Σίγουρα έχετε δει πολλά και διαφορετικά βιβλία, έτσι; Μπορεί να είναι μεγάλα ή μικρά, με πολλές σελίδες ή με λίγες, με εικόνες ή μόνο με κείμενο. Μπορεί ακόμα και να είναι ηλεκτρονικά. Δεν ήταν βέβαια πάντα τόσο εξελιγμένα τα πράγματα. Παλιά τα βιβλία ήταν βαριά, γραμμένα στο χέρι και πολύ πολύ ακριβά! Λογικό, αφού για ένα βιβλίο κάποιος θα έπρεπε να εργαστεί για μήνες. Φανταστείτε το, κάθε σελίδα, κάθε ζωγραφιά, ακόμα και το χαρτί φτιάχνονταν στο χέρι! Αυτό έκανε πολύ δύσκολη την απόκτηση ενός βιβλίου. Έτσι οι ιδέες και οι γνώσεις δεν μπορούσαν να ταξιδέψουν στα χέρια των απλών ανθρώπων.
Η μορφή του βιβλίου
Τί είναι το βιβλίο; Τί συνιστά ένα βιβλίο; Ποια είναι η υλική υπόσταση ενός βιβλίου; Ερωτήματα απλά αλλά χωρίς αυτονόητες απαντήσεις. Το πρώτο και κύριο είναι να ορίσουμε τη χρονική στιγμή μιας σημαντικής τομής, η οποία τοποθετείται στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Τότε εμφανίζεται σε πρωτογενή εκδοχή η μορφή του βιβλίου (η γνωστή ως «κώδικας, codex»), όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, δηλαδή ως συσσωμάτωση διαδοχικών γραμμένων σελίδων, συραμμένων στη μία πλευρά, σε φορητό σχήμα διαφόρων διαστάσεων. Η τομή αυτή θέτει επιπλέον ερωτήματα: τί μορφή είχε το βιβλίο πριν από τη συγκεκριμένη περίοδο; Επίσης, ποιες ήταν οι εξελίξεις που μας οδήγησαν από το βιβλίο των πρώτων χριστιανικών αιώνων στο ηλεκτρονικό βιβλίο του σήμερα;
Ας δούμε περιληπτικά την ιστορία του βιβλίου από το καλλιτεχνικό προσωπικό του ΠΑΚΠΠΑ Δ. Ελευσίνας
Ο μόνος τρόπος να απαντήσουμε αναλυτικά σε παρόμοια ερωτήματα είναι να κατανοήσουμε ότι η ιστορία του βιβλίου είναι συνδεδεμένη με την ιστορία της γραφής. Κι αυτό γιατί το βιβλίο (σε όλες τις εκδοχές του) συνιστά το πιο σημαντικό υλικό μέσο, με το οποίο η γραφή διακίνησε την πληροφορία στην ανθρώπινη επικοινωνία, ωστόσο δεν καλύπτει το ευρύ πεδίο του γραπτού λόγου.
Η γραφή προκάλεσε την εμφάνιση του βιβλίου. Αν δεχτούμε αυτή τη σχηματική παρουσίαση, τότε αναδύεται ένα άλλο ερώτημα: γιατί το βιβλίο υπήρξε τόσο ανθεκτικό; Μήπως συνδέεται με το γεγονός ότι έως τα μέσα του 19ου αιώνα το μοναδικό μέσο για την καταγραφή, επεξεργασία, αποθήκευση και μεταβίβαση πληροφοριών πάσης φύσεως ήταν η γραφή; Και αν όντως είναι έτσι, πόσο άλλαξε τα πράγματα η δυνατότητα του ήχου και της εικόνας να επιτελούν λειτουργίες που έως τότε μόνο η γραφή μπορούσε να διεκπεραιώσει;
Η ιστορία της γραφής
H γραφή είναι σχετικά πρόσφατη εφεύρεση στην ιστορία και δεν ταυτίζεται με την οργάνωση των πρώτων μορφών κοινωνικού βίου. Εμφανίστηκε περίπου πριν πέντε με πεντέμισι χιλιάδες χρόνια από σήμερα και φυσικά δεν είχε την ολοκληρωμένη μορφή που γνωρίζουμε. Το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας δεν έχει γραφή, και όσα γνωρίζουμε για τις κοινωνίες αυτής της περιόδου τα συμπεραίνουμε από αρχαιολογικά ευρήματα και ανθρωπολογικές μελέτες. H πραγματική ιστορία, όμως, αρχίζει από τη στιγμή που έχουμε γραπτές μαρτυρίες
H γραφή στην πραγματικότητα δεν είναι παρά τεχνολογία επικοινωνίας. Μαθαίνοντας για αυτήν μαθαίνουμε για τον τρόπο με τον οποίο καθορίστηκαν οι ανθρώπινες σχέσεις στην κοινωνία. Χωρίς τη γραφή η κοινωνία θα ήταν μια κοινωνία της προφορικής παράδοσης, δηλαδή μια κοινωνία τελείως διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε.
