμένες πηγές, που μπορούν να κινητοποιούν το συναίσθημα και την περιέργεια χωρίς όμως να αισθητικοποιούν τον πόνο και ως εκ τούτου να τον καθιστούν άλλη μια εικόνα, δίπλα στις χιλιάδες που περνούν καθημερινά μπροστά από τα μάτια μας.
Εδώ μπορείτε να βρείτε τις εικόνες καθώς και μια πρόταση εκπαιδευτικής προσέγγισής τους.
Η πεταλούδα
Μπορείτε να βρείτε εδώ μία εικόνα που συνοδεύεται από το ποίημα «Ένας κήπος» του Φράντισεκ Μπας (Frantisek Bass), το οποίο μιλάει για ένα παιδί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Σκοπός μας εδώ μπορεί να είναι να μιλήσουμε με τους μαθητές και τις μαθήτριες για το Τρίτο Ράιχ, τον αποκλεισμό των Εβραίων και το Ολοκαύτωμα προσπαθώντας να ενισχύσουμε τα σύμβολα της ειρήνης και της ελπίδας.
Την εικόνα, το ποίημα και μία προτεινόμενη επεξεργασία τους για την τάξη μπορείτε να τα βρείτε εδώ.
Τι σκέφτονται οι ναζί;
Τα φύλλα εργασίας που ακολουθούν βασίζονται στην ιδέα ότι πρέπει να ξέρουμε πώς εμφανίζονται και τι πιστεύουν οι ακροδεξιοί, καθώς και τι ιδέες έχουν για την κοινωνία, προκειμένου να μπορέσουμε να αναπτύξουμε ικανά επιχειρήματα εναντίον των ναζί. Εκτός από τη συνηθισμένη εμφάνιση των σκίνχεντ με μπότες και τζάκετ, δυστυχώς οι νεοναζί χρησιμοποιούν διάφορους άλλους τρόπους προκειμένου να είναι ελκυστικοί σε νέους ανθρώπους. Αυτό που δεν αλλάζει είναι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται.
Τα φύλλα εργασίας μπορείτε να τα βρείτε εδώ.
Το δέντρο βλέπει
Το μάθημα με βάση το βιβλίο “Το δέντρο βλέπει” της Ιρέν Κοέ-Ζανκά (Irène Cohen-Janca) με εικόνες του Μαουρίτσιο Κουαρέλλο (Maurizio A.C. Quarello) επικεντρώνεται στο Τρίτο Ράιχ, στον αποκλεισμό των Εβραίων και στο Ολοκαύτωμα. Παρουσιάζουμε εδώ έναν πιθανό τρόπο αξιοποίησης του βιβλίου, τον οποίο μπορείτε να χρησιμοποιήσετε ως βάση για τη δραστηριότητα ή ως πηγή έμπνευσης. Ο στόχος αυτού του παραμυθιού είναι να εξοικειώσει τους μαθητές με τα ιστορικά γεγονότα μέσα από το προσωπικό παράδειγμα της Άννας Φρανκ και να κάνει μια εισαγωγή στα γεγονότα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και το Ολοκαύτωμα.
Τις εικόνες του βιβλίου και την προτεινόμενη δράση μπορείτε να τα κατεβάσετε εδώ.
Το μικρό αγόρι από την Πολωνία
Οι μαθητές και οι μαθήτριες βλέπουν τη φωτογραφία ενός μικρού αγοριού και διαβάζουν ένα ποίημα. Στόχος είναι, μέσα από τη διδακτική μέθοδο της συναισθηματικής μάθησης, να προσπαθήσουν να φανταστούν πως είναι κάποιος άλλος άνθρωπος, εν προκειμένω ένα άλλο παιδί, που βιώνει πολύ διαφορετικές συνθήκες. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται μια πρώτη επαφή της τάξης με την έννοια του Ολοκαυτώματος και των γκέτο.
Τη φωτογραφία, το ποίημα, καθώς και μια πρόταση εκπαιδευτικής προσέγγισής τους μπορείτε να τα βρείτε εδώ.
