Τι είναι η παιδική επιθετικότητα;
Ο όρος παιδική επιθετικότητα είναι αλήθεια ότι αρχικά ξενίζει και ξαφνιάζει. Οι γονείς μερικές φορές δεν ξέρουν τι να κάνουν και πώς να χειριστούν την επιθετική συμπεριφορά του παιδιού τους.

Ο θυμός, η οργή και η επιθετικότητα είναι από τις πιο συνηθισμένες αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας. Από την αρχή της ζωής το άτομο αντιδρά βίαια σε καταστάσεις που του προκαλούν δυσαρέσκεια.

Το δευτερογενές συναίσθημα που κρύβεται πίσω από την επιθετικότητα είναι ο θυμός. Το πρωτογενές συναίσθημα είναι ο φόβος.

Ποια είναι τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της επιθετικότητας;
Ο θυμός του παιδιού εκδηλώνεται κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το χαρακτήρα και την ηλικία του. Ως βρέφος χρησιμοποιεί το κλάμα.

Μετά τον πρώτο χρόνο της ζωής εκδηλώνει εκρήξεις οργής, κατά τις οποίες η επιθετικότητα στρέφεται κυρίως προς τον εαυτό του. Αργότερα, από την ηλικία των 2-3 ετών η επιθετικότητα εκφράζεται προς τα αντικείμενα και τους ανθρώπους γύρω του.

Στη συνέχεια εκδηλώνεται μια πραγματική εχθρική συμπεριφορά απέναντι στους γονείς και τα αδέρφια του και αργότερα κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων απέναντι στους συνομηλίκους του.

Το παιδί αντιδρά με επιθετικότητα όταν…
Όταν:

• Θέλει να διεκδικήσει κάτι.
• Κάποιος ή κάτι το ενοχλεί.
• Καταλαβαίνει ότι με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνει να αποκτήσει αυτό που επιθυμεί.
• Ως μίμηση επιθετικών πρότυπων συμπεριφοράς τόσο ενηλίκων όσο και συνομηλίκων του.
• Η επιθετική συμπεριφορά ενός σημαντικού ενήλικου (γονέα) στη ζωή του παιδιού έχει συνεχή επίδραση και αποτελεί μοντέλο μίμησης και ταύτισης.

Οι γονείς ενισχύουμε ή προκαλούμε την επιθετικότητα του παιδιού μας όταν…
Όταν

• Του κάνετε διαρκώς παρατηρήσεις του τύπου «μην το κάνεις αυτό».
• Το τιμωρείτε με το παραμικρό.
• Δεν έχετε σταθερή συμπεριφορά. Για παράδειγμα τη μια είστε ανεκτικοί με κάτι που έκανε και την άλλη το τιμωρείτε για το ίδιο πράγμα.
• Είστς πολύ υπερπροστατευτικοί και δεν του επιτρέπετε να αναπτύξει πρωτοβουλίες.
• Το συγκρίνετε με άλλα παιδιά και το υποτιμάτε
• Δεν καλύπτετε τις συναισθηματικές του ανάγκες.
• Οι ίδιοι είστε πολύ περισσότερο επιθετικοί και απορριπτικοί απ’όσο νομίζετε με αποτέλεσμα το παιδί να μιμείται τη δική σας συμπεριφορά.
• Δείχνετε μεγάλη ανοχή και δεν αντιδράτε  στα επιθετικά ξεσπάσματα του παιδιού προς εσάς τους ίδιους ή προς τους γύρω του.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;

• Να δεχθούν ότι η επιθετικότητα είναι μια φυσιολογική αντίδραση του παιδιού. Αυτό όμως που έχει σημασία είναι να μπορούν να τη χειρίζονται.
• Να παρατηρήσουν σε ποιες περιπτώσεις το παιδί αντιδρά επιθετικά.
• Να το βοηθήσουν ώστε σταδιακά να αποκτήσει όρια και αυτοέλεγχο.
• Να αποφεύγουν τη σωματική τιμωρία. Αντίθετα να συζητούν μαζί του και να δείχνουν κατανόηση. Απομακρύνουμε τα παιδιά από το «ακροατήριό τους».
• Να γνωρίζουν πώς όταν είναι θυμωμένο είναι μάταιο εκείνη τη στιγμή να προσπαθήσουν να του μιλήσουν.
• Να του αναθέτουν πρωτοβουλίες.
• Να επαινούν και να ενισχύουν τη συνεργατική συμπεριφορά, ενώ αντίθετα να αγνοούν την «ανάρμοστη» συμπεριφορά.
• Οι αμοιβές και οι ποινές να εφαρμόζονται τη σωστή στιγμή.

