από την/ον ·0 σχόλια

Και νάμαστε πάλι, στον πρώτο μήνα του έτους, στον Γενάρη… Ή αλλιώς, στον Ιανουάριο, που πήρε το όνομά του, από τον ρωμαϊκό θεό Ιανό.. Ο θεός της αρχής και του τέλους. Ο θεός – επόπτης της κάθε κρίσιμης καμπής: στο χρόνο, στη ζωή. Ο θεός με τα δυό πρόσωπα. Έτσι τον παρίσταναν οι Ρωμαίοι. Το άγαλμά του στις πύλες της Ρώμης, κοίταζε με το ένα πρόσωπο στην έξοδο, και το άλλο προς την είσοδο της πόλης. Κοίταζε δηλαδή και προς τα πίσω και προς τα εμπρός. Όχι όμως μόνο στο χώρο, αλλά και στο χρόνο. Αντίκρυζε ταυτόχρονα και το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Σε μερικές αναπαραστάσεις, στο χέρι του κρατούσε ένα κλειδί. Μ’ αυτό άνοιγε τις Πύλες της Ρώμης, αλλά και του καινούριου χρόνου. Άλλες φορές τον παρίσταναν να κρατάει στο δεξί του χέρι τον αριθμό 300 και στο αριστερό του τον αριθμό 65. Δηλαδή τις 365 μέρες του έτους.

Αρχικά, η Πρωτοχρονιά ήταν η πρώτη Μαρτίου. Μετατέθηκε στην πρώτη Ιανουαρίου από τον Νουμά τον Πομπίλιο, που οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση την ηλιακή τροχιά. Πραγματικά, τότε ο Ήλιος βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Είναι η στιγμή, που ο Ήλιος βρίσκεται σε τέτοια θέση, που οι ευεργετικές ακτίνες του, όλο και λιγότερες ώρες φωτίζουν τη Γη. Από τις 22 Σεπτεμβρίου, την φθινοπωρινή ισημερία, οι μέρες όλο και μικραίνουν. Και στα μέσα του Δεκέμβρη νομίζεις, οτι ο Ήλιος πάει να χαθεί ολότελα. Μέχρι το χειμερινό ηλιοστάσιο, στις 22 Δεκεμβρίου, που ο Ήλιος «ξαναγεννιέται». Μετά τις 22 Δεκεμβρίου, οι μέρες αρχίζουν και μεγαλώνουν και το σκοτάδι να υποχωρεί. (Γι αυτό και οι Πέρσες, που είχαν μελετήσει τα ουράνια φαινόμενα, τοποθέτησαν τη μεγάλη γιορτή του ηλιακού τους θεού, του Μίθρα στις 25 Δεκεμβρίου).


Έτσι, λοιπόν, η Πρωτοχρονιά τοποθετείται στην πρώτη Ιανουαρίου, τότε που είναι και η γέννηση του φωτός, η γέννηση του Ήλιου. Το φως κερδίζει τη μάχη. Φως σημαίνει ζωή, σημαίνει ελπίδα, είναι το στοιχείο του καλού στη ζωή μας. Η περίοδος, ωστόσο, της κρίσιμης καμπής στη ζωή του Ήλιου, δεν ορίζεται μόνο από την 1η Ιανουαρίου. Τρείς είναι στην ουσία, οι γιορτές που την ορίζουν, και φορτίζουν με νόημα, σημεία που έχουν ενδιαφέρον. Είναι τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια. Τα λαϊκά έθιμα που εντοπίζονται στην περίοδο του Δωδεκαήμενου (όπως ονομάζεται το διάστημα απο τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια), εκφράζουν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, την έννοια του τέλους και της αρχής. Διερμηνεύουν την αγωνία, που κατέχει τον άνθρωπο μπροστά στο τέλος μιας περιόδου της ζωής του, της χρονιάς που πέρασε, και της χρονιάς που έρχεται.
unnayumhhedΤα έθιμα της Πρωτοχρονιάς χωρίζονται σε κείνα που συνδέονται με το τέλος και σε κείνα που συνδέονται με την αρχή. Το τέλος δηλώνεται με την κατάλυση της καθιερωμένης τάξης. Όλα γυρίζουν τα πάνω κάτω. Μεταμφιέζονται, και οι άνδρες γίνονται γυναίκες και οι γυναίκες άνδρες, ο λαός εμπαίζει τους άρχοντες, διακωμωδούνται τα πάντα. Γλέντια, αθυροστομίες, τα πάντα καταρρέουν. Αυτό άλλωστε σημαίνει το τέλος. (Μήπως το καρναβάλι που γίνεται στο χωριό μου, την Εράτυρα, αλλά και γενικά σε διάφορα μέρη της Ελλάδας -Δυτική Μακεδονία πχ- έχει τέτοιες απαρχές;)