Ο ήχος της σιωπής
Δραστηριότητα για την πολιτική της χρήσης των εικόνων με βάση το έργο του Χιλιανού καλλιτέχνη Αλφρέντο Ζάαρ με τίτλο «Ο ήχος της σιωπής» πάνω στη γνωστή –βραβευμένη με Πούλιτζερ– φωτογραφία του Κέβιν Κάρτερ. Σε μια εποχή που κατακλυζόμαστε από εικόνες, το ζητούμενο δεν είναι αν θα πρέπει ή όχι να βλέπουμε φωτογραφίες που απεικονίζουν τον ανθρώπινο πόνο, αλλά με ποιο «καθεστώς του αισθητού» θα το κάνουμε. Η προτεινόμενη δραστηριότητα καλεί τους μαθητές και τις μαθήτριες να εμπλακούν σε μια διαδικασία διερεύνησης και (ανα)πλαισίωσης των εικόνων προσφέροντας νέες δυνατότητες θέασης και πολιτικής υποκειμενοποίησης.
Στόχοι για τους μαθητές και τις μαθήτριες:
Να αναρωτηθούν για τη χρήση των εικόνων, τον ρόλο της φωτογραφίας και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την αναπαράσταση του ανθρώπινου πόνου.
Να προβληματιστούν για τη σχέση θεατή-θεάματος.
Να αναπτύξουν κριτικό βλέμμα προς τις εικόνες, να μάθουν πώς να τις επεξεργάζονται και να τις επανανοηματοδοτούν.
Μπορείτε να κατεβάσετε τη δραστηριότητα εδώ.
Επιπλέον προτεινόμενες διδακτικές προτάσεις:
Ταυτότητα διδακτικής πρότασης
Εκκινώντας από το γεγονός ότι η εκπαίδευση των ηθικών αξιών ξεκινά από το Δημοτικό Σχολείο, κατά τη διάρκεια του οποίου οι μαθητές των μικρών τάξεων συχνά διαμορφώνουν γνώμες και πεποιθήσεις, τις οποίες και διατηρούν, επιχειρήθηκε η εκπόνηση και η υλοποίηση μιας καινοτόμου διδακτικής πρότασης επικεντρωμένης σε θέματα ανθρώπινων δικαιωμάτων, καταπολέμησης της μισαλλοδοξίας και του αντισημιτισμού, στο πλαίσιο της εκπαίδευσης για την αειφορία. Η εφαρμογή της διδακτικής προσέγγισης διήρκεσε 6 μήνες. Σκοπός της ήταν οι μαθητές να συζητήσουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις δημοκρατικές αξίες, που πρέπει να θεωρούνται απαραβίαστα και να τυγχάνουν σεβασμού από όλους τους ανθρώπους, όπως επίσης και για το Ολοκαύτωμα. Η προτεινόμενη διδακτική πρόταση υλοποιήθηκε στην Γ΄2 τάξη του 1ου Πειραματικού Δημοτικού Σχολείου Αλεξανδρούπολης, στο πλαίσιο του προγράμματος σχολικών δραστηριοτήτων και ειδικότερα στο μάθημα της ευέλικτης ζώνης, αλλά και διαθεματικά με διάχυση σε άλλα μαθήματα (Γλώσσα, Μελέτη, Εικαστικά).
