Ενας τεράστιος όγκος αρχείων και υλικού πρόσφορου για την εκπαίδευση περνάει στους µαθητές και σε κάθε ενδιαφερόµενο από δύο πηγές: την Εθνική Τράπεζα που ψηφιοποιεί και προσφέρει σε κοινή θέα τους 40.000 τόµους της βιβλιοθήκης της και το Ωνάσειο που δηµοσιοποιεί 2.000 τόµους χειρογράφων και βιβλίων για την Αναγέννηση και τον Διαφωτισµό, δωρεά του Κωνσταντίνου Στάικου.
Οταν περνάει κανείς έξω από τον αριθµό 146 της πολύβουης 3ης Σεπτεµβρίου, βλέπει ένα πρόσφατα ανακαινισµένο κτίριο αλλά δύσκολα υποψιάζεται τους θησαυρούς που κρύβονται εντός του. Είναι το Μέγαρο Διοµήδη ή αλλιώς το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Είχε κτιστεί µε σκοπό να στεγάσει αρχεία, ήδη από τη δεκαετία του 1920. Με την ανακαίνισή του, στις αρχές του 21ου αιώνα, µεταβλήθηκε σε ένα σύγχρονο ιστορικό αρχείο στο οποίο προσφεύγουν περί τους 500 ερευνητές κάθε χρόνο αλλά και χιλιάδες µαθητές που το επισκέπτονται συστηµατικά από το 2005.
Είκοσι φοιτητές των ΤΕΙ εκπαιδεύονται εκεί σε θέµατα αρχειονοµίας, βιβλιοθηκονοµίας, φωτογραφίας, ψηφιοποίησης, συντήρησης χαρτιού. Και στη βιβλιοθήκη, µε 40.000 τίτλους, µοναδική ιδιαίτερα σε θέµατα οικονοµικής ιστορίας, µεγάλο µέρος του αρχειακού υλικού έχει ήδη ψηφιοποιηθεί. Παράλληλα, δηµιουργήθηκε από το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας ένας ειδικός φάκελος που διατίθεται δωρεάν στην εκπαιδευτική κοινότητα και που θα είναι ιδιαίτερα χρήσιµος για την προετοιµασία επισκέψεων µαθητών σε µουσεία και αρχαιολογικούς χώρους.
Επισηµαίνει αρχειακές πηγές από κάθε περίοδο της ελληνικής ιστορίας: απο την αρχαιότητα, τη βυζαντινή εποχή, την περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας, των βενετικών κτήσεων µέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Και υποδεικνύει το πού µπορεί κανείς να δει από κοντά τις πρωτογενείς πηγές κάθε περιόδου, επιδιώκοντας να παρακινήσει τον µαθητή και όποιον ενδιαφερόµενο να επισκεφθεί τους χώρους όπου διαφυλάσσονται και εκτίθενται. Τη γενική επιµέλεια του έργου (τίτλος: «Αρχεία. Πηγές γνώσης, πηγές µνήµης») έχουν ο επικεφαλής του Ιστορικού Αρχείου Γεράσιµος Νοταράς και η αρχαιολόγος Στέλλα Χρυσουλάκη (εκ µέρους του ΥΠΠΟΤ).
