Εν μέσω μεγάλης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, θα ήθελα να παρουσιάσω μια σύνοψη του έργου του διαπρεπούς οικονομολόγου Ερνστ Φρίντριχ Σουμάχερ, προστατευόμενου του Τζον Μέιναρντ Κέινς και συγγραφέα του σήμερα κλασσικού Small is Beautiful.
Σύμφωνα με την επιθεώρηση Times Literary Supplement, το Small is Beautiful είναι ένα από τα 100 βιβλία με την μεγαλύτερη παγκόσμια επιρροή που γράφτηκαν μετά το τέλος του ΄Β Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Έρνστ Φρίντριχ Σουμάχερ (1911-1977) γεννήθηκε στη Βόννη της Γερμανίας. Σπούδασε στη γενέτειρά του και στο Βερολίνο και αμέσως μετά στο Όξφορντ του Λονδίνου και το Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Εγκατέλειψε το Βερολίνο λίγο πριν από την έκρηξη του πολέμου, σιχαινόταν το Ναζισμό, και πήγε να ζήσει στη Μ.Βρετανία όπου τον αντιμετώπισαν με καχυποψία, αφού ήταν Γερμανός (αργότερα πήρε την αγγλική υπηκοότητα) και τον έστειλαν να ζήσει υπό περιορισμό σε μια φάρμα. Εκεί έγραψε ένα οικονομικό δοκίμιο το οποίο υπέπεσε στην αντίληψη του μεγάλου οικονομολόγου Κέινς, ο οποίος ενθουσιάστηκε με τις ιδέες του νεαρού και τον ανέλαβε αμέσως υπό την προστασία του. Ο Κέινς μεσολάβησε και τον απελευθέρωσε από τον περιορισμό του στη φάρμα ενώ του βρήκε και μια θεσούλα ως …καθηγητή του πανεπιστημίου της Οξφόρδης όπου ο Σουμάχερ διέπρεψε, ενώ ταυτόχρονα γνωρίστηκε και έγινε φίλος με τον άλλο μεγάλο οικονομολόγο Γκαλμπρέιθ που δίδασκε επίσης εκεί.
Μετά τον πόλεμο, ο Σουμάχερ προεσλήφθη από την κυβέρνηση της Μ.Βρετανίας ως οικονομικός σύμβουλος διάφορων κρατικών επιχειρήσεων και οργανισμών και ταξίδεψε πολύ σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Η κύρια συμβουλή του προς τις κυβερνήσεις των φτωχών κρατών ήταν να προσπαθήσουν να αναπτύξουν αυτόνομη οικονομία για να ξεφύγουν από τις δαγκάνες των υπερδυνάμεων. Παράλληλα εργαζόταν πάνω σε οικονομικές και φιλοσοφικές θεωρίες τις οποίες ονόμαζε “βουδιστική οικονομία”. Αρθρογραφούσε για πολλά χρόνια στους Times όπου συνήθως έγραφε το κύριο άρθρο (editorial), ενώ συνεργάστηκε και με επιθεωρήσεις οικονομικού περιεχομένου, όπως το The Economist. Το Small is Beautiful κυκλοφόρησε το 1973, χαρίζοντάς του την παγκόσμια αναγνώριση. Παραθέτω ένα link (www.enlightennext.org/magazine/j11/schumcapra.asp) όπου ο συγγραφέας Fritjof Capra, συγγραφέας του περίφημου Tao and Physics, περιγράφει την επίδραση που είχαν πάνω του οι θεωρίες του. Οι οικολόγοι θεωρούν αυτό το βιβλίο, το οποίο χαρακτηρίζουν φωτισμένο, ως τη Βίβλο τους (ergobalance.blogspot.com/2008/11/in-his-forward-to-edition-of-small-is.html).
Το 1977 δημοσιεύθηκε, λίγο μετά το θάνατό του, το Guide for the Perplexed (στα ελληνικά μεταφράστηκε ως Οδηγός Καθημερινής Σοφίας, από τις εκδ. Γλάρος), το οποίο ο ίδιος ο Σουμάχερ είχε χαρακτηρίσει ως έργο της ζωής του, μια κριτική, αφενός, του “ξεδιάντροπου” υλιστικού επιστημονισμού και μια εξερεύνηση, αφετέρου, πάνω στη φύση της γνώσης. Θα προσπαθήσω να συνοψίσω τις κυριότερες θέσεις του οικονομολόγου-φιλοσόφου στον περιορισμένο χώρο που μου δίδεται εδώ.