Η αρχή, αντίθετα, δηλώνεται με την αποκατάσταση της τάξης και των καθιερωμένων σχέσεων. Έτσι, για να τονισθεί η επαναφορά, δώρα ανταλλάσσονται, και ευχές. Και όπως λέγεται, «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του», οι ευχές και τα δώρα είναι καθορισμένα ανάλογα με την περίπτωση. Έτσι ξαναορίζονται οι σχέσεις. Άντρες προς γυναίκες, παιδιά προς γονείς, βαφτιστικοί προς νονούς συμπέθεροι προς συμπέθερους, κουμπάροι προς κουμπάρους κλπ.
Και για να πάμε και εμείς στο δικό μας πάγκο,
Καλή Χρονιά σε όλες και όλους,
και στο σχολείο μας επίσης,

Ε. Πάτκου

Κάλαντα (Λύτρας)

 

 

βιβλ. “Τα Λαογραφικά” Άλκης Κυριακίδου- Νέστορος

από την/ον ·0 σχόλια

Γιατί λέμε ψέματα την πρωταπριλιά;

 

Γιατί λέμε ψέματα την πρώτη μέρα του Απρίλη;

Από πού κατάγεται το έθιμο αυτό;

Ποιοι το είχαν πρώτοι;

Ποιοι το δανείστηκαν ίσως και πώς το μεταποίησαν;

Λέμε ψέματα για να γελάσουμε. Λέμε ψέματα γιατί επιβάλλεται. Λέμε ψέματα γιατί το έχουμε σε καλό να «γελούμε», δηλαδή να «ξεγελούμε» να κοροϊδεύουμε κάποιον. Γιατί άραγε; Λέγεται οτι αυτός που «ξεγελάει» «θα του πάνε καλά τα πράγματα», «θα έχει τύχη»..   Λέμε ψέματα για να «γελάσουμε» και να διώξουμε τον χειμώνα. Είναι γνωστή η παροιμία: «Ο Απρίλης κι αν χιονίσει καλοκαίρι θα μυρίσει». Ο Απρίλης ανοίγει ουσιαστικά την Άνοιξη. Ονομάστηκε έτσι από το Λατινικό aperio, που σημαίνει ανοίγω, που σημαίνει οτι ανοίγουν τα πάντα― τα δένδρα, τα λουλούδια, ο καιρός. Έχει όμως και ο Απρίλης τις αναποδιές του, όπως και «ο γδάρτης Μαρτης και παλουκοκάφτης». Λένε αλλού: «Το Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια και τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ μην κάψεις τα καρούλια» (τα καρούλια του αργαλειού, ήταν το τελευταίο ξύλινο πράγμα που θα σκεφτόταν να κάψουν). Όπως αναφέρει η Ε. Σκουτέρη –Διδασκάλου (στο κείμενο «Πώς σκόρπισαν τα ψέματα στον κόσμο όλο»), λέμε ψέματα, γιατί «πρωταπριλιά γεννήθηκε ο Ισκαριώτης και όσοι γεννιούνται εκείνη τη μέρα λέγεται οτι είναι ψεύτες και κλέφτες και ξου ξου να φύγει το κακό», για να είναι οι σοδειές καλές, («γιατί του Απρίλη τα νερά του φτωχού τα πλούτη» ή αλλού «του Απρίλη η βροχή, κάθε κόμπος και φλουρί» ), γιατί «το βρόχινο νερό της πρωταπριλιάς είναι θεραπευτικό», γιατί τελειώνουν οι προμήθειες, και φτάσαμε στο αμήν, γιατί «Απρίλης γρίλης τιναχτοκοφίνης» λένε. Τινάζουν τα κοφίνια όπου φυλάνε το στάρι και το κριθάρι της χρονιάς για να πάρουν και το τελευταίο σπυρί. Γιατί βγαίνουν τα κοπάδια στα βουνά και «ψηλά η Αφροδίτη, το καλύτερο άστρο αποσπερίτης και αυγερινός του ζευγά το άστρο που οδηγεί τα αστέρια στις καλύτερες ουράνιες βοσκές». Γιατί ο κούκος φωνάζει πως έφτασε η άνοιξη…