Την επιµέλεια της έκδοσης έχει µία άλλη αρχαιολόγος από το Τµήµα Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων του υπουργείου Πολιτισµού, η Εύη Πίνη, ενώ τα κείµενα έχουν γραφεί από σηµαντικό αριθµό επιστηµόνων, εξειδικευµένων κάθε φορά σε συγκεκριµένο αντικείµενο: αρχαιολόγων όπως οι Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Ελενα Ζαββού, Αθανάσιος Θέµος, Ειρήνη Χωρέµη, Γεράσιµος Χρυσοβιτσιάνος, ιστορικών όπως η Μαρία Λεµπέση του Ιστορικού Αρχείου της ΕΤΕ και οι λέκτορες Ηλία Κολοβός (για θέµατα οθωµανικής ιστορίας), Αλέξης Μάλλιαρης (για θέµατα ενετοκρατίας). Πρωτογενείς πηγές που µπορούν να δουν οι µαθητές: Αρχαίοι χρόνοι
(από το Μουσείο Αρχαίας Αγοράς)
Οι επιγραφές των πωλητών: πρόκειται για επιγραφές που σχετίζονται µε την εκµετάλλευση των µεταλλείων αργύρου του Λαυρίου και βρέθηκαν στην Αρχαία Αγορά. Τα µεταλλεία ήταν ιδιοκτησία του κράτους που τα εκµίσθωνε σε ιδιώτες επιχειρηµατίες, τους ωνητές. Τα στοιχεία της µίσθωσης αναγράφονταν σε λίθινες στήλες (έξω από το Πωλητήριον, κοντά στη Θόλο) για να ενηµερώνεται ο δήµος και να ασκεί έλεγχο.
Κρατικά µπρούντζινα σταθµά του 500 π.Χ. περίπου. Βρέθηκαν κοντά στη Θόλο και φέρουν την ένδειξη «ΔΕΜΟΣΙΟΝ ΑΘΕΝΑΙΟΝ» Πήλινο αγγείο, µέτρο για στερεά προϊόντα: βρέθηκε σε πηγάδι στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης και χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. Το αγγείο, που προοριζόταν για τη µέτρηση στερεών προϊόντων, φέρει την επιγραφή ΔΕΜΟΣΙΟΝ και σφραγίδα µε την αθηναϊκή γλαύκα. Η χωρητικότητά του ήταν 3 χοίνικες (3,2 λίτρα περίπου).
Τµήµα µαρµάρινης στήλης περιέχει συγκεντρωτικό κατάλογο αθηναίων αρχόντων των ετών 527/6-522/1 π.Χ. Στα κρατικά αρχεία της πόλης φυλάσσονταν κατάλογοι αξιωµατούχων και αρχόντων ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους. Από την περίοδο αυτή γνωρίζουµε πολλά ονόµατα αρχόντων, όχι από τα πρωτότυπα αρχεία που δεν σώθηκαν καθώς αναγράφονταν σε φθαρτά υλικά, αλλά από τους συγκεντρωτικούς καταλόγους που δηµοσιεύτηκαν σε µεταγενέστερες εποχές.
Το αρχείο του ιππικού σε µολύβδινη ταινία: Σε πηγάδι κοντά στη βορειοδυτική γωνία της Αγοράς βρέθηκαν πολλές µολύβδινες ταινίες µε καταγραφή αλόγων του ιππικού. Στην κάθε ταινία αναγραφόταν το όνοµα του ιδιοκτήτη του αλόγου, το χρώµα του ζώου, το σύµβολο µε το οποίο το είχαν σηµαδέψει και η αξία του σε δραχµές.
Βυζάντιο
Χρυσόβουλα του Αλέξιου Γ’ Κοµνηνού από τη Μονή Διονυσίου στο Αγιον Ορος και του Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου από τοιχογραφία στο Αφεντικό του Μυστρά. Τα βυζαντινά αρχεία είναι ολιγάριθµα και µοναστηριακά, των µονών του Αγίου Ορους, των Μετεώρων και της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτµο.