H μεγάλη ανατροπή στη ιστορία της γραφής είναι αναμφισβήτητα η αλφαβητική γραφή. Δηλαδή η κατασκευή ενός συστήματος με περιορισμένο αριθμό συμβόλων, ο συνδυασμός των οποίων μπορούσε να αποκαταστήσει τη δημιουργική αντιστοιχία ανάμεσα στον προφορικό και στον γραπτό λόγο (Colvin 2007). O χώρος στον οποίο συνέβη αυτή η επανάσταση, είναι το Aιγαίο Πέλαγος και ο πολιτισμός που την πραγμάτωσε με κορυφαία έργα, είναι ο Ελληνικός Πολιτισμός.
Το ελληνικό αλφάβητο πιθανολογείται ότι εμφανίζεται τον 8ο αιώνα π.Χ., μετά την καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού και την κάθοδο στην περιοχή νέων ελληνικών φύλων. Σε αυτό το αλφάβητο η πρώτη λογοτεχνική καταγραφή είναι τα ομηρικά έπη. H συγκεκριμένη γραφή καινοτομεί σε σχέση με το παρελθόν (δηλαδή με τα δάνεια από το φοινικικό αλφάβητο), γιατί στηρίζεται στον συνδυασμό συμφώνων και φωνηέντων. Στην αρχαία Ελλάδα, έθνος χωρισμένο σε πόλεις-κράτη, η γραφή ενοποιήθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ., όταν η Αθήνα υιοθέτησε το 403 π.Χ., το «ιωνικό» λεγόμενο αλφάβητο.
Ας δούμε την ιστορία της γραφής μέσα από τα παρακάτω βίντεο:
Ας μάθουμε παίζοντας την ιστορία της γραφής με το ακόλουθο Διαδραστικό παιχνίδι: Στα ίχνη της γραφής
Kάντε κλικ πάνω στην εικόνα
Τα υλικά της γραφής: πάπυρος, περγαμηνή, χαρτί
Οι πολιτισμοί που χρησιμοποίησαν φθαρτά υλικά γραφής είναι γνωστοί μόνο από εγχαράξεις ή λαξεύσεις σε πήλινες πινακίδες, σε πέτρα ή μάρμαρο. H αναζήτηση υλικών για τη γραφή αποτέλεσε πάντα πρόβλημα. Στην αρχή δοκιμάστηκε το ξύλο και ο φλοιός δέντρων. Το ξύλο, όμως, απεδείχθη δύσκολο στη χάραξη και δεν προσφερόταν για διαρκή χρήση, το ίδιο και ο φλοιός. Έτσι, οι ξύλινες πλάκες καλύφθηκαν με κερί πάνω στο οποίο μπορούσε κανείς να γράψει εύκολα με τη γραφίδα. Επειδή, όμως, το κερί φθειρόταν εύκολα, ο τρόπος αυτός χρησιμοποιήθηκε μόνο περιθωριακά για πράγματα που οι γράφοντες δεν θεωρούσαν σημαντικά, για εφήμερες δηλαδή καταγραφές. Διάφοροι λαοί στη Μέση Ανατολή, αλλά και στο Αιγαίο, κατέφυγαν στον πηλό. Οι πήλινες πλάκες, όμως, ήταν βαριές, όχι ιδιαίτερα βολικές, και δεν πρόσφεραν μεγάλη επιφάνεια. Χρησιμοποιήθηκαν πολύ από τους λαούς που είχαν σφηνοειδή γραφή.