Επιμέρους στόχοι
- Να κινητοποιήσουμε το ενδιαφέρον και τα συναισθήματα των μαθητών για έννοιες όπως ανθρώπινα δικαιώματα, Ολοκαύτωμα, αλληλεγγύη, μισαλλοδοξία
- Να προβληματιστούν οι μαθητές για τις διακρίσεις σε βάρος των ανθρώπων με διαφορετική ταυτότητα
- Να καλλιεργήσουν οι μαθητές κριτική στάση απέναντι σε συμπεριφορές που αντιστρατεύονται την ισότητα των ατόμων
- Να αναπτύξουν οι μαθητές τις δεξιότητες της επικοινωνίας και της συνεργασίας, ώστε αργότερα να μπορέσουν να αναπτυχθούν σε ικανούς πολίτες στην τοπική και διεθνή κοινότητα (εκπαίδευση για την αειφορία)
Επεξεργασία του θέματος
Η επεξεργασία του θέματος ξεκίνησε από το μάθημα της Γλώσσας της Γ΄ Τάξης: Ενότητα 1 / Κεφάλαιο 5ο : «Στον πόλεμο του 1940». Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο αναφέρονται μαρτυρίες από τα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής. Ειδικότερα παρατίθενται διασκευασμένο απόσπασμα και φωτογραφίες από το ημερολόγιο της Ροζίνα Πάρδο , μιας δεκάχρονης εβραιοπούλας από τη Θεσσαλονίκη. Το κείμενο αυτό (ημερολόγιο) αποτέλεσε αφορμή για να αξιοποιήσουμε τις μαρτυρίες και να εκκινήσει ένας διάλογος με τους μαθητές, ώστε να διατυπωθούν απορίες σχετικά με τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και να αποφασισθεί από κοινού η ανάληψη ενός προγράμματος με θέμα τα ανθρώπινα δικαιώματα και το Ολοκαύτωμα, διαρθρωμένο με ανάγνωση βιβλίου και παρουσιάσεις ταινιών. Το κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει την ανάγνωση του βιβλίου και των ταινιών είναι ότι αφηγούνται ιστορίες παιδιών από διάφορες χώρες (Πολωνία, Τσεχία, Σερβία), που επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και καταθέτουν τις εμπειρίες τους. Παράλληλα στα φιλμ και στο αντίστοιχο υλικό παρουσιάζονται με εύσχημο τρόπο τα γεγονότα της περιόδου αυτής, εστιάζοντας στις κακουχίες που πέρασαν τα θύματα, στον πόνο, στην πίστη, στην αισιοδοξία, καθώς και στους μηχανισμούς αντιμετώπισής τους. Στις περισσότερες δραστηριότητες υπήρξε διεπιστημονική προσέγγιση, διότι οι μαθητές είναι σε ηλικία που κουράζονται εύκολα και ενδεχομένως χρειάζονται συνεχώς καινούργια ερεθίσματα ώστε να μπορέσουν να εμβαθύνουν σε ένα θέμα με πολλές πτυχές. Ειδικότερα, σχεδιάστηκαν δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, αισθητικής αγωγής και δραστηριότητες από τη μελέτη περιβάλλοντος, οι οποίες θα αναλυθούν στα επόμενα στάδια του σχεδίου εργασίας.
Παιδαγωγικές κατευθυντήριες γραμμές
Οι παιδαγωγικές κατευθυντήριες γραμμές (Morgenstern, 2011) που ακολουθήθηκαν και τηρήθηκαν για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στους μικρούς μαθητές είναι οι ακόλουθες:
- Δια μέσου της μικροϊστορίας, η αφήγηση μιας προσωπικής ιστορίας μπορεί να εστιάσει σε χαρακτήρες που γίνονται εύκολα κατανοητοί και αναγνωρίσιμοι στα μικρά παιδιά. Αυτό επιτρέπει στους μικρούς μαθητές να οικειοποιηθούν την ιστορία και να εμβαθύνουν στις δυσκολίες και στα διλήμματα που οι άνθρωποι αντιμετώπισαν αυτήν την περίοδο.
- Να γνωρίσουν τους «Δίκαιους των Εθνών». Τους ανθρώπους που βοήθησαν τους άλλους, ρισκάροντας τον εαυτό τους και τους αγαπημένους τους. Υπογραμμίζοντας έτσι τις ανθρώπινες πράξεις και τις πράξεις καλοσύνης, όπως και τις προσπάθειες να υπερπηδήσουν εμπόδια σε μια εποχή τρομοκρατίας και κακού.
- Να εμπνεύσουμε σεβασμό στην αφήγηση, στις αξίες και την ιστορία. Το υλικό καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε να προσεγγιστεί και να διδαχθεί με τον καταλληλότερο τρόπο για την ηλικία των μαθητών, χωρίς να περιπλέκονται οι πρωταγωνιστές ή να δαιμονοποιούνται οι ανταγωνιστές.