Ο Σουμάχερ πιστεύει ότι το μεγαλύτερο λάθος της εποχής μας είναι η πεποίθηση ότι το πρόβλημα της τεχνολογικής παραγωγής έχει λυθεί. Η γένεση αυτού του λάθους συνδέεται στενά με τις φιλοσοφικές, ή θρησκευτικές αλλαγές που έγιναν τους τρεις τελευταίους αιώνες στη στάση του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν βιώνει τον εαυτό του ως μέρος της φύσης, αλλά τίθεται απέναντί της ως μια εξωτερική δύναμη που είναι προορισμένη να την κατακτήσει και να κυριαρχήσει πάνω της. Μιλά ακόμη και για μάχη μαζί της, αγνοώντας ότι αν κερδίσει τη μάχη, θα … χάσει τα πάντα. Η ψευδαίσθηση της απεριόριστης δύναμης, που τρέφεται με την εκπληκτική επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο παρήγαγε αυτό το λάθος, ότι δηλαδή έχει λυθεί το πρόβλημα της παραγωγής. Η βάση αυτού του λάθους είναι η αποτυχία να διακρίνουμε ανάμεσα σε εισόδημα και κεφάλαιο εκεί όπου η διάκριση είναι υψίστης σημασίας. Οι οικονομολόγοι και οι επιχειρηματίες γνωρίζουν καλα αυτή τη διάκριση και την εξασκούν συνειδητά παντού, εκτός από εκεί όπου χρειάζεται. Εννοεί το αναντικατάστατο κεφάλαιο που δεν έφτιαξε ο ίδιος ο άνθρωπος, απλά το βρήκε, και χωρίς το οποίο δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Εργαστήκαμε σκληρά για να φτιάξουμε το κεφάλαιο που σήμερα μας βοηθά να παράγουμε, ένα μεγάλο απόθεμα επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης, μια περίτεχνη υποδομή, αλλά αυτό είναι ένα μικρό μέρος του συνολικού κεφαλαίου που χρησιμοποιούμε. Το κεφάλαιο που μας διατίθεται από τη φύση είναι κατά πολύ μεγαλύτερο και ούτε καν το σκεφτόμαστε. Αυτό το μεγαλύτερο κεφάλαιο χρησιμοποιείται με ανησυχητικό και επικίνδυνο τρόπο και αυτη είναι η αιτία που είναι πολύ παράλογο και κουτό να ισχυριζόμαστε ότι έχει λυθεί το πρόβλημα της παραγωγής. Πώς και δεν είναι προφανές ότι ο τρόπος με τον οποίο παράγουμε τρώει τα σωθικά του βιομηχανοποιημένου ανθρώπου; Ίσως είναι δύσκολο επειδή η ουσία ενός ανθρώπου δεν μπορεί να μετρηθεί με τη βοήθεια του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Οι στατιστικές ποτέ δεν αποδεικνύουν τίποτα. Το μεγαλύτερο λάθος της εποχής μας είναι η πεποίθηση ότι έχει λυθεί το πρόβλημα της παραγωγής. Η ψευδαίσθηση στηρίζεται στην ανικανότητά μας να αναγνωρίσουμε ότι το σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα, παρά τη διανοητική πολυπλοκότητά του, καταναλώνει τα ίδια του τα θεμέλια, τρώει τις σάρκες του, αυτοκτονεί.
Το γεγονός ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν έχει κάποιο διακριτό όριο, χτυπά συναγερμό για τις περιβαλλοντολογικές επιστήμες. Η στάση ζωής που αναζητεί την εκπλήρωση στη μονόπλευρη αναζήτηση πλουτισμού – ο υλισμός- δεν ταιριάζει σε αυτό τον κόσμο διότι δεν εμπεριέχει όρια, ενώ το περιβάλλον, ανθρώπινο και φυσικό, το οποίο εκμεταλλεύεται, έχει οφθαλμοφανή όρια.
Η σύγχρονη οικονομία κινείται από μια φρενίτιδα απληστίας και αυτό δεν είναι σύμπτωμα, αλλά η ίδια η αιτία της επεκτατατικής και ιδιαίτερα απάνθρωπης συμπεριφοράς της. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν μια τέτοια κινητήρια δύναμη μπορεί να είναι αποτελεσματική επί μακρόν ή φέρει μέσα της το σπόρο της καταστροφής της.
Αν τα ανθρώπινα ελαττώματα όπως η απληστία και ο εγωισμός, καλλιεργούνται συστηματικά, το αναπόφευκτο αποτέλεσμα είναι η μείωση της ευφυίας. Ένας άνθρωπος που εμφορείται από απληστία, χάνει τη δυνατότητα να βλέπει τα πράγματα όπως είναι, αντικειμενικά, να βλέπει τα πράγματα στην ολότητά τους, και οι επιτυχίες του μετατρέπονται σε αποτυχίες. Αν ολόκληρες κοινωνίες εμφορούνται από την απληστία, μπορεί να πετύχουν εκπληκτικά και από μία άποψη αξιοζήλευτα, επιτεύγματα,
αλλά καθίστανται ανίκανες να επιλύσουν στοιχειώδη προβλήματα της καθημερινής ζωής.