Οθωµανική περίοδος
Χαλκογραφίες αλλά και σηµαντικά έγγραφα, όπως φιρµάνι του σουλτάνου Μωάµεθ Β’ του Πορθητή προς τον πρώτο του Αγίου Ορους, τους ηγουµένους και τους καλογέρους των µοναστηριών (1451) στην ελληνική γλώσσα. Από το Αρχείο Μονής Αγίου Παύλου του Αγίου Ορους. Οι εγγράµµατοι µοναχοί φρόντιζαν πάντοτε να τηρούν αρχεία, ώστε να µπορούν αποτελεσµατικότερα να υπερασπίζονται σε βάθος χρόνου τα οικονοµικά συµφέροντα και το καθεστώς των ιδρυµάτων τους, που ασκούσαν σηµαντική επιρροή στην ύπαιθρο των αυτοκρατοριών. Στο οθωµανικό κράτος, πάλι, τα έγγραφα τακτοποιούνταν, αφού τυλίγονταν σε καθηµερινή βάση, τοποθετούνταν σε σάκους σε µηνιαία βάση και φυλάσσονταν σε κιβώτια µε ετικέτες σε ετήσια βάση. Αρχεία, ωστόσο, που πλησιάζουν στη σύγχρονη σηµασία της λέξης, µε ταξινόµηση και συνείδηση της διαχρονικής αξίας τους για την Ιστορία, ξεκίνησαν να δηµιουργούνται κατά την περίοδο των εκσυγχρονιστικών µεταρρυθµίσεων του 19ου αιώνα.
Ενετοκρατία
Πολύτιµα έγγραφα από το Κρατικό Αρχείο Βενετίας όπως το έγγραφο παραχώρησης της Κέρκυρας από τον δόγη της Βενετίας σε 10 ευγενείς βενετούς (1207) ή ο Κωδίκελλος διαθήκης της Ζαµπίας Κορναροπούλας (Χάνδακας, 1622). Μεγάλο µέρος των βενετικών αρχείων στην Ελλάδα καταστράφηκε, υπάρχουν όµως ακόµη σηµαντικά αρχεία, ιδίως στην Κέρκυρα. Η περίοδος της Ενετοκρατίας είναι ιδιαίτερα µεγάλη (1204-1797) καθώς κατά καιρούς η Βενετία κατείχε Κρήτη, Πελοπόννησο, Ιόνια Νησιά, Κυκλάδες, είναι όµως ελάχιστα γνωστή στους µαθητές και όχι µόνο.
ΙΝFΟ
«Αρχεία. Πηγές γνώσης και µνήµης» από το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας (κτίριο Διοµήδη, 3ης Σεπτεµβρίου 146).
Πληροφορίες για τη διάθεση του υλικού στο τηλ. 210.8807799
2.000 θησαυροί γίνονται προσιτοί
Της Μαίρης Αδαµοπούλου
Πολύτιµα. Σπάνια. Σταθµοί στην ιστορία του βιβλίου.
Δυσεύρετα και απρόσιτα καθώς δεν µπορεί να τα βρει κάποιος συγκεντρωµένα σε µία βιβλιοθήκη. Από το πρώτο ελληνικό βιβλίο που τυπώνεται το 1486 στη Φλωρεντία – τα «Απαντα του Οµήρου» – έως την «Ηθική Φιλοσοφία» του Ιώσηπου Μοισιόδακα, το πρώτο εκδοτικό δοκίµιο του προδροµικού εργάτη του Νεοελληνικού Διαφωτισµού.
Βιβλία – θησαυροί που έρχονται να ανατρέψουν τη θεωρία πως οι Ελληνες δεν έγραφαν στη σκοτεινή περίοδο της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και τα οποία – περισσότεροι από 1.400 τίτλοι και 2.000 τόµοι – ανοίγουν τις σελίδες τους σε ερευνητές που επιθυµούν να τα µελετήσουν ή, έστω, να τα θαυµάσουν από κοντά, καθώς πολλά εξ αυτών αποτελούν εξαιρετικά δείγµατα της εκδοτικής τέχνης.
Είναι οι θησαυροί που µετακόµισαν από τη συλλογή βιβλίων του Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου στη βιβλιοθήκη του Κοινωφελούς Ιδρύµατος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης και ήδη έχουν βρει τη θέση τους στα ράφια και τις ειδικές γυάλινες προθήκες του ισογείου της έδρας του Ιδρύµατος επί της Λεωφόρου Αµαλίας.