O πάπυρος ήταν το πρώτο υλικό που διευκόλυνε τη γραφή, βελτίωσε την ποιότητά της και εξασφάλισε καλές συνθήκες συντήρησής της. Τα φύλλα παπύρου προέρχονταν από το επεξεργασμένο στέλεχος του ομώνυμου φυτού που είχε πατρίδα του την Aίγυπτο· ήταν ανθεκτικά, ευλύγιστα, είχαν λαμπερό λευκό χρώμα και στην αφή έμοιαζαν με μετάξι (Verhoogt 2010). Από τα αρχαιολογικά ευρήματα εικάζεται ότι ήδη το 3.000 π.Χ. οι Αιγύπτιοι γνώριζαν τη χρήση του πάπυρου, της γραφίδας και του μελανιού. Οι Έλληνες πρέπει να γνώριζαν τον πάπυρο ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ., αφού είχαν πολλές εμπορικές σχέσεις με την Αίγυπτο. Ωστόσο, ο Hρόδοτος, που αναφέρει το φυτό στην ιστορία του, δεν αναφέρει τίποτε για τη χρήση του ως γραφική ύλη.
H περγαμηνή (επεξεργασμένο δέρμα ζώου) άρχισε να συναγωνίζεται τον πάπυρο στη Δύση από τον 1ο έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. H μαζική παραγωγή περγαμηνής άρχισε, όταν έγινε φανερό ότι η παραγωγή παπύρου δεν επαρκούσε για τις υπάρχουσες ανάγκες. Τα κύρια πλεονεκτήματα της περγαμηνής ήταν η μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και η δυνατότητα παραγωγής στη Δύση, πράγμα που απελευθέρωνε την αγορά γραφικής ύλης από την παραγωγή παπύρου στην Αίγυπτο (Clanchy 2007).
Οι πρώτοι που κατασκεύασαν και χρησιμοποίησαν χαρτί ήταν οι Κινέζοι περί τον 2ο αιώνα μ.Χ. Από αυτούς έμαθαν την τεχνική οι Άραβες πρώτα και μετά οι Πέρσες, οι Σύροι και οι Αρμένιοι. Οι Βυζαντινοί από τον 8ο αιώνα μ.Χ. και μετά εισάγουν χαρτί από τη Συρία και το Iράν. Στην Ευρώπη το νέο υλικό επικρατεί από τον 12ο αιώνα και έπειτα, οπότε αυξάνεται δραστικά η παραγωγή βιβλίων γιατί μειώνεται το κόστος (Chamberlain 2013).
Σύντομο απόσπασμα από το πρώτο μέρος της τηλεοπτικής σειράς Η Ελληνική Τυπογραφία (1985) με τίτλο «Προϊστορία και ιστορία της ελληνικής γραφής. Ο κόσμος του χειρογράφου». Αναφέρεται κυρίως στο Βυζάντιο με επίκεντρο το χειρόγραφο βιβλίο και την εμφάνιση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα.
Πηγή: Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ
ΠΡΩΤΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ Μέρος:1
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Το χειρόγραφο βιβλίο στο Βυζάντιο ΙΙ
Σύντομο απόσπασμα από το πρώτο μέρος της τηλεοπτικής σειράς Η Ελληνική Τυπογραφία (1985) με τίτλο «Προϊστορία και ιστορία της ελληνικής γραφής. Ο κόσμος του χειρογράφου». Αναφέρεται κυρίως στο Βυζάντιο με επίκεντρο το χειρόγραφο βιβλίο και την εμφάνιση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Πηγή: Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ
Πατήστε στην παρακάτω εικόνα
Από τον κώδικα στην τυπογραφία
Ο κώδικας είναι πάντα χειρόγραφος. Το υλικό είναι κυρίως περγαμηνή και πιο σπάνια πάπυρος. Χρησιμοποιούνται και οι δύο πλευρές της γραφικής ύλης, η ανάγνωση γίνεται ευκολότερη γιατί είναι συνεχόμενη και οι σελίδες είναι ομοιόμορφες (Brown 2007). Οι πιο παλαιοί κώδικες χρονολογούνται από τον 3ο και τον 4ο αιώνα μ.Χ.
