Οι Απόκριες συνδέονται με τον κύκλο του Πάσχα, που γιορτάζεται, σύμφωνα με απόφαση της Α΄Οικουμενικής Συνόδου το 325 μ.Χ., την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Στα χρόνια της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου, δηλαδή τον 4ο αιώνα μ.Χ. ορίστηκε επίσης μια περίοδος σαράντα ημερών πριν το Πάσχα, η Μεγάλη Σαρακοστή, η οποία αρχίζει με την Καθαρή Δευτέρα. Μια μικρότερη περίοδος τριών εβδομάδων αποτελεί το μεταβατικό στάδιο, κατα κάποιο τρόπο, των πιστών για τη Σαρακοστή. Και αυτή ακριβώς είναι η περίοδος των Απόκρεω.

Σ’ αυτή την περίοδο συγκεντρώθηκαν, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού και την εδραίωσή του, τον 4ο αιώνα, όλα τα ειδωλολατρικά, τα παγανιστικά εκείνα έθιμα που τελούνταν κατά παράδοση στις χώρες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης. Συγκεντρώθηκαν εδώ αυτά τα έθιμα, με όριο την Καθαρή Δευτέρα, γιατί τότε αρχίζει η περίοδος της νηστείας και της προσευχής, και ο χαρακτήρας των παγανιστικών αυτών εθίμων, ασφαλώς δεν έχει σχέση με τη νηστεία και την προσευχή. Το αντίθετο μάλιστα. Τα έθιμα αυτά έχουν δύο πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Πρώτα, μια ελευθεριότητα ερωτική, που εκφράζεται με γνωστά τραγούδια, αλλά και σύμβολα φαλλικά, όπως συμβαίνει σε διάφορα μέρη (και στο χωριό μου). Και το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι οι μεταμφιέσεις και τα δρώμενα που συμβαίνουν σε άλλα μέρη (όπως στην Κοζάνη και αλλού).

Όπως και να γιορτάζονται οι Απόκριες, είτε με φωτιές είτε με μασκαρέματα, σημαίνουν κέφι, γλέντι και πείραγμα. Μια γιορτή που φέρνει τα πάνω κάτω, το μέσα γίνεται έξω, και η τάξη μετατρέπεται σε αταξία, οι απαγορεύσεις και κανόνες καταργούνται. Σαν ένα ξέσπασμα, ελεγχόμενο όμως και οργανωμένο, μια αταξία τακτοποιημένη, που σκοπό έχει την επαναφορά της τάξης και τη συνέχεια του έθιμου σαν τελετουργία που μας δένει με τον τόπο, με τους παλιότερους, για να θυμούνται οι νεώτεροι…

Οι Απόκριες έχουν πολλές σημασίες. Από τη μια δένουν εκκλησιαστικές με λαϊκές παραδόσεις, έχουν σχέση με την άνοιξη και τη γονιμότητα της γης καθώς και με τις τελετουργίες αναφορικά με τους νεκρούς. Από την άλλη έχουμε τον κοινωνικό χαρακτήρα των εθίμων σε σχέση με την τροφή, το τραγούδι, το χορό, τα φαλλικά σύμβολα το χιούμορ, τη γελοιοποίηση της κοινωνικής κριτικής και το γέλιο.

Όλες οι λέξεις που σχετίζονται με τα έθιμα αυτά, μας οδηγούν με τον ένα ή άλλο τρόπο στην τροφή. Απόκριες λογου χάρη σημαίνει «σηκώστε το κρέας», (απο-κρεύω), της Τυροφάγου, σημαίνει την περίοδο που τρώμε τυριά και λευκές τροφές. Τσικνοπέμπτη σημαίνει την Πέμπτη που μυρίζει η τσίκνα απ’ τα λίπη. Ψυχοσάββατο σημαίνει κόλλυβα και προσφορα. Έτσι η επιβεβλημένη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής, μπορεί να παραβιαστεί λιγάκι με βάσει τους παραπάνω κανόνες. Γιατί ο τρόπος που ονοματίζονται οι μέρες, μας δείχνουν τι ακριβώς τρώγεται και πότε, την εναλλαγή της αναίμακτης με την αιματερή τροφή και την πανσπερμία (κόλλυβα ) με το άζυμο ψωμί (λαγάνα).

Έτσι η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου που ανοίγει το Τριώδιο λέγεται «Προσφωνέσιμη» γιατί αναγγέλει το άνοιγμα της Αποκριάς, ενώ η πρώτη εβδομάδα είναι η «Απολυτή», (δεν υπάρχουν κανόνες, και στο χωριό μας λέγεται «φαϊσιμιό») η δεύτερη εβδομάδα η «Κρεατινή» και η Τρίτη η «Τυρινή». Όμως μόνο η Κρεατινή χαρακτηρίζεται από την ελευθερία ως προς το τι τρώγεται πότε, ενώ η πραγματική Αποκριά (που γίνεται και το ξεφάντωμα) είναι η Τυρινή, δηλαδή πειθαρχημένη στον κανόνα της τροφής χωρίς κρέας. Η Καθαρά Δευτέρα πάλι σημαδεύει το πέρασμα από μια περίοδο οργανωμένης αταξίας στην τροφή σε μια περίοδο που με απόλυτη πειθαρχία θα ακολουθήσουν οι πιστοί την Νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής. Τρώνε νηστίσιμα, κρεμμύδι, σκόρδο, ελιές, άζυμο ψωμί, (η γνωστή λαγάνα), παίζουν το χάσκα τρώγοντας το τελευταίο αυγό ως την Ανάσταση.

Μόνο του Ευαγγελισμού και των Βαΐων γίνονται δύο σταθμοί και επιτρέπεται το ψάρι. Η τρίτη Κυριακή των Νηστειών όμως (Μεσοσαράκοστο) είναι αυστηρά νηστίσιμη. Αυτή η εμμονή με την τροφή μας οδηγεί στη σχέση της γιορτής με τους νεκρούς. Η πρώτη εβδομάδα λέγεται «Απολυτή» γιατί «απολύονται» οι ψυχές των αποθαμένων και βγαίνουν στον Απάνω κόσμο. Τα κόλλυβα τα Ψυχοσάββατα, δείχνουν τη σχέση της κοινωνίας με το παρελθόν της, με τα πεθαμένα της οικογένειας. Η παρουσία των ψυχών στον Απάνω κόσμο που αποκρεύει, ερμηνεύεται σαν η κατάλυση της τάξης και της πειθαρχίας ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, τη γη και τους καρπούς της, την κοινότητα των ανθρώπων και το παρελθόν της.Μια αταξία οργανωμένη όμως που διευθετείται και έρχεται πάλι η τάξη. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι Απόκριες έχουν νοήματα κοινωνικά που δεν είναι τυχαία

Εύη Πάτκου

(1ο Γυμνάσιο Πυλαίας)