Συνεχίστε την ανάγνωση

από την/ον ·0 σχόλια

Mερικά λαογραφικά για τις μέρες αυτές……

 

 

Οι Απόκριες συνδέονται με τον κύκλο του Πάσχα, που γιορτάζεται, σύμφωνα με απόφαση της Α΄Οικουμενικής Συνόδου το 325 μ.Χ., την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Στα χρόνια της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου, δηλαδή τον 4ο αιώνα μ.Χ. ορίστηκε επίσης μια περίοδος σαράντα ημερών πριν το Πάσχα, η Μεγάλη Σαρακοστή, η οποία αρχίζει με την Καθαρή Δευτέρα. Μια μικρότερη περίοδος τριών εβδομάδων αποτελεί το μεταβατικό στάδιο, κατα κάποιο τρόπο, των πιστών για τη Σαρακοστή. Και αυτή ακριβώς είναι η περίοδος των Απόκρεω.

Σ’ αυτή την περίοδο συγκεντρώθηκαν, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού και την εδραίωσή του, τον 4ο αιώνα, όλα τα ειδωλολατρικά, τα παγανιστικά εκείνα έθιμα που τελούνταν κατά παράδοση στις χώρες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης. Συγκεντρώθηκαν εδώ αυτά τα έθιμα, με όριο την Καθαρή Δευτέρα, γιατί τότε αρχίζει η περίοδος της νηστείας και της προσευχής, και ο χαρακτήρας των παγανιστικών αυτών εθίμων, ασφαλώς δεν έχει σχέση με τη νηστεία και την προσευχή. Το αντίθετο μάλιστα. Τα έθιμα αυτά έχουν δύο πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Πρώτα, μια ελευθεριότητα ερωτική, που εκφράζεται με γνωστά τραγούδια, αλλά και σύμβολα φαλλικά, όπως συμβαίνει σε διάφορα μέρη (και στο χωριό μου). Και το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι οι μεταμφιέσεις και τα δρώμενα που συμβαίνουν σε άλλα μέρη (όπως στην Κοζάνη και αλλού).

Όπως και να γιορτάζονται οι Απόκριες, είτε με φωτιές είτε με μασκαρέματα, σημαίνουν κέφι, γλέντι και πείραγμα. Μια γιορτή που φέρνει τα πάνω κάτω, το μέσα γίνεται έξω, και η τάξη μετατρέπεται σε αταξία, οι απαγορεύσεις και κανόνες καταργούνται. Σαν ένα ξέσπασμα, ελεγχόμενο όμως και οργανωμένο, μια αταξία τακτοποιημένη, που σκοπό έχει την επαναφορά της τάξης και τη συνέχεια του έθιμου σαν τελετουργία που μας δένει με τον τόπο, με τους παλιότερους, για να θυμούνται οι νεώτεροι…

Οι Απόκριες έχουν πολλές σημασίες. Από τη μια δένουν εκκλησιαστικές με λαϊκές παραδόσεις, έχουν σχέση με την άνοιξη και τη γονιμότητα της γης καθώς και με τις τελετουργίες αναφορικά με τους νεκρούς. Από την άλλη έχουμε τον κοινωνικό χαρακτήρα των εθίμων σε σχέση με την τροφή, το τραγούδι, το χορό, τα φαλλικά σύμβολα το χιούμορ, τη γελοιοποίηση της κοινωνικής κριτικής και το γέλιο.