H έλευση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα, κατά την περίοδο δηλαδή της ευρωπαϊκής Αναγέννησης, προετοιμάστηκε κατά κάποιο τρόπο από ορισμένες τεχνολογικές καινοτομίες σε συναφείς χώρους, οι περισσότερες από τις οποίες εμφανίστηκαν στην κεντρική Ευρώπη στις πρώτες δεκαετίες της Αναγέννησης. Οι πιο σημαντικές από αυτές είναι: α) η βελτίωση της ποιότητας του χαρτιού και η μαζική παραγωγή του, β) η πρόοδος στη μεταλλουργία καθώς και στη βιομηχανική χρήση της υδραυλικής ισχύος, γ) οι βελτιώσεις και οι καινοτομίες στην τέχνη της ξυλογραφίας και της χαλκογραφίας.
Ο χώρος στον οποίο τελείται το πρώτο επεισόδιο αυτής της επανάστασης (Eisenstein 1980), είναι η κοιλάδα του Pήνου, ο χρόνος η δεκαετία 1440 και το όνομα στο οποίο οφείλουμε τον ιδιοφυή συνδυασμό διαφόρων τεχνολογικών δυνατοτήτων και στο οποίο ιστορικά αποδίδουμε την εφεύρεση της τυπογραφίας είναι εκείνο του Γουτεμβέργιου. Το πρώτο τυπωμένο βιβλίο που έγινε από τον Γουτεμβέργιο το 1455 είναι η γνωστή Bίβλος των 42 γραμμών (Ντε Κάρλο 1995, 35-46· Barbier, 2002, 117-123· Finkelstein & McCleery 2005). H καινούργια τεχνολογία της γραφής εξαπλώθηκε ταχύτατα στην Ευρώπη και επέφερε ριζικές αλλαγές στους τρόπους επικοινωνίας και διοίκησης. Το ίδιο δραστική υπήρξε η επίδραση της τυπογραφίας στον πολιτισμό, στην πνευματική ζωή, στην εκπαίδευση και στη θρησκεία.
Οι αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της παραγωγής και της διακίνησης του βιβλίου ήταν άμεσες. Το 1501 στην Ευρώπη υπάρχουν περίπου 250 κέντρα παραγωγής βιβλίου, κυκλοφορούν περίπου 27.000 εκδόσεις που αντιπροσωπεύουν πάνω από 10 εκατομμύρια αντίτυπα, και υπάρχει ένα αναγνωστικό κοινό μερικών εκατοντάδων χιλιάδων αναγνωστών σε μια Ευρώπη, ο πληθυσμός της οποίας δεν ξεπερνά τα 100 εκατομμύρια. Έως σήμερα, πέντε αιώνες μετά, και παρά τη μεγάλη επανάσταση των ηλεκτρονικών μέσων, η τυπογραφία εξακολουθεί να προσδιορίζει καθοριστικά την ταυτότητα της γραφής στον πολιτισμό μας.
Ο Γουτεμβέργιος και η τυπογραφία
Από τους αρχαίους Σουμέριους και Κινέζους στη Γερμανία του 15ου αιώνα! Ένα επεισόδιο της γαλλικής σειράς κινουμένων σχεδίων «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν… η επιστήμη» (1994).
Ευτυχώς πριν από περίπου 500 χρόνια ο Γουτεμβέργιος ανακάλυψε την τυπογραφία! Την τέχνη της εκτύπωσης ενός βιβλίου. Χρησιμοποιούσαν μικρά μεταλλικά γράμματα τα οποία έμπαιναν στη σωστή σειρά και έφτιαχναν το κείμενο μετά τους έβαζαν μελάνι και τα πίεζαν πάνω σε ένα φύλλο χαρτιού. Κάτι σαν τις σφραγίδες. Έτσι η διαδικασία έγινε πολύ πιο γρήγορη και όσο περνούσαν τα χρόνια απλοποιήθηκε ακόμα περισσότερο. Τώρα πια η εκτύπωση γίνεται ψηφιακά, έχετε δει φωτοτυπικό μηχάνημα έτσι; Ε, κάτι τέτοιο αλλά σε πολύ πιο μεγάλη κλίμακα. Κι αφού η διαδικασία έγινε απλή, οικονομική και γρήγορη το βιβλίο είναι πια προσιτό σε όλους! Έτσι γίνεται προσιτή και η γνώση αλλά και τα λογοτεχνικά κείμενα!