«Πρόκειται για βιβλία των οποίων η σιωπή είναι εύγλωττη. Περιέχουν δε ένα µήνυµα ανάτασης, δείχνουν ότι η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει», τονίζει ο πρόεδρος του Ιδρύµατος Αντώνης Παπαδηµητρίου και διευκρινίζει πως θα αρχίσει η συντήρηση των ευαίσθητων βιβλίων, που έχουν ταξινοµηθεί σε πέντε κατηγορίες: Αναγέννηση – Ουµανισµός, Νεοελληνική Γραµµατεία, Λειτουργικά Βιβλία, Θεολογικά Συγγράµατα, Νεοελληνικός Διαφωτισµός.
«Είναι µια ανεκτίµητη συλλογή», εξηγεί στα «ΝΕΑ» ο ιστορικός του βιβλίου και ειδικός σε θέµατα βιβλιοθηκών Κώστας Στάικος. Συγκέντρωσε τα βιβλία από παλαιοπωλεία και δηµοπρασίες ήδη από τις αρχές του ‘70. Συλλογή την οποία διαρκώς εµπλουτίζει µε νέα αποκτήµατα και µε πλέον πρόσφατο το έργο «Ηθικός Τρίπους» του Ρήγα Βελεστινλή.
Δεν είναι όµως µόνο το περιεχόµενο των βιβλίων που κάνει ανεκτίµητη την αξία τους. «Πολλά από αυτά αποτελούν πρώτες εκδόσεις από τυπογραφεία της Βενετίας και της Βιέννης την εποχή που σχεδιάζονται τα πρώτα τυπογραφικά στοιχεία, ενώ και τα τυπογραφικά σήµατα αποτελούν έργα τέχνης», επισηµαίνει ο καθηγητής Γλωσσολογίας Γεώργιος Μπαµπινιώτης.
ΙΝFΟ
Η Βιβλιοθήκη του Ιδρύµατος Ωνάση βρίσκεται στη Λ. Αµαλίας 56. Πληροφορίες στο τηλ. 210-3713.000. Την ερχόµενη εβδοµάδα θα κυκλοφορήσει έντυπος ο πλήρης κατάλογος της συλλογής και σύντοµα και ο διαδικτυακός.
Τι προσέξαµε
Το παλαιότερο βιβλίο: «Οµηρος, Τα σωζόµενα», έκδοση των Β. Νerlius και Δ. Χαλκοκονδύλη. Πρώτη έκδοση του οµηρικού έργου (1488-9), γεγονός που θεωρήθηκε από τα µεγαλύτερα επιτεύγµατα στον κόσµο των γραµµάτων κατά την Αναγέννηση.
Πρώτο ελληνικό βιβλίο που τυπώθηκε στη Φλωρεντία, το οποίο επιµελήθηκε φιλολογικά ο Δ. Χαλκοκονδύλης και τυπώθηκε µε στοιχεία του Δ. Δαµιλά, του πρώτου έλληνα τυπογράφου.
– Το πολυτιµότερο: «Μέγα Ετυµολογικόν». Πρώτη έκδοση του µεγάλου βυζαντινού λεξικού και πρώτος καρπός ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφείου που λειτούργησε στη Βενετία. Θεωρείται ένα από τα αριστουργήµατα της τυπογραφικής τέχνης της Αναγέννησης για τα πρωτογράµµατα, τα επίτιτλα και την εκτεταµένη ερυθροτυπία του (Βενετία 1499).
Τα µοναδικά: «Αλέξανδρος ο Μακεδών» (1630) – δύο εκδόσεις του βενετού Αντώνιου Πινέλλι. Επανέκδοση της έκδοσης του 1620. Πρόκειται για µυθιστόρηµα βασισµένο σε ανάλογο έργο του Ψευδο-Καλλισθένη – και ο «Βίος του Αγίου Νικολάου» σε έµµετρο λόγο (1636).
Μ.Π.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: ΤΑ ΝΕΑ