- Το θέμα διδάχθηκε από τη δασκάλα, η οποία έχει ήδη αναπτύξει συναισθηματική σχέση και σχέση εμπιστοσύνης με τους μαθητές. Είναι πολύ σημαντικό ο παιδαγωγός να δίνει στους μαθητές την αίσθηση της ασφάλειας, καθώς επεξεργάζονται ένα τέτοιο δύσκολο θέμα.
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού έγκειται στο να βοηθήσει τους μαθητές στην ενδοσκόπηση του εσωτερικού τους κόσμου μέσα σε μια ατμόσφαιρα που να εμπνέει ασφάλεια, ώστε ενδεχομένως να αμφισβητήσουν τις πρότερες αξίες από τις οποίες εμφορούνταν. Επιπρόσθετα, βοήθεια χρειάζονται τα παιδιά που “αντικρίζοντας” τα γεγονότα αντιδρούν με συναισθήματα φόβου, λύπης ή πόνου, θυμού και ενοχής για να τα διαχειριστούν με ορθολογικό τρόπο, αλλιώς ελλοχεύει ο κίνδυνος αυτά να προκαλέσουν “δευτερογενείς ψυχολογικές αποκρίσεις”: άμυνες, όπως άρνηση να δουν την πραγματικότητα, ορθολογική απομάκρυνση (παύουν να νιώθουν συναισθήματα για τις καταστροφές που αντικρίζουν), απάθεια και παραίτηση (συνήθως συνοδευτικά του αισθήματος πως είναι κάποιος αβοήθητος) ή τέλος απόδοση της υπαιτιότητας στους άλλους (κυβέρνηση κ.λ.π.) (Kollmuss & Agyeman, 2002).
Περιγραφή Δραστηριοτήτων
Η θεματική διαρθρώθηκε σε διδακτικές ενότητες με καθορισμένη διδακτική διάρκεια:
1η Θεματική Ενότητα: Ροζίνα Πάρδο. Η συγκεκριμένη ενότητα περιλαμβάνει 3 συναντήσεις και διήρκεσε συνολικά 6 διδακτικές ώρες. Κατά την επεξεργασία της ενότητας αυτής αποφασίστηκε η υλοποίηση του προγράμματος. Με αφορμή το βιβλίο της γλώσσας της Γ΄ Τάξης οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να έλθουν σε επαφή με το διασκευασμένο απόσπασμα και φωτογραφίες από το ημερολόγιο της Ροζίνα Πάρδο, μιας δεκάχρονης εβραιοπούλας από τη Θεσσαλονίκη. Το απόσπασμα εκκινεί από τον Οκτώβριο του 1940 με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου και κλείνει τον Οκτώβριο του 1944 με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την ταυτόχρονη απελευθέρωση της Ροζίνα και της οικογένειά της από την κρυψώνα που τους παρείχε κατά τη διάρκεια της κατοχής ο γιατρός Καρακώτσος. Τέλος, με το ημερολόγιο αυτό εισάγεται για πρώτη φορά στους μαθητές ο όρος ” Δίκαιοι των Εθνών”, καθώς η ιστορία υπογραμμίζει τη δέσμευση ενός Έλληνα, του γιατρού Καρακώτσου, απέναντι σε μια Εβραϊκή οικογένεια. Αυτοί οι “υποδειγματικοί” άνθρωποι με τις ενέργειες και τις επιλογές τους υπογραμμίζουν ότι οι πράξεις καλοσύνης απορρέουν από τη μόρφωση και τις αξίες που έχει ο καθένας, οι οποίες δεν αλλάζουν, δε χάνονται, ούτε “αλλοιώνονται” ακόμη και σε περιόδους μεγάλου κινδύνου. Στο πλαίσιο της ενότητας αυτής οι μαθητές είχαν ακόμη την ευκαιρία να επεξεργαστούν το Kεφάλαιο 2/ Ενότητα 6 του μαθήματος: Μελέτη Περιβάλλοντος της Γ΄ Τάξης, που αναφέρεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και ειδικότερα στα δικαιώματα των παιδιών.