Πότε πρέπει να αναζητήσουμε βοήθεια από ειδικό;

• Όταν η ανυπάκουη συμπεριφορά του παιδιού ξεφεύγει από κάθε έλεγχο, μιλάμε για διαταραχή διαγωγής (διαταραχή συμπεριφοράς). Συνυπολογίζουμε τη διάρκεια, τη συχνότητα και την έντασή της.

• Δύο είναι τα βασικά κριτήρια για να τεθεί η διάγνωση: Α) Το παιδί παραβιάζει τα βασικά δικαιώματα των άλλων ή τους κοινωνικούς κανόνες που έχουν τεθεί για κάθε στάδιο ηλικίας, Β) Το παιδί παρουσιάζει γενικευμένη άρνηση, εναντίωση, προκλητικότητα και χαίρεται να προκαλεί πόνο και δυστυχία στα «θύματά του».

• Οι διαταραχές διαγωγής είναι πιο συχνές στα αγόρια και παρατηρούνται περισσότερο στις αστικές περιοχές.
• Για την αντιμετώπιση των διαταραχών συμπεριφοράς απαιτείται εξατομικευμένη θεραπευτική προσέγγιση που απευθύνεται τόσο στο παιδί όσο και στους γονείς και το ευρύτερο περιβάλλον (παππούδες, στενοί συγγενείς, σχολείο).

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ…

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κριτική:

Μαθαίνει να κατακρίνει

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην έχθρα:

Μαθαίνει να καυγαδίζει

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ειρωνεία:

Μαθαίνει να είναι ντροπαλό

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ντροπή:

Μαθαίνει να είναι ένοχο

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κατανόηση:

Μαθαίνει να είναι υπομονετικό

Αν ένα παιδί ζει μέσα στον έπαινο:

Μαθαίνει να εκτιμά

Αν ένα παιδί ζει μέσα στη δικαιοσύνη:

Μαθαίνει να είναι δίκαιο

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ασφάλεια:

Μαθαίνει να πιστεύει

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην επιδοκιμασία:

Μαθαίνει να έχει αυτοεκτίμηση

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην παραδοχή και φιλία:

Μαθαίνει να βρίσκει την αγάπη μέσα στον κόσμο.

R.Russel.

Ιωάννης Κυργιόπουλος

Ψυχολόγος (Msc Σχολικής Ψυχολογίας)

Το διαζύγιο όταν υπάρχουν παιδιά είναι μια εντελώς διαφορετική συνθήκη στη ζωή του μέχρι πρότινος ζευγαριού αλλά κυρίως στη ζωή των παιδιών που συνήθως δεν επιθυμούν τον χωρισμό των γονιών τους.

ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟ: ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Το διαζύγιο αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία με στάδια προσαρμογής σε αρκετούς τομείς της ζωής των πρώην συζύγων και των παιδιών τους. Σε όλη τη σχετική βιβλιογραφία έχει επισημανθεί η αναγκαιότητα της συνεργασίας και επικοινωνίας των γονέων σχετικά με θέματα που αφορούν τα παιδιά. Έχει επίσης τονιστεί η σπουδαιότητα της ποιοτικής σχέσης και η συνέχιση της επικοινωνίας των παιδιών και με τους δύο γονείς ώστε τα παιδιά να μην αναγκάζονται «να χωρίσουν τον έναν γονέα».

ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ

• Πολλά παιδιά προσαρμόζονται στη νέα κατάσταση μετά το χωρισμό των γονέων τους και οι έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις μειώνονται σημαντικά σε διάστημα δύο περίπου ετών μετά το διαζύγιο.
• Το διαζύγιο συνδέεται συχνά με αυξημένο άγχος στα παιδιά, με βαθύτατη θλίψη, με αγχώδεις συμπεριφορές και με πτώση της σχολικής τους επίδοσης.
• Τα προβλήματα εξωτερικευμένων μορφών συμπεριφοράς είναι πιο σταθερά στα αγόρια, ενώ τα προβλήματα εσωτερικευμένων μορφών συμπεριφοράς πιο σταθερά στα κορίτσια.
• Παιδιά με εύκολη ιδιοσυγκρασία, ψυχολογική επάρκεια, κοινωνικές δεξιότητες φαίνεται να είναι περισσότερο ικανά να αντιμετωπίσουν το χωρισμό των γονέων τους.
• Αντίθετα, παιδιά με δύσκολη ιδιοσυγκρασία ή με προβλήματα συμπεριφοράς φαίνεται να είναι λιγότερο ικανά να αντιμετωπίσουν το διαζύγιο των γονέων τους.
• Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας αρχικά αντιδρούν με δάκρυα, θυμό και με στάδια σιωπής. Συχνά οδηγούνται σε παλινδρόμηση σε προηγούμενες συμπεριφορές. Επιπλέον, οδηγούνται σε λανθασμένες ερμηνείες για τις αιτίες του διαζυγίου, λόγω του ότι γνωστικά δεν μπορούν να κατανοήσουν ακόμη αρκετά πράγματα και θεωρούν υπεύθυνο τον εαυτό τους.
• Τα παιδιά σχολικής ηλικίας συνήθως παρουσιάζουν θλίψη και έντονο θυμό, ιδιαίτερα για το γονέα που «φεύγει». Συχνά αισθάνονται το διαζύγιο σαν μια απόρριψη προς το πρόσωπό τους και εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολίες στη μάθηση. Επίσης, προκειμένου να τραβήξουν την προσοχή των γονέων τους και να προσπαθήσουν να «επανενώσουν» την οικογένεια, μπορεί να καταφύγουν σε προπαραβατικές συμπεριφορές (κλοπές, ψέματα)
• Τα παιδιά εφηβικής ηλικίας εμφανίζουν συχνά συμπτώματα κατάθλιψης, όπως ευερεθιστότητα, θλίψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολίες στη συγκέντρωση. Συχνά, δίνουν την εντύπωση ότι απομακρύνονται από την οικογενειακή ζωή και καταφεύγουν σε φίλους τους. Κάποιες φορές επίσης προυσιάζουν δυσκολίες στον ύπνο και τη διατροφή τους, σωματικά ενοχλήματα και παραπτωματικότητα.
• Οι πιο βασικοί παράγοντες που  καθορίζουν τη σοβαρότητα των επιπτώσεων του διαζυγίου στα παιδιά φαίνεται να  είναι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εκδίδεται το διαζύγιο, η ποιότητα του γάμου όσο αυτός διήρκεσε, η προσωπικότητα των γονιών, η στάση των γονιών απέναντι στα παιδιά και η μεταξύ τους διαπροσωπική σχέση μετά το διαζύγιο, η ηλικία των παιδιών κατά την έκδοση του διαζυγίου και  οι οικονομικές επιπτώσεις του διαζυγίου.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΝ ΤΗΝ ΟΜΑΛΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ

• Η ικανότητα των γονέων να επιλύσουν ή να παραμερίσουν τις συγκρούσεις μεταξύ τους και το θυμό τους και να αισθανθούν την ανακούφιση μετά τη λύση του γάμου.
• Η επανάκτηση, διατήρηση ή βελτίωση της ικανότητας των γονέων για σωστή ανατροφή των παιδιών τους.
• Η απουσία αισθημάτων απόρριψης για το παιδί από το γονέα που δεν είχε την επιμέλεια και η συνέχιση της σχέσης και επικοινωνίας τους σε τακτική και σταθερή βάση σύμφωνα με το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού.
• Η προσωπικότητα και ψυχολογική επάρκεια του κάθε παιδιού χωριστά, για την αντιμετώπιση της κρίσης της οικογένειάς του.
• Η ύπαρξη ενός δικτύου υποστήριξης για το παιδί (παππούδες, συγγενείς, φίλοι).
• Το συναισθηματικό κλίμα που επιτρέπει στο παιδί και σε όλα τα μέλη της οικογένειας ανοιχτές συζητήσεις και έκφραση ανησυχιών σχετικά με τα ζητήματα του διαζυγίου.
• Η μεγαλύτερη συχνότητα και συνέπεια τόσο στην επικοινωνία όσο και στην επαφή με τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια.