Η εξαίρεση της σοφίας από την οικονομία, την επιστήμη και την τεχνολογία, ήταν κάτι που θα μπορούσαμε να ανεχθούμε για κάποιο διάστημα, όσο καιρό ήμασταν αποτυχημένοι, σοκαρισμένοι από τον πόλεμο με τα εκατομμύρια νεκρών, φτωχοί και αμόρφωτοι. Τώρα που πετύχαμε να επιβιώνουμε, το κύριο πρόβλημα της εποχής είναι η πνευματική και ηθική αλήθεια. Η καλλιέργεια της αύξησης των αναγκών είναι το αντίθετο της σοφίας, αλλά και της ελευθερίας και της ειρήνης. Κάθε αύξηση των αναγκών τείνει να αυξάνει την εξάρτηση των ατόμων από εξωτερικές δυνάμεις τις οποίες δεν ελέγχει και οι οποίες αυξάνουν διαρκώς το άγχος και τις φοβίες του. Μόνο η μείωση των αναγκών μπορεί να προκαλέσει μείωση του άγχους και της φοβίας, των εντάσεων που, αν κοιτάξουμε λίγο προσεκτικά την Ιστορία, θα δούμε ότι είναι οι κύριες αιτίες συγκρούσεων και πολέμων.
Η μηχανική, αυτοματοποιημένη, βαρετή, δίχως σημασία, εργασία, αποτελεί εξύβριση της ανθρώπινης φύσης η οποία υποχρεώνεται να διαμορφώνει μια -απόλυτα φυσιολογική κατά τα άλλα- τάση φυγής ή τάση βίαιης εκτόνωσης και ούτε ο άρτος ούτε τα θεάματα μπορούν να αποζημιώσουν για το μεγάλο κακό που κάνουν αυτές οι τάσεις. Αυτά είναι γεγονότα τα οποία δεν αρνούμαστε, αλλά δεν δεχόμαστε κιόλας, αφού το να τα αρνηθούμε είναι παράλογο και να τα δεχτούμε θα σήμαινε ότι καταδικάζουμε την κύρια ασχολία της ανθρωπότητας ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Πώς μπορούμε να αφοπλίσουμε την απληστία και τον εγωισμό; Ίσως με το να γίνουμε λιγότερο άπληστοι και εγωιστές οι ίδιοι, ίσως με το να αντισταθούμε στην πρόκληση να αφήσουμε την πολυτέλεια να εξελιχθεί σε ανάγκη μας, ίσως εξετάζοντας κριτικά τις ανάγκες μας, για να δούμε με τα ίδια μας τα μάτια πόσες από αυτές είναι ψεύτικες. Για τον Σουμάχερ, τρείς είναι οι μεγάλοι ένοχοι των τεράστιας σημασίας λαθών που υπάρχουν στην αντίληψή μας, λάθη που μας κάνουν να χάνουμε από την οπτική μας την αίσθηση της ατομικής ευθύνης, με αποτέλεσμα να γινόμαστε σκλάβοι του χυδαίου υλισμού τον οποίο έχουν το θράσος να αποκαλούν ρεαλισμό ή επιστημονική πρόοδο. Αυτοί οι ένοχοι είναι ο Φρόυντ, ο Μαρξ και ο Αινστάιν. Ο Φρόυντ, παρά την κατά τα άλλα όντως μεγάλη συμβολή του, είναι υπεύθυνος για την υποκειμενοποίηση της αντίληψης μέσω της διδασκαλίας του ότι η αντίληψη είναι υποτελής στην πολύπλοκη αλληλεπίδραση του εγώ και του id και κυριολεκτικά εγωκεντρική. Αυτό οδήγησε υποχρεωτικά σε μια αλλαγή στάσης των ανθρωπίνων σχέσεων αφού η αυτοεκπλήρωση πήρε τα ηνία έναντι των αναγκών των άλλων. Ο Μαρξ είναι ένοχος διότι, θέτοντας ως αποδιοπομπαίο τράγο τη μπουρζουαζία, αντικατέστησε την προσωπική ευθύνη με το μίσος προς τους άλλους. Τέλος, ο Αϊνστάιν, κλόνισε την πίστη στο απόλυτο με την επιμονή του πάνω στη σχετικότητα των πάντων. Η εφαρμογή αυτής της σχετικότητας σε άλλα πεδία, όπως αυτό της ηθικής, οδήγησε στην απόρριψη του κώδικα ηθικής και της προσωπικής ευθύνης. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν περιορίζεται ρητά στο πεδίο της φυσικής, αλλά καταλαβαίνουμε καλά τι εννοεί ο Σουμάχερ.
Σε περίοδο μεγάλης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, νομίζω ότι ενδείκνυται να μιλήσουμε για εναλλακτικές οικονομικές θεωρίες και έχω την εντύπωση ότι ο Σουμάχερ λέει πολλά πράγματα με τ’ όνομά τους, δείχνοντας προς τη σωστή κατεύθυνση. Θα ήθελα πολύ να μάθω τι σκέφτεστε, ενώ θα παρακαλέσω και τους οικονομολόγους της παρέας μας να βοηθήσουν με τα σχόλιά τους.
ΥΓ. Προσθέτω, για όσους ενδιαφέρονται το link (www.fguide.org/) ενός καλού άρθρου του Noah Enelow πάνω στις ιδέες του Σουμάχερ περί αποκέντρωσης.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ με σχόλια