Σε αυτήν την ενότητα οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να διατυπώσουν ερωτήματα και απορίες σχετικά με τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, να εκφράσουν συναισθήματα, να γνωρίσουν τον όρο: “Δίκαιοι των Εθνών”, να συγκεντρώσουν κατά ομάδες πληροφορίες για τον πόλεμο του 1940 από τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους, να αξιοποιήσουν μαρτυρίες συγγενών για το πώς έζησαν τα γεγονότα οι παλαιότερες γενιές και να τις παρουσιάσουν στην ολομέλεια της τάξης, να συμπληρώσουν το οικογενειακό διάγραμμα της Ροζίνα, να συμπληρώσουν το διάγραμμα γεγονότων (τι έγινε τον Οκτώβρη του 1940, τον Απρίλη του 1941, το Μάρτιο του 1943 και τον Οκτώβρη του 1944 σύμφωνα με το κείμενο), να παρακολουθήσουν βίντεο με πρόσφατη συνέντευξη της Ροζίνα Πάρδο («Το Ολοκαύτωμα και οι Έλληνες Εβραίοι» – Εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη Α.Ε. / Ελληνική Ραδιοτηλεόραση:https://www.youtube.com/playlist?list=PL2J_qoFbHd55zN5pBOLN-I7Gk5ORRgtYQ (07/01/17), να συμπληρώσουν ποια θεωρούν βασικά δικαιώματα των παιδιών σε χρωματιστά χαρτόνια σε σχήμα παλάμης και να συνθέσουν μια ομαδική εργασία με αυτά, η οποία στη συνέχεια αναρτήθηκε στον πίνακα ανακοινώσεων της τάξης.
2η Θεματική Ενότητα:
ΈΝΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΊΟ ΣΕ ΈΞΗ ΕΝΌΤΗΤΕΣ Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΟΥ ΣΌΛΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΡΕΝΈ ΜΌΛΧΟ
Η Ρενέ Σαλτιέλ και ο Σόλων Μόλχο μεγάλωσαν στην μεγαλύτερη Εβραϊκή Σεφαραδίτικη κοινότητα που υπήρξε ποτέ, στην Σαλονίκη ή Θεσσαλονίκη, στην Ελλάδα του σήμερα.
Τότε 90.000 Εβραίου ζούσαν εκεί και όταν οι Γερμανοί, κατά την διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου, τους έστειλαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης , δεν είχε απομείνει σχεδόν κανένας.
Ελάχιστοι ήταν αυτοί που γύρισαν.
Αυτή είναι η ιστορία δύο εβραίων που κατάφεραν να επιβιώσουν με την βοήθεια ενός Ισπανού διπλωμάτη και μερικών, ιδιαίτερα γενναίων, ελλήνων και των οικογενειών τους.
3η Θεματική Ενότητα: Οι τρεις υποσχέσεις. Η συγκεκριμένη ενότητα περιλαμβάνει 2 συναντήσεις και διήρκεσε συνολικά 6 διδακτικές ώρες. Στην ενότητα αυτή παρακολουθήσαμε την ταινία: Matilda Kalef “Three promises”, που βρίσκεται στο εκθετήριο του οργανισμού Centropa: http://www.centropa.org/centropa-cinema/matilda-kalef-three-promises?subtitle_language=el.
Η ταινία αυτή βασίζεται στη μαρτυρία μιας επιζήσασας από το Ολοκαύτωμα και περιγράφει την ιστορία ενός κοριτσιού και της αδελφής της στη Σερβία. Η αφήγηση έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τις άλλες δύο ιστορίες που προαναφέρθηκαν και περιπλέκεται γύρω από τρεις υποσχέσεις που δόθηκαν ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Ενώ υπογραμμίζεται η συμπαράσταση και η προστασία που παρείχε ο Σλοβένος ιερέας Father Andrej Tumpej, στον οποίο και απευθύνθηκε η μητέρα προκειμένου να διαφυλάξει τα παιδιά της από τη λαίλαπα του πολέμου και το Ολοκαύτωμα.