ΠΩΣ ΜΙΛΑΜΕ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ

• Η ανακοίνωση γίνεται στα παιδιά, όταν το διαζύγιο είναι οριστικό.
• Εξηγούμε στα παιδιά με άμεσο και ξεκάθαρο τρόπο τι σημαίνει διαζύγιο και αναφερόμαστε στα γενικά προβλήματα που οδήγησαν στο χωρισμό. Είναι προτιμότερο η ανακοίνωση να γίνεται στα παιδιά και από τους δύο γονείς.
• Είναι σημαντικό να αποφύγετε τις αλληλοκατηγορίες και να επιρρίπτεται ευθύνες ο ένας στον άλλο. Όσο περισσότερο κατηγορείτε τον άλλο γονέα, τόσο περισσότερο αποζητάτε το παιδί να κάνει μια παθολογική «συμμαχία» μαζί σας, αξιολογώντας τον έναν γονέα ως «καλό» και τον άλλο γονέα ως «κακό».
• Ένα εξίσου βασικό λάθος που κάνουν συχνά ορισμένοι γονείς είναι ότι εμπλέκουν τα παιδιά στις δικές τους διαμάχες και τα υποχρεώνουν να πάρουν το μέρος του ενός ή του άλλου. Επίσης, πολλές φορές τους λένε δυσάρεστες λεπτομέρειες για τη δικαστική διαμάχη, τα κάνουν να αισθάνονται ένοχα επειδή αγαπάνε τον άλλο γονιό, απαιτούν από τα παιδιά να κρατάνε μυστικά από τον άλλο γονιό, τα χρησιμοποιούν σαν ταχυδρόμο μηνυμάτων κι επικοινωνίας μεταξύ του ενός γονιού και του άλλου ή σαν κατάσκοπο που μαζεύει κρυφά πληροφορίες που μεταφέρει από το ένα σπίτι στο άλλο. Αυτά δημιουργούν σοβαρές επιπτώσεις, βλάπτουν τα παιδιά και υποσκάπτουν την ψυχική τους ισορροπία.
• Διαβεβαιώστε τα παιδιά σας ότι δεν είναι τα ίδια «υπεύθυνα» για τα προβλήματα της σχέσης των γονιών τους, ούτε για το χωρισμό τους, και ότι δε μπορούν να κάνουν τίποτα για να συμφιλιώσουν τους γονείς τους.
• Καλό είναι να γίνει και συμβουλευτική διαζυγίου και στους δύο γονείς από ειδικό ψυχικής υγείας (ψυχολόγο, παιδοψυχίατρο).

ΕΝΘΑΡΡΥΝΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

• Ενθαρρύνετε τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις και να εκφράζουν τις απορίες τους.
• Τα παιδιά είναι σημαντικό να ενθαρρύνονται και να στηρίζονται στη θλίψη που αισθάνονται ώστε να εκφράζουν τα συναισθήματά τους.
• Είναι απαραίτητη η αναγνώριση, η κατανόηση και η αποδοχή των συναισθημάτων τους, όπως και η διαβεβαίωση ότι όλα τα παραπάνω αποτελούν φυσιολογικές αντιδράσεις «πένθους» για το χωρισμό των γονέων τους.
• Προσπαθήστε να ακούτε τα παιδιά με προσοχή, για να νιώθουν ότι τα συναισθήματά τους είναι κατανοητά και ότι τα λαμβάνετε υπόψη σας.

ΣΧΕΣΗ ΓΟΝΕΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ

• Είναι σημαντικό να αποφεύγετε να «χρησιμοποιείτε» τα παιδιά στις μεταξύ σας συγκρούσεις. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αναγκάσει τα παιδιά να επιλέξουν τον έναν ή τον άλλο γονέα. Όσο θυμό και οργή και αν νιώθετε για τον/την πρώην σύζυγο, μην ενθαρρύνετε τα παιδιά να συμμεριστούν τα συναισθήματά σας για τον άλλο γονέα.
• Διατηρήστε τις ίδιες καθημερινές συνήθειες και φροντίστε να βλέπει και τους δύο γονείς του όσο πιο συχνά γίνεται.
• Ενημερώστε το σχολείο του. Το πρώτο διάστημα θα ήταν καλό να διατηρείτε τακτική επικοινωνία με το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου, προκειμένου να διαπιστώσετε αν υπάρχουν συναισθηματικές και συμπεριφορικές αλλαγές και τη συχνότητα και την ένταση με την οποία αυτές εκδηλώνονται.
• Προσπαθήστε να μη συμπεριφέρεστε στο παιδί σαν είναι μεγάλο. Δεν είναι στο ρόλο του να σηκώσει έναν τέτοιο βάρος. Πρέπει να του δοθεί χρόνος να διαχειριστεί τις δικές του δυσκολίες και εσείς ως γονείς να βοηθηθείτε για να αντιμετωπίσετε τις δικές σας.
• Μην καταφεύγετε σε υλικά ανταλλάγματα προκειμένου να καλύψετε τις ενοχές σας.
• Φροντίστε τον εαυτό σας και κατανοήστε τη νέα πραγματικότητα.

Συνοψίζοντας, εκείνο που χρειάζονται τα παιδιά μετά το διαζύγιο είναι να είστε πραγματικά μαζί τους, να μοιράζονται μαζί σας τις επιτυχίες τους, τη χαρά τους, τις προσδοκίες τους, τις δυσκολίες και τις ανησυχίες τους. Να έχουν δηλαδή και με τους δύο γονείς τους μια ουσιαστική και ποιοτική επικοινωνία.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ο χωρισμός των γονέων το διαζύγιο και τα παιδιά, Χρυσή Γ. Χατζηχρήστου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1999.
• Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας, Χάρις Κατάκη, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1998.

Χρήσιμες ιστοσελίδες

www.epsype.gr

www.specialeducation.gr

Ιωάννης Κυργιόπουλος
Ψυχολόγος (Msc Σχολικής Ψυχολογίας)