Όλες οι λέξεις που σχετίζονται με τα έθιμα αυτά, μας οδηγούν με τον ένα ή άλλο τρόπο στην τροφή. Απόκριες λογου χάρη σημαίνει «σηκώστε το κρέας», (απο-κρεύω), της Τυροφάγου, σημαίνει την περίοδο που τρώμε τυριά και λευκές τροφές. Τσικνοπέμπτη σημαίνει την Πέμπτη που μυρίζει η τσίκνα απ’ τα λίπη. Ψυχοσάββατο σημαίνει κόλλυβα και προσφορα. Έτσι η επιβεβλημένη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής, μπορεί να παραβιαστεί λιγάκι με βάσει τους παραπάνω κανόνες. Γιατί ο τρόπος που ονοματίζονται οι μέρες, μας δείχνουν τι ακριβώς τρώγεται και πότε, την εναλλαγή της αναίμακτης με την αιματερή τροφή και την πανσπερμία (κόλλυβα ) με το άζυμο ψωμί (λαγάνα).

Έτσι η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου που ανοίγει το Τριώδιο λέγεται «Προσφωνέσιμη» γιατί αναγγέλει το άνοιγμα της Αποκριάς, ενώ η πρώτη εβδομάδα είναι η «Απολυτή», (δεν υπάρχουν κανόνες, και στο χωριό μας λέγεται «φαϊσιμιό») η δεύτερη εβδομάδα η «Κρεατινή» και η Τρίτη η «Τυρινή». Όμως μόνο η Κρεατινή χαρακτηρίζεται από την ελευθερία ως προς το τι τρώγεται πότε, ενώ η πραγματική Αποκριά (που γίνεται και το ξεφάντωμα) είναι η Τυρινή, δηλαδή πειθαρχημένη στον κανόνα της τροφής χωρίς κρέας. Η Καθαρά Δευτέρα πάλι σημαδεύει το πέρασμα από μια περίοδο οργανωμένης αταξίας στην τροφή σε μια περίοδο που με απόλυτη πειθαρχία θα ακολουθήσουν οι πιστοί την Νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής. Τρώνε νηστίσιμα, κρεμμύδι, σκόρδο, ελιές, άζυμο ψωμί, (η γνωστή λαγάνα), παίζουν το χάσκα τρώγοντας το τελευταίο αυγό ως την Ανάσταση.

Μόνο του Ευαγγελισμού και των Βαΐων γίνονται δύο σταθμοί και επιτρέπεται το ψάρι. Η τρίτη Κυριακή των Νηστειών όμως (Μεσοσαράκοστο) είναι αυστηρά νηστίσιμη. Αυτή η εμμονή με την τροφή μας οδηγεί στη σχέση της γιορτής με τους νεκρούς. Η πρώτη εβδομάδα λέγεται «Απολυτή» γιατί «απολύονται» οι ψυχές των αποθαμένων και βγαίνουν στον Απάνω κόσμο. Τα κόλλυβα τα Ψυχοσάββατα, δείχνουν τη σχέση της κοινωνίας με το παρελθόν της, με τα πεθαμένα της οικογένειας. Η παρουσία των ψυχών στον Απάνω κόσμο που αποκρεύει, ερμηνεύεται σαν η κατάλυση της τάξης και της πειθαρχίας ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, τη γη και τους καρπούς της, την κοινότητα των ανθρώπων και το παρελθόν της.Μια αταξία οργανωμένη όμως που διευθετείται και έρχεται πάλι η τάξη. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι Απόκριες έχουν νοήματα κοινωνικά που δεν είναι τυχαία

Εύη Πάτκου

(1ο Γυμνάσιο Πυλαίας)

από την/ον ·0 σχόλια
Με αφορμή την πρωταπριλιά
 

 
 

 

Ένα πρωταπριλιάτικο αστείο που μου έκαναν, μου έδωσε την ιδέα να γράψω για το έθιμο αυτό. Συνηθίζαμε  πάντα, από παιδιά, τα πρωταπριλιάτικα ψέματα, αλλά δεν είχα σκεφθεί ποτέ στα σοβαρά ποιά είναι η προέλευσή τους. Από πού κατάγεται το έθιμο αυτό; Ποιοί το είχαν πρώτοι; Ποιοί το δανείστηκαν ίσως και πώς το μεταποίησαν;Συνεχίστε την ανάγνωση