Η Ιστορία των βιβλίων:
ΠΑΤΉΣΤΕ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΚΆΤΩ ΕΙΚΌΝΑ
Με το βιβλίο ως πυρήνα του ερωτήματος μπορούμε επί της ουσίας να θέσουμε παράλληλα ερωτήματα για την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Μια εντελώς συμβατική, από την προοπτική του σήμερα, μεταβολή στο σχήμα του γραπτού κειμένου σηματοδοτεί, συνεπώς, βαθύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές. Το σχήμα φαίνεται ταπεινό, η επίδρασή του όμως υπήρξε καθοριστική.
Βιβλίο και πολιτισμός
Το βιβλίο στον πολιτισμό του ανθρώπου
Ο σοφός συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες σε μια διάλεξή του με θέμα «το βιβλίο» τόνιζε τη σημασία ενός υλικού μέσου στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού λέγοντας τα εξής:
Από όλα τα εργαλεία του ανθρώπου, το πιο εκπληκτικό είναι, χωρίς καμιά αμφιβολία, το βιβλίο. Τα άλλα είναι προεκτάσεις του κορμιού του. Το μικροσκόπιο και το τηλεσκόπιο είναι προεκτάσεις της όρασής του· το τηλέφωνο είναι προέκταση της φωνής του· έχουμε επίσης το αλέτρι και το σπαθί, προεκτάσεις του χεριού του. Το βιβλίο όμως είναι άλλο πράγμα: το βιβλίο είναι μια προέκταση της μνήμης του και της φαντασίας του.
Συμπληρώνοντας τον Μπόρχες θα μπορούσαμε στη «μνήμη» και στη «φαντασία» να προσθέσουμε και τη λέξη «σκέψη», για να καλύψουμε το ευρύτερο πεδίο της δραστικής παρουσίας του βιβλίου στην ιστορία. Κάτι τέτοιο είναι αναγκαίο, γιατί με το βιβλίο διακινήθηκαν τα έργα του ανθρώπου που εντάσσονται στην επιστήμη, στη λογοτεχνία, στην τέχνη, στη φιλοσοφία και στη θρησκεία, όχι ως απλά θεωρητικά κείμενα αλλά ως καίριες παρεμβάσεις τόσο στον ατομικό όσο και στον συλλογικό βίο.
Το βιβλίο είναι ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Η σημασία του εντοπίζεται στην εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος και της ζωής του ανά τους αιώνες. Μέσω των βιβλίων μεταφέρεται γνώση, ψυχαγωγία δύο συστατικά που οδηγούν σε προσωπική αυτοβελτίωση.
Ας παρατηρήσουμε από κοντά ένα βιβλίο…
Το μπροστινό μέρος λέγεται εξώφυλλο. Εκεί θα βρούμε το όνομα του συγγραφέα, του εικονογράφου, αν υπάρχουν εικόνες, και του εκδότη. Το πίσω μέρος είναι το οπισθόφυλλο. Εκεί θα βρούμε μια σύντομη περιγραφή για να δούμε αν μας αρέσει το βιβλίο για να το επιλέξουμε. Βέβαια λένε να μην κρίνουμε κάποιον από την εμφάνιση του ούτε ένα βιβλίο από το εξώφυλλό του. Όλα τα βιβλία αξίζουν μια ευκαιρία γιατί κάτι θέλουν να μας πουν. Η ράχη ενός βιβλίου είναι το σημείο όπου ενώνονται οι σελίδες. Την επόμενη φορά που θα πιάσετε ένα βιβλίο κοιτάξτε το προσεκτικά, μπορεί να είναι ραμμένο με κλωστή, να έχει μεταλλικά γαντζάκια ή να έχει κόλλα στη ράχη του.
Να ξέρετε ότι οι συγγραφείς γράφουν κυρίως γιατί αγαπούν το γράψιμο. Είναι μια διαδικασία δύσκολη και χρονοβόρα και αν δεν τους άρεσε σίγουρα δεν θα την έφταναν μέχρι το τέλος.
Αυτή η εργασία έχει άδεια χρήσης Creative Commons Αναφορά δημιουργού4.0.