Κατά τη διάρκεια της ενότητας αυτής οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να βρούνε κοινά στοιχεία και διαφορές ανάμεσα στις ιστορίες της Ροζίνα, της Χανέσκα, της Dagmar και της Matilda, να συμπληρώσουν το διάγραμμα των τριών υποσχεσέων (ανάμεσα σε ποιους δόθηκαν), να μιλήσουν για την ειρήνη μέσα από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Ειρήνη» (Ανθολόγιο), να ασχοληθούν με δημιουργική γραφή, να γράψουν το δικό τους ποίημα για την ειρήνη, να συνθέσουν ένα ομαδικό ποίημα για την ειρήνη (το οποίο και επικολλήθηκε στον κορμό του δέντρου των ευχών), να ζωγραφίσουν εικόνες από το ποίημα «Ειρήνη», να κατασκευάσουν το δικό τους δέντρο ευχών, όπου τα παιδιά ανάρτησαν την ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος (27/1) δισέλιδες κάρτες καρδιάς με ευχές για την ειρήνη, αφιερωμένη στα παιδιά που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Αξιολόγηση
Στο τέλος κάθε δραστηριότητας, κάθε ομάδα αφού παρουσίαζε τα αποτελέσματα της ομαδικής εργασίας στην ολομέλεια της τάξης, υπήρξε διαμορφωτική, εσωτερική αξιολόγηση, καθώς τα παιδιά συζητούσαν, εξέφραζαν εντυπώσεις, προβληματισμούς, αλλά και συναισθήματα, διατύπωναν απορίες, αλλά αναφέρονταν και στις δυσκολίες που ενδεχομένως συνάντησαν (Ματσαγγούρας, 1994). Κατά αυτόν τον τρόπο ελεγχόταν συνεχώς η επίτευξη των στόχων και γινόταν η αντίστοιχη ανατροφοδότηση του έργου.
Διδακτικές προτάσεις από :Δουλάμη Ευγενία
Εκπ/κός ΠΕ70 – Med
Υποψ. Διδάκτορας ΔΠΘ
edoulami@yahoo.gr
Δείτε περισσότερες ταινίες στο παρακάτω άρθρο:
28η Οκτώβρη & Β΄ παγκόσμιος πόλεμος… Ταινίες προς διδακτική αξιοποίηση !!!
Α. ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Cheong, I. (2005). Educating pre-service teachers for a sustainable environment. Asia-Pacific Journal of Teacher Education, 33, 97–110.
Fien, J., & Tilbury, D. (2002). The global challenge of sustainability. In D. Tilbury, R.B.Stevenson & J. Fien, D. Schreuder (eds.), Education and Sustainability: Responding to the Global Challenge (pp.1-12). Cambridge: IUCN.
Fullan, M., & Ballew, A. (2001). Leading in a culture of change: Personal action guide and workbook. San Franscisco: Jossey-Bass.
Gomez, M., & De Puig, I. (2003). Ecodialogo, environmental education and philosophical dialogue. Thinking: The journal of philosophy for children, 16(4), 37-40.
Kollmuss, A. & Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: Why Do People Act Environmentally and What Are the Barries to Pro-environmental Behavior? Environmental Education Research, 7(3), 239-260
Morgenstern, N. (2011). I wanted to fly like a butterfly. Jerusalem: Yad Vashem.
Rogers, C. (1983). Freedom to Learn for the 80’s. New York: Charles Merrill.
Β. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γεωργόπουλος, Α. (2014). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ζητήματα ταυτότητας. Αθήνα : Εκδόσεις Gutenberg.
Δημητρίου, Α. (2005). Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ως μέσο για την ανάπτυξη της συνεργασίας των λαών, την κοινωνική δικαιοσύνη, την ειρήνη και τον πολιτισμό. Στο Α.Δ. Γεωργόπουλος (επιμ.), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ο νέος πολιτισμός που αναδύεται… Αθήνα: Gutenberg, σελ.321-340.
Δημητρίου, Α. (2009). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση : Περιβάλλον, Αειφορία : θεωρητικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Επίκεντρο.
Ματσαγγούρας, Η. (1994). Στρατηγικές Διδασκαλίας: Από την Πληροφόρηση στην Κριτική Σκέψη. Αθήνα: Αθανασόπουλος – Παπαδάμης & Σια.
Αυτή η εργασία έχει άδεια χρήσης Creative Commons Αναφορά δημιουργού4.